Inleiding
In 2022 werd Europa met de neus op de feiten gedrukt. Met de invasie van Oekraïne door Rusland werd pijnlijk duidelijk dat de verslechterde mondiale veiligheidssituatie, mede door toegenomen geopolitieke spanningen directe gevolgen hebben voor de veiligheid van Europa en Nederland. De Russische invasie van Oekraïne veroorzaakt onnoemelijk leed in Oekraïne en vormt een grote bedreiging voor de Oekraïense soevereiniteit en onafhankelijkheid. Daarbij is het van directe invloed op de Nederlandse en Europese veiligheidsbelangen. Nederland en zijn partners staan voor de internationale rechtsorde en hebben de illegale acties van Rusland sterk veroordeeld. Nederland heeft in 2022 samen met andere landen Oekraïne gesteund door middel van militaire en financiële middelen. Deze steun zetten we zolang dat nodig is onverminderd voort, voor Oekraïne en voor onze eigen vrijheid, veiligheid en welvaart. Maar het onderstreept tevens dat Europa meer verantwoordelijkheid moet nemen in het beschermen van de eigen veiligheidsbelangen. Onder andere door gerichte investeringen in Europese veiligheid, maar met name ook intensieve samenwerking tussen Europese partners op het gebied van capaciteitsontwikkeling, standaardisatie en interoperabiliteit zijn hierbij essentieel.
De Russische inval heeft het belang van meer Europese zelfredzaamheid op het gebied van defensie extra benadrukt, maar de verslechtering van de mondiale veiligheidssituatie speelt al langer. Verschuivende machtsverhoudingen in de wereld, een assiertever China, hybride dreigingen en cyber, de impact van klimaatverandering, de toenemende instabiliteit aan de randen van Europa, maar ook directe dreigingen tegen vitale infrastructuur vormen een steeds grotere bedreiging voor onze (veiligheids)belangen. In de huidige verslechterde geopolitieke context is daarom een sterk en modern defensieapparaat noodzakelijk voor geloofwaardige afschrikking en verdediging. Dit was voor het Kabinet, met steun van de Tweede Kamer middels de motie-Sjoerdsma (Kamerstuk 36045, nr. 4), reden om fors extra te investeren in Defensie: structureel €5 miljard extra per jaar.
Defensie gaat met deze investering de operationele gereedheid en inzetbaarheid en de wendbaarheid van de organisatie verhogen. Dit is een grote opgave waarbij Defensie haar capaciteiten herstelt, moderniseert, vernieuwt en uitbreidt zoals uiteen is gezet in de Defensienota 2022. Het bouwen aan een toekomstbestendige organisatie kost tijd. Inzet op groei en investeringen is een kwestie van een lange adem. Belemmerende factoren hierbij zijn de overspannen arbeids- en defensiemarkten en het absorptievermogen en de transitiesnelheid van Defensie.
Ondertussen is Defensie constant ingezet binnen alle drie de hoofdtaken1. Zo zijn onze mensen in het kader van Enhanced Forward Presence ingezet in Litouwen, Roemenië en Slowakije. Maar ook heeft Defensie zijn bijdrage aan internationale missies in bijvoorbeeld Irak en Mali, waar Nederland het afgelopen jaar zelf de Force Commander leverde, het afgelopen jaar onverminderd voortgezet. Ook binnen het Koninkrijk heeft Defensie een breed scala aan taken uitgevoerd. Taken als grensbewaking, luchtruimbeveiliging en de ondersteuning van civiele autoriteiten, bij crisisbestrijding en bij bewakings-en beveiligingstaken vergt constante inzet van defensie-eenheden.
Naast de dagelijkse inzet van eenheden en het werk aan de versterking van de defensie-organisatie, ondersteunen alle defensieonderdelen Oekraïne. De oorlog in de Oekraïne heeft merkbaar gevolgen voor de beschikbaarheid van materieel en munitie en zet soms de capaciteit voor het uitvoeren van reguliere werkzaamheden en verandertrajecten onder druk. Toch gebeurt dit weloverwogen omdat het belang van steun aan Oekraïne onomstotelijk vast staat. Door de oorlog in Oekraïne is de vraag naar wapens, wapensystemen en munitie veel groter dan aanvankelijk gedacht. Dit heeft vertraagde leveringen van wapensystemen, munitie en materieel tot gevolg. Ook het feit dat Defensie momenteel kampt met personeelstekorten, maakt dat de realisatie van exploitatiebudgetten nog achterblijven. Dit zal ook voor het komende jaar effect hebben en vraagt dus enerzijds heldere keuzes, maar anderzijds ook flexibiliteit en aanpassingsvermogen van de organisatie.
Het verbeteren van de operationele gereedheid en inzetbaarheid is een prioriteit voor de komende jaren. Met name onze personele gereedheid, dus de vulling van de organisatie met goed gemotiveerde en opgeleide militairen en burgermedewerkers, blijft hierbinnen een belangrijk aandachtspunt. Het zijn namelijk onze militairen en burgermedewerkers die zich dagelijks inzetten voor de veiligheid van alle Nederlanders. Zij verdienen het om onder goede omstandigheden, met het juiste materieel en met voldoende goede collega’s te werken. Het verbeteren van de vulling van de organisatie, maar ook het verbeteren van de werkomstandigheden van onze medewerkers, is daarom ook een belangrijk aandachtpunt die tevens randvoorwaardelijk is voor de realisatie van de grote opgave waarvoor Defensie de komende jaren staat.
Ook de inzet voor het verbeteren van de Europese samenwerking op het gebied van defensie wordt onverminderd doorgezet. Om de complexe problemen nu en in de toekomst het hoofd te kunnen bieden, is het namelijk essentieel dat Europese partners meer en beter samenwerken en gericht werken aan het invullen van Europese capaciteitstekorten. Een gedegen Europese industriële basis op het gebied van defensie is hierbij randvoorwaardelijk en is daarmee onderdeel van deze inzet. Zo vergroten we onze gezamenlijke slagkracht, wat essentieel is om ook in de toekomst onze veiligheid, waarden en normen te kunnen blijven beschermen.
Financiële ontwikkelingen
Op basis van het coalitieakkoord 2022 en de Voorjaarnota 2022 is de Defensiebegroting structureel met € 5 miljard verhoogd. De extra middelen worden ingezet voor onder andere het vergroten van de operationele gereedheid, gevechtskracht en de wendbaarheid van de krijgsmacht, het investeren in innovatie en nieuwe domeinen en het verdiepen van de samenwerking met onze partners, EU en NAVO. Na publicatie van de Defensienota is Defensie voortvarend van start gegaan met het realiseren van de maatregelen. Het realiseren van de plannen uit de Defensienota 2022 is een urgente, maar tevens veelomvattende en complexe opgave. Door de oorlog in Oekraïne is de vraag naar wapens, wapensystemen en munitie veel groter dan aanvankelijk gedacht. Dit heeft vertraagde leveringen van wapensystemen, munitie en materieel tot gevolg.
Toch heeft de groei van de defensie-uitgaven zich in 2022 versneld voortgezet. Ondanks ondervulling door de krappe arbeidsmarkt, verbroken logistieke ketens als gevolg van de COVID-epidemie en een overspannen wapenmarkt als gevolg van het conflict in Oekraïne was de groei in realisatie €1,2 miljard ten opzichte van 2021. De totale realisatie in 2022 is uitgekomen op €12,9 miljard (exclusief HGIS). Daarbij is niet het volledige budget gebruikt; met diverse kasschuiven is circa € 1,8 miljard binnen de defensiebegroting en het DMF naar latere jaren geschoven.
Defensie heeft in 2022 de Oekraïnse strijdkrachten op verschillende manieren voorzien van militaire steun. Uit voorraad is voor € 697 miljoen aan goederen geleverd2 Dit bedrag betreft de vervangingswaarde van deze leveringen. Daarnaast is er voor € 64 miljoen aan militair materieel geleverd dat commercieel verworven is. Voor al deze leveringen heeft Defensie in 2022 € 62,9 miljoen aan compensatie toegezegd gekregen vanuit de Europese Vredesfaciliteit (EPF)3. Deze compensatie wordt ontvangen in de jaren waarin de bijbehorende voorraad wordt vervangen. Voor leveringen die gepland stonden voor afstoting, is in 2022 € 5,2 miljoen aan gemiste verkoopopbrengsten uit de generale middelen gecompenseerd. Verder heeft Defensie € 100 miljoen bijgedragen aan het International Fund for Ukraine4 en is voor € 120 miljoen een trilateraal samenwerkingsproject aangegaan met Tsjechie en de Verenigde Staten om zwaar militair materieel te leveren, waaronder T-72 tanks. Tot slot heeft de KMar bijgedragen aan forensische opsporing in Oekraïne, hiervoor is € 1,48 miljoen beschikbaar gesteld. De uitgaven in 2022 zijn gerapporteerd in bijlage 10 Maatregelen Oekraïne.
De hoogte van de in 2022 aangegane verplichtingen laat zien dat er een verdere groei mogelijk is, al zullen de uitgaven wegens beperkte leveringsmogelijkheden vaak in latere jaren plaatsvinden. In 2021 werden en voor € 12,9 miljard aan verplichtingen aangegaan, in 2022 werd dit € 14,5 miljard.
De investeringsverplichtingen nemen jaar op jaar gestaag toe, de investeringsquote (de totale investeringsuitgaven afgezet tegen de totale uitgaven) toont eveneens een stijgende lijn. In 2022 was de investeringsquote 24,9% van de totale begroting en het vijfjaarsgemiddelde kwam voor het derde jaar op rij boven de 20% uit. Daarmee voldoen we aan de gestelde NAVO-eis van 20%.
Figuur 3 Aangegane verplichtingen en IQ:
In 2022 gaf Nederland 1,38% bbp uit aan Defensie. Met het coalitieakkoord en de Voorjaarsnota zijn extra middelen aan de defensiebegroting toegevoegd die invloed hebben op het bbp-percentage.
Figuur 4 Ontwikkeling gemiddeld bbp percentage 2018-2022 Europese bondgenoten:
