Evaluatiestelsel

Er zijn verschillende instrumenten om beleid te evalueren. Er bestaan instrumenten om beleid te evalueren vóór invoering (ex ante), gedurende uitvoering (ex durante) en na afloop (ex post) van beleid. Ministeries voeren zelfstandig onderzoeken uit, maar er is ook een aantal Rijksbrede instrumenten, zoals Interdepartementele Beleidsonderzoeken (IBO's). Het geheel aan instrumenten, wetten en regels voor evaluatie vormt samen het Rijksbrede evaluatiestelsel. Hieronder worden de verschillende instrumenten toegelicht. 

Regelmatig evalueren verplicht

Ministeries zijn verplicht om beleid periodiek te evalueren. Dat is vastgelegd in de Comptabiliteitswet. De uitgewerkte richtlijnen voor beleidsevaluatie staan in de Regeling periodiek evaluatieonderzoek 2022 (RPE). De evaluatie van subsidies is behalve vanuit de RPE ook verplicht vanuit de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Richtlijnen voor de evaluatie van agentschappen en zelfstandige bestuursorganen zijn opgenomen in de Regeling agentschappen en de Kaderwet zelfstandige bestuursorganen.

Hulpmiddelen

Jaarlijks voeren ministeries vele (evaluatie)onderzoeken uit. Sinds 2021 werken ministeries met een Strategische Evaluatie Agenda (SEA) om deze onderzoeken te plannen en prioriteren. De SEA moet bevorderen dat relevante en bruikbare inzichten in de doeltreffendheid en doelmatigheid van beleid (en in de voorwaarden hiervoor) tijdig beschikbaar komen om gebruikt te kunnen worden. Om gericht te kunnen bijsturen, bijvoorbeeld. De SEA biedt een overzicht van de belangrijke beleidsthema's van een ministerie, een korte toelichting op de inzichtbehoefte per thema en een daarbij passende agendering van monitoring-, evaluatie en overig beleidsrelevant onderzoek. Op de SEA staan alle ex-ante, ex-durante, en ex-post onderzoeken naar de doelmatigheid en doeltreffendheid van beleid, waaronder ook subsidies. Op de SEA passen ook de agentschapsdoorlichtingen en doorlichtingen van zelfstandige bestuursorganen. De SEA staat sinds 2022 op de begroting van ministeries; ze is een resultaat van de operatie Inzicht in Kwaliteit (2017-2021). Sinds 2022 maakt de SEA onderdeel uit van de Regeling periodiek evaluatieonderzoek (RPE). 

Interdepartementale beleidsonderzoeken (IBO's)

Interdepartementale beleidsonderzoeken (IBO's) vinden elk jaar plaats. In IBO's worden alternatieven ontwikkeld voor bestaand beleid. IBO's gaan over brede beleidsterreinen. Ze vinden plaats in opdracht van het kabinet en worden uitgevoerd door interdepartementale werkgroepen.

Heroverwegingen

De Rijksoverheid overweegt periodiek op welke zaken zij kan bezuinigingen. De uitkomsten hiervan staan in heroverwegingen. In 2020 zijn de meest recente heroverwegingen, brede maatschappelijke heroverwegingen genoemd, gepubliceerd.

Beleidskompas

Het Beleidskompas is de centrale werkwijze voor een goede voorbereiding van beleid en wetgeving. Het Beleidskompas helpt je de juiste vragen op het juiste moment te behandelen, de relevante kwaliteitseisen toe te passen en belanghebbenden tijdig te betrekken. Het Beleidskompas helpt je bij iedere stap op weg met handreikingen, passende voorbeelden en contactpersonen die je verder kunnen helpen.

Maatschappelijke Kosten-Batenanalyses (MKBA's)

Onderdeel van het Beleidskompas is de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Een MKBA brengt de brede welvaartseffecten van een beleidsvoorstel in kaart. De kosten en baten zijn zoveel mogelijk in euro's uitgedrukt. Dus ook zaken die geen direct prijskaartje hebben, zoals geluidsoverlast, een mooi uitzicht of je veilig voelen. Een MKBA is een Rijksbreed instrument dat meestal voorafgaand aan de besluitvorming over beleid of projecten wordt toegepast, als onderdeel van de beleidsvoorbereiding.

Beleidskeuzes uitgelegd (CW 3.1)

Alle voorstellen die naar de Tweede Kamer gaan, moeten volgens artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet (CW 3.1), in werking sinds 1 januari 2018, een toelichting bevatten op: nagestreefde doelen, ingezette beleidsinstrumenten, financiële gevolgen, doeltreffendheid, doelmatigheid en voorgenomen evaluatie (de evaluatieparagraaf, zie RPE 2022). Sinds november 2021 werken ministeries conform Beleidskeuzes uitgelegd: (tenminste) in brieven aan de Tweede Kamer over beleidsvoorstellen met financieel-significante gevolgen wordt de CW 3.1- toelichting opgenomen in een apart kader, inclusief de evaluatieparagraaf waarbij wordt aangegeven wanneer het voorstel (eenmaal in werking) wordt gemonitord en geëvalueerd. 

Publieke Waarde Scan (PWS)

Als onderdeel van de operatie Inzicht in Kwaliteit is de Publieke Waarde Scan (PWS) ontwikkeld. De PWS richt zich op de vraag of de overheid er alles aan doet om de kans op doeltreffend en doelmatig beleid zo groot mogelijk te maken. Een PWS geeft beleidsmakers inzicht in het verbeterpotentieel binnen bestaande beleidsmatige en budgettaire kaders van een aangewezen beleidsthema. De werkwijze staat dus centraal in deze ex-durante evaluatieaanpak. Met de PWS-systematiek wordt door vier geijkte lenzen gekeken, te weten: (1) Waardecreatie, (2) Uitvoeringscapaciteit, (3) Draagvlak en legitimiteit en (4) Toekomstbestendigheid. Twee recente PWS betreffen de beleidsthema’s Circulaire Economie en de Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG).

Periodieke rapportages (en beleidsdoorlichtingen) 

Periodieke rapportages maken onderdeel uit van de Strategische Evaluatie Agenda (SEA). Een periodieke rapportage vormt namelijk het sluitstuk van een beleidsthema op de SEA. Elk beleidsthema kan één of meer begrotingsartikelen beslaan en bevat een agenda van (evaluatie)onderzoeken die 4 tot maximaal 7 jaar loopt. Een periodieke rapportage geeft op themaniveau een totaalbeeld van de bereikte doeltreffendheid, doelmatigheid en de (gerealiseerde) voorwaarden hiervoor. Daarvoor behelst een periodieke rapportage doorgaans een synthese van de monitors, evaluaties en andere onderzoeken die gedurende de 4- tot 7-jarige looptijd van een SEA-thema zijn opgeleverd.

De periodieke rapportages vervangen de eerdere beleidsdoorlichtingen. Nog tot en met eind 2023 voeren ministeries beleidsdoorlichtingen uit. Dat zijn ze nog verplicht op basis van de vorige Regeling Periodiek Evaluatieonderzoek 2018. Daarin was vastgelegd dat ministeries elk begrotingsartikel tenminste ééns in de zeven jaar moeten doorlichten op doeltreffendheid en doelmatigheid. Net als periodieke rapportages zijn beleidsdoorlichtingen synthesestudies gebaseerd op het in de voorafgaande periode uitgevoerde (evaluatie)onderzoek.