Om de problemen in Nederland aan te pakken en het vertrouwen van de inwoners in de overheid te herstellen, is goed bestuur cruciaal. Ook als het gaat om goed bestuur en de controle daarop, heeft dit kabinet een agenda voor vernieuwing gepresenteerd. De indeling hieronder sluit aan op die agenda en op de beleidsprioriteiten van dit kabinet.

Betrokken, bekwame en betrouwbare overheid

Aanpak onevenredige hardheden

Zoals aangegeven in het regeerprogramma wil het kabinet onevenredige hardheden opsporen, openbaar maken en oplossen. Wij hebben hierin een coördinerende rol. In het vierde kwartaal van 2024 hebben wij een concept eindadvies voor de aanpak uitgewerkt. De minister van BZK informeert de Kamer jaarlijks over de voortgang via een rapportage ‘Hardheden en oplossingsrichtingen’. Bij de aanpak maken we gebruik van inzichten van gemeenten, publieke dienstverleners en instituten zoals de Staten-Generaal, de Nationale Ombudsman, en de Raad voor de rechtspraak. In de aanpak is veel aandacht voor zorgvuldige analyse van casuïstiek, het leren van onderliggende patronen en het lerend vermogen van de overheid. Daarnaast bevat deze aanpak het inrichten van een additioneel meldpunt voor praktijkprofessionals en wordt een Raad voor de aanpak van onevenredige hardheden ingericht. Deze Raad, met onder andere vertegenwoordigers van praktijk professionals en inwoners, zal de Minister bijstaan in de doorontwikkeling van de aanpak.

Met het wetsvoorstel Wet versterking waarborgfunctie Awb worden diverse aanpassingen doorgevoerd om de dienstverlening van de overheid te verbeteren, persoonlijk contact te bevorderen, de menselijke maat te versterken en onevenredige hardheden te voorkomen. In 2024 is het wetsvoorstel in consultatie geweest en zijn uitvoeringstoetsen opgeleverd.

Actieagenda Sterk Bestuur

De Actieagenda Sterk Bestuur richt zich op versterking van de slagkracht van het bestuur onder meer door de uitvoerbaarheid van het beleid te versterken. We investeren in onderlinge samenwerking en goede ondersteuning van provincies, gemeenten en waterschappen. Wij organiseerden daarom tweemaal een overhedenoverleg tussen het Kabinet en medeoverheden over die balans tussen verantwoordelijkheden, taken, middelen en uitvoeringskracht. Voor de zomer van 2024 stuurden wij de ‘Voortgangsbrief actieagenda Sterk Bestuur’ naar de Tweede Kamer, waarin wij inzichten in de ontwikkeling van het openbaar bestuur deelden aan de hand van actuele maatschappelijke voorbeelden. Wij constateerden een groeiende centrale sturingsbehoefte in een systeem dat ‘decentraal, tenzij’ is georganiseerd. In het sociaal domein (Wmo, Jeugd) leidt dit tot scheve bestuurlijk-financiële verhoudingen. In het fysieke domein staat de verdeling van verantwoordelijkheden onder druk. Ten slotte constateerden wij in de voortgangsbrief dat de trend van regionalisering doorzet en het openbaar bestuur hierdoor verandert, zonder dat we er bewust op sturen. Een visie op regionale samenwerking is daarom aangekondigd.

Beleidskader Decentraal Bestuur

In het regeerprogramma is aangekondigd dat er een beleidskader decentraal en gedeconcentreerd bestuur wordt vastgesteld, met daarin criteria voor het toedelen van taken aan het decentraal bestuur. Daar is in 2024 in samenwerking met de koepels en de departementen aan gewerkt, met het oog op implementatie van het beleidskader in 2025.

Uitvoerbaarheidstoets Decentrale Overheden (UDO)

Aan de implementatie van de UDO is in het afgelopen jaar hard gewerkt. Wij zijn betrokken bij ongeveer 60 UDO-trajecten, waarvan een klein gedeelte inmiddels is afgerond. De medeoverheden zijn aan de hand van de UDO vaker eerder in het beleidsvormingsproces betrokken. Tegelijkertijd zijn nog belangrijke stappen te zetten, bijvoorbeeld op het vergroten van de bekendheid van de UDO bij verschillende departementen.

Versterken decentraal bestuur

Decentrale volksvertegenwoordigingen zijn essentieel voor een democratisch gelegitimeerd en slagvaardig bestuur. In 2024 stuurden wij een tussenrapportage aan de Tweede Kamer over de budgetten voor de ondersteuning van raden en staten, ter uitvoering van motie-Strolenberg. De projectgroep lokale rekenkamers publiceerde ook een jaarverslag. Daarnaast begon een onderzoek naar de mogelijke uitbreiding van de gemeenteraden en Provinciale Staten, wat uiteindelijk wordt betrokken bij de beleidsontwikkeling ten aanzien van goed bestuur en het verminderen van de werkdruk van raads- en statenleden.Wij ontwikkelden een handreiking om de samenwerking tussen college, raad en ambtelijke organisatie te versterken.

Elke regio telt

Het afgelopen jaar zetten wij belangrijke stappen in het kader van Elke Regio Telt (ERT). Het programma ERT kreeg een stevige verankering in het regeerprogramma. Wij voerden regiodialogen en regioreflecties met de regio’s over de relatie tussen Rijk en regio. Na de afronding en analyse van deze gesprekken stelden wij een actieplan op om samen met de regio’s langjarige agenda’s te ontwikkelen. ERT bestaat uit twee componenten: het doorontwikkelen van de beleids- en investeringslogica van het Rijk en een gebiedsgerichte aanpak voor de 11 ERT-regio’s. Het doel van de beleids- en investeringslogica is dat het Rijksbeleid beter werkt voor de regio’s. Wij noemen de gebiedsgerichte aanpak voortaan het ‘Nationaal Programma Vitale Regio’s’, waarover eind 2024 een Kamerbrief is verstuurd.

Nationale en internationale dreigingen

De nationale veiligheid van Nederland wordt op tal van manieren bedreigd. Ook in 2024 heeft de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) zich voor de nationale veiligheid ingezet. Het ging hierbij onder meer om terrorisme, verschillende vormen van extremisme en ongewenste inmenging door statelijke actoren als spionage en sabotage. Ook grote geopolitieke conflicten, met die in Oekraïne en op meerdere plekken in het Midden-Oosten voorop, raken ons land. De AIVD doet onderzoek om deze dreigingen tijdig te onderkennen, informeert en adviseert belanghebbenden, en draagt zo bij aan de weerbaarheid van samenleving, politiek en bestuur, de bescherming van vitale infrastructuur en de economische veiligheid van ons land. Daarbij werkt de AIVD vaak zeer nauw samen met de MIVD.

De confrontatie die Rusland zoekt met het Westen is het afgelopen jaar ook in Nederland voelbaar geweest. Daarbij is sprake van handelingen die niet direct als oorlogsdaad zijn aan te merken maar zich afspelen in een ‘grijs gebied’. In dit gebied is sprake van een doorlopende dreiging tegen onze politieke en economische veiligheidsbelangen door (cyber)spionage, sabotage en heimelijke beïnvloeding.

Verder ziet de AIVD China met name op economisch gebied als de voornaamste statelijke dreiging voor de westerse wereld op zowel korte als lange termijn, zo ook in 2024. Zo omzeilt het land exportrestricties om hoogwaardige technologie buit te maken. Nederland is bovendien op verschillende vlakken afhankelijk van Chinese producten en kritieke grondstoffen, waarbij China zijn positie probeert te versterken door die afhankelijkheden te vergroten.

Een betrekkelijk nieuw onderzoeksveld in 2024 voor de AIVD is de ondermijning van de nationale veiligheid en de democratische rechtsorde door criminele netwerken. Door dit onderzoek worden systeemkwetsbaarheden inzichtelijk gemaakt, zodat anderen in staat gesteld kunnen worden om maatregelen te treffen en criminele netwerken hier geen misbruik van kunnen maken. Het gaat hierbij om lacunes in wetgeving, beleid en/of de uitvoering van beleid die criminele netwerken gemakkelijk kunnen gebruiken om bijvoorbeeld overheden te infiltreren en/of informatie over geweldsdoelwitten te verkrijgen. Daarnaast draagt het onderzoek bij aan het voorkomen van aanslagen tegen de rechtstaat en de bescherming van bedreigde personen.

Tools en bijdrage aan keten

Zoals opgenomen in het regeerakkoord investeert het kabinet in de operationele slagkracht van de AIVD. Hierbij zijn de aanbevelingen die de Algemene Rekenkamer heeft gedaan nauw betrokken. Er is geïnvesteerd in de gerichte transformatie en innovatie naar een data gedreven en technisch toekomstbestendige dienst. De AIVD heeft in 2024 ingezet op een gecombineerde aanpak van detectie van digitale aanvallen en advies aan overheden, universiteiten en vitale bedrijven over het vergroten van de digitale weerbaarheid. Daarnaast heeft de AIVD bijgedragen aan het stelstel dat onder meer politici, bewindspersonen en diplomatieke objecten bewaakt en beveiligt.

Ontwikkelingen in het wettelijk kader

De snel veranderende geopolitieke situatie, wijzigingen in de dreigingen en technologische ontwikkelingen zijn van grote invloed op het werk van de diensten. De AIVD heeft in 2024, samen met de MIVD en andere partners, de eerste stappen gezet in een meerjarig proces om tot een nieuw wettelijk kader te komen en daarbij langs thema’s alle onderdelen van de nieuwe wet vorm te geven. Deze herziening moet de diensten in staat stellen sneller, effectiever en doelgerichter mee te bewegen met de dynamiek van dreigingen en technologische ontwikkelingen. De herziening moet voldoen aan zowel de wettelijke vereisten van de Grondwet en het Europees recht, als aan het beginsel van effectief en onafhankelijk toezicht en de ministeriële verantwoordelijkheid.