De democratische rechtsstaat vormt het fundament van onze samenleving. Het is dan ook van groot belang dat we onze democratie en rechtsstaat blijven beschermen en versterken en waakzaam zijn tegen bedreigingen daarvan. Zoals in hoofdstuk 7 van het regeerprogramma is beschreven, heeft dit kabinet een nieuwe agenda voor vernieuwing van de democratie en versterking van de rechtsstaat gepresenteerd. De indeling die we hieronder hanteren, sluit aan bij die agenda en de beleidsprioriteiten van het kabinet.

Rechtsstaat

Institutionele vernieuwing

Vanaf september 2024 is gewerkt aan een contourennota waarin de de hoofdlijnen van een voorstel dat ertoe strekt toetsing door de rechter van wetten aan verschillende grondrechten mogelijk te maken: constitutionele toetsing, zijn beschreven. In deze contourennota worden ook de hoofdlijnen van een voorstel tot oprichting van een constitutioneel hof beschreven.

Grondrechten

Grondrechten hebben in veel verschillende trajecten de aandacht van het kabinet. In 2024 is opnieuw ingezet op de constitutionele toets ex ante. Ook treedt dit kabinet daadkrachtig op tegen discriminatie, racisme, antisemitisme en moslimhaat. Voor de preventie en aanpak van alle vormen van discriminatie en racisme is met de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme gewerkt aan een Nationaal Programma met een meerjarenagenda. Daarnaast is een wetsvoorstel ingediend tot invoering van gelijke behandelingswetgeving op de BES, in welk kader ook gewerkt is aan de oprichting van een antidiscriminatievoorziening op de BES.

Democratie

Sterke democratie en burgerschap

Wij zetten ons blijvend in voor de betrokkenheid van inwoners bij belangrijke maatschappelijke vraagstukken. In 2024 is daarom een strategische verkenning uitgebracht die de huidige stand van het denken rondom participatie in nationale besluitvormingsprocessen in kaart brengt. De verkenning reikt vragen, dilemma’s en handelingsperspectieven aan voor betekenisvollere participatie.

Daarnaast is de Wet versterking participatie op decentraal niveau aangenomen door de Eerste Kamer. Deze wet verplicht decentrale overheden tot het opstellen van een participatieverordening, waarin zij regelen hoe inwoners betrokken worden bij de ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van beleid. De wet verankert ook de mogelijkheden voor burgers om zaken zelf op te pakken met het uitdaagrecht.

Betrouwbare informatie

Ook zijn we ons blijven inzetten op het verminderen van de invloed van desinformatie en het versterken van de weerbaarheid tegen deze invloed. In 2024 zijn de acties zoals aangekondigd in de Rijksbrede strategie voor de effectieve aanpak van desinformatie voortgezet. Zo is een groot onderzoek gestart naar de impact van desinformatie op de Nederlandse samenleving en is de Handreiking omgaan met misinformatie voor medeoverheden herzien en gepubliceerd. Tot slot is een simulatie georganiseerd voor ambtenaren en communicatieprofessionals om te leren snel en proportioneel te reageren op desinformatiecampagnes.

Democratische rechtsstaat

Zoals in de Kamerbrief van 5 juni 2024 uiteen is gezet (Kamerstukken II 2023/2024, 29279, nr. 854), is ook gewerkt aan het versterken van de democratische rechtsstaat. Er is geïnvesteerd in kennis en onderzoek, risico’s zijn in kaart gebracht en via verschillende programmalijnen is uitgewerkt welke maatregelen genomen worden om de weerbaarheid van de democratische rechtsstaat te versterken.

Politieke partijen

Om de belangrijke functie van politieke partijen in onze democratie te versterken is in 2024 het concept wetsvoorstel Wet op de politieke partijen aangeboden aan de Afdeling advisering van de Raad van State. De Raad van State (RvS) heeft hierop advies uitgebracht, met een aantal opmerkingen bij het wetsvoorstel.

Integer en weerbaar bestuur

Het is van belang dat decentrale politieke ambtsdragers zonder oneigenlijke externe druk hun ambt kunnen uitoefenen. Het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur heeft daarom in 2024 weer veel gemeenteraden en Provinciale Staten bezocht met bewustwordingssessies over agressie, intimidatie en bedreiging. Daarnaast is in 2024 ingezet op het versterken van de rol van gemeentesecretarissen op integriteit en weerbaarheid, door het ontwikkelen van een weerbaarheidspakket. In het bijzonder hebben we aandacht voor de weerbaarheid van kleine gemeenten tegen oneigenlijke druk en is extra ingezet op de ondersteunende rol van provincies hierbij. Ten slotte is in 2024 ook de vernieuwde regeling Preventieve beveiligingsmaatregelen ingegaan, waarvan veel gebruik is gemaakt door decentrale bestuurders.

Om de integriteit van het openbaar bestuur te bevorderen is in 2024 een wetsvoorstel in consultatie gegaan dat de screening van kandidaat-wethouders regelt. De reacties op dit wetsvoorstel zijn verwerkt en het voorstel is inmiddels aangeboden aan de RvS voor advies. Daarnaast is een handreiking tot stand gebracht om decentrale overheden handvatten mee te geven bij de behandeling van meldingen van mogelijke integriteitsschendingen. Ter bevordering van de integriteit van bewindspersonen tijdens en na het ambt is in 2024 het Wetsvoorstel regels vervolgfuncties bewindspersonen ingediend bij de Tweede Kamer. Ook zijn er twee vertrouwensfunctionarissen voor leden van het kabinet aangesteld waarmee ministers en staatssecretarissen vertrouwelijk en informeel kunnen overleggen over integriteitsvragen waar zij in hun ambt tegenaan lopen.

Rechtspositie politieke ambtsdragers

Naar aanleiding van het advies van het Adviescollege rechtspositie politieke ambtsdragers is in 2024 een kabinetsstandpunt aan de Tweede Kamer aangeboden over de modernisering van de verlof- en vervangingsregeling voor politieke ambtsdragers. Daarnaast is een beleidsbrief gestuurd aan beide Kamers over hoe de pensioenen van politieke ambtsdragers onder te brengen in het nieuwe pensioenstelsel.

Verkiezingen en nieuw kiesstelsel

In 2024 waren er verkiezingen voor het Europees Parlement. Deze verkiezingen zijn mede dankzij de inzet van gemeenten, duizenden vrijwilligers en de Kiesraad goed verlopen. De opkomst in Nederland was met 46,2% de hoogste sinds 1989 voor deze verkiezing. Deze verkiezingen zijn in 2024 ook geëvalueerd. Uit de evaluatie blijkt dat het verbeteren van de uitvoerbaarheid en toegankelijkheid van het verkiezingsproces een belangrijk aandachtspunt blijft. In vijf gemeenten werd bij deze verkiezingen ook voor het eerst geëxperimenteerd met een kleiner stembiljet. De ervaringen van kiezers, stembureauleden en gemeenten met het nieuwe stembiljet zijn positief.

Ook zijn we in 2024 voortvarend aan de slag gegaan met het versterken van de regionale band tussen kiezer en gekozene via een nieuw evenredig kiesstelsel voor de Tweede Kamer. In dit kader hebben de universiteiten van Leiden en Twente in de tweede helft van 2024 doorrekeningen uitgevoerd van verschillende kiesstelselvarianten, met als doel deze te betrekken bij de keuze en verdere uitwerking van het nieuwe kiesstelsel.

Slavernijverleden

Ook in 2024 hebben we de nodige acties uitgevoerd voor de opvolging van de excuses voor het slavernijverleden. Zo zijn de regelingen voor maatschappelijke initiatieven in Europees Nederland en het Caribisch deel van het Koninkrijk gepubliceerd. De concept-statuten van het Herdenkingscomité slavernijverleden zijn daarnaast aan de Eerste en Tweede Kamer verzonden in het kader van de voorhangprocedure. Ook zijn we veelvuldig met nazaten en andere betrokkenen in het gehele Koninkrijk en Suriname in gesprek geweest tijdens voortgangsbijeenkomsten, individuele gesprekken met sleutelfiguren en gesprekken in buurtcafés, winkelcentra en bibliotheken. Hierover hebben wij gerapporteerd in het Dialoogprogramma Slavernijverleden, zoals te vinden op rijksoverheid.nl.