INHOUDSOPGAVE

MEMORIE VAN TOELICHTING

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET WETSVOORSTEL

Wetsartikelen 1 en 2 (uitgaven/verplichtingen/ontvangsten)

De begrotingen die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begroting van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen voor het jaar 2000 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2000. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2000.

Met de vaststelling van deze wetsartikelen wordt de in de begrotingsstaat opgenomen begroting van de uitgaven en de ontvangsten voor het jaar 2000 vastgesteld. De in die begroting opgenomen begrotingsartikelen worden door middel van een algemene toelichting, een toelichting per beleidsterrein en een toelichting per begrotingsartikel toegelicht in de onderdelen B, C en D van deze memorie van toelichting.

Wetsartikel 4 (agentschapsbegrotingen)

Met de vaststelling van dit wetsartikel wordt de in de begrotingsstaat opgenomen begrotingen van baten en lasten en van kapitaaluitgaven en -ontvangsten van de agentschappen Centrale Financiën Instellingen en de Rijksarchiefdienst voor het jaar 2000 vastgesteld. De in die begroting opgenomen begrotingsartikelen worden door middel van een algemene toelichting en een toelichting per begrotingsartikel toegelicht in onderdeel E van deze memorie van toelichting.

Het advies van de Raad van State wordt niet openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onder b, van de Wet op de Raad van State.

B. ALGEMENE TOELICHTING BIJ DE BEGROTING

1. INLEIDING

Uitgangspositie

Menselijk kapitaal is meer dan een hoge opleiding

Het opleidingsniveau van de Nederlandse bevolking en de eisen die daaraan vanuit de samenleving worden gesteld, nemen nog steeds toe. Er is nu al een behoorlijk «menselijk kapitaal» opgebouwd, maar het moet verder toenemen en vooral onderhouden worden om snelle waardevermindering te verhinderen. Goed onderwijs is de sleutel tot arbeid en maatschappelijke participatie en onmisbaar voor succesvolle ontwikkeling van de samenleving.

In 1997 volgden bijna 4,2 miljoen mensen onderwijs – meer dan een kwart van de bevolking. Van de werkenden studeerde 15% en van de werklozen 11%1 . De gemeten investeringen in onderwijs, scholing en training zijn maar een deel van de totale investeringen in de ontwikkeling van menselijk kapitaal. Door (werk)ervaring, zelfstudie – onder andere met behulp van informatie- en communicatietechnologie – en door begeleiding van nieuwe collega's wordt geïnvesteerd in mensen. Onderwijs en scholing leggen de basis voor «menselijk kapitaal», maar ook toewijding voor een vak, goede contacten, samenwerking en zelfstandigheid kunnen er in belangrijke mate aan bijdragen.

Het cultuurdebat krijgt een nieuwe impuls

De constanten in het cultuurbeleid – expressievrijheid, verscheidenheid, kwaliteit en terughoudendheid van overheden – hebben een enorme veelvormigheid in de cultuur mogelijk gemaakt. Het scala aan cultuuruitingen en cultureel erfgoed voldoet aan internationale kwaliteitsstandaarden. Dat moet zo blijven, omdat daarmee wordt bijgedragen aan de aantrekkelijkheid van het land voor bezoek en vestiging. Maar het cultuurbeleid is niet «af»: vooral jongeren, migranten en lage inkomensgroepen nemen als makers en als publiek nog te weinig deel aan de gesubsidieerde cultuur.

Voor de kennismaatschappij is creatieve ruimte nodig

Het Nederlandse onderzoek beweegt zich op een hoog niveau, is breed, van goede kwaliteit en kent een hoge productiviteit. Ook al toont onderzoek geen onmiddellijk zichtbaar rendement, het is van groot belang te blijven investeren in kennisopbouw en vernieuwend onderzoek voor een sterke concurrentiepositie, een gunstig vestigingsklimaat en een duurzame samenleving. Meer creatieve ruimte voor onderzoekers en eigen verantwoordelijkheid voor hun organisaties moeten het wetenschappelijk niveau garanderen. Open communicatie over de resultaten van onderzoek en een maatschappelijke oriëntatie zijn onontbeerlijk.

Overzicht van nota's en uitwerkingsnotities

Tegelijk met deze begroting wordt een brief over het onderwijsbeleid op de middellange en langere termijn Sterke instellingen, verantwoordelijke overheid gepubliceerd. Deze hoofdlijnen worden in discussie gebracht en vervolgens in deze regeerperiode verder uitgewerkt. Met deze werkwijze wordt beoogd een passend antwoord te vinden op maatschappelijke trends als individualisering, internationalisering, toenemende marktwerking en technologische ontwikkelingen, waaronder informatie- en communicatietechnologie.

De Kamer ontvangt tegelijk met de begroting een aantal documenten over het OCenW-beleid, en heeft andere al eerder ontvangen. De agenda BVE en het ontwerp-HOOP 2000 schetsen de perspectieven voor de middellange termijn voor respectievelijk de BVE-sector en het hoger onderwijs. De uitgangspunten voor de Cultuurnota zijn onlangs gepubliceerd onder de titel Cultuur als Confrontatie. Het Wetenschapsbudget 2000 (Wie oogsten wil, moet zaaien) is in juni aan de Kamer aangeboden. Over de positie van de Onderwijsinspectie verscheen de nota Variëteit en Waarborg; voorstellen voor de ontwikkeling van het toezicht op onderwijs. Over deze nota's wordt afzonderlijk overlegd met de Tweede Kamer; ze worden of zijn ook met betrokkenen in de «velden» bediscussieerd.

Daarnaast heeft de Kamer ook uitwerkingen van delen van het beleid ontvangen. Deze zijn in het onderstaande overzicht bij elkaar gezet. Het overzicht is geselecteerd op beleidsprioriteiten en is niet volledig. Er zijn bovendien nog notities te verwachten over cultureel ondernemerschap, richtingvrije planning, de brede school, het actieplan «zwarte scholen» en samenwerking tussen archieven. Voorts is de AmvB bekostiging educatie, beroepsonderwijs en landelijke organen beroepsonderwijs aan de Kamer voorgelegd.

In de Beleidsbrief Internationalisering van het Onderwijs komen de beleidsvoornemens voor de internationale samenwerking in het onderwijs aan de orde

Overzicht van reeds verschenen notities die (delen van) het OCenW-beleid betreffen:

2. MAATSCHAPPELIJKE TRENDS

Er voltrekken zich momenteel belangrijke economische en technologische veranderingen die consequenties hebben voor de structuur en het functioneren van de samenleving. Bovendien hebben structurele sociale en culturele veranderingen – de ontwikkeling tot multi-etnische samenleving, individualisering, secularisering – hun weerslag op de samenleving. Deze veranderingen klinken door in het regeerakkoord en in een reeks regeringsnota's waarin het akkoord wordt uitgewerkt. Het regeerakkoord legt bijvoorbeeld prioriteit bij verhoging van de arbeidsparticipatie maar ook bij het vergroten van de sociale cohesie en het versterken van de sociale infrastructuur.

Informatisering

Commercieel aanbod

De informatie- en communicatietechnologie ontwikkelt zich snel. Dit heeft vele gevolgen voor de kennissamenleving, waarvan de implicaties op dit moment niet allemaal even helder zijn. Terecht wordt informatie- en communicatietechnologie een enabling technology genoemd: een technologie die tot veel in staat stelt en de samenleving op alle terreinen ingrijpend kan veranderen.

Een voorbeeld hiervan is de opkomst van het commerciële onderwijsaanbod op internet. Het gaat om een onvermijdelijke en interessante ontwikkeling, waarop niet krampachtig met verbodsbepalingen of afscherming moet worden gereageerd. Ook bekostigde onderwijsinstellingen kunnen de mogelijkheden van informatisering gebruiken om de eigen positie te verstevigen. Van belang is dat alle mogelijkheden om «een leven lang leren» te realiseren, worden benut.

Verwevenheid van onderwijs, onderzoek en cultuur

Het vorige kabinet heeft in 1994 het Nationaal Actieprogramma Elektronische Snelwegen gepresenteerd. In de recent verschenen nota De Digitale Delta; Nederland oNLine staan alle overheidsactiviteiten op dit gebied op een rij. In aanvulling hierop wordt het programma «Infodrome» uitgevoerd, waarin kennis over de informatiemaatschappij wordt gebundeld om de gedachtevorming en communicatie over het overheidsbeleid te stimuleren.

Informatisering heeft gevolgen voor de O, de C en de W. In het Wetenschapsbudget 2000 wordt ingegaan op de ontwikkelingen in de drie domeinen. Over informatie- en communicatietechnologie in het onderwijs (zoals uitgewerkt in Onderwijs on line, verbindingen naar de toekomst) wordt regelmatig gerapporteerd.

Voor de ontsluiting van het cultureel en wetenschappelijk erfgoed en het conserveringsbeleid biedt informatisering spectaculaire mogelijkheden. Dat geldt voor musea, bibliotheken, (archeologische) monumentenzorg en archieven. De groei in gebruiksmogelijkheden van biblio-, audio- en videotheken verandert de positie van openbare en commerciële voorzieningen. Eenzelfde ontwikkeling zien we bij de omroep; met de concessiewetgeving en de nota Kabel, media en consument wordt hierop gereageerd. Informatisering kan dus op creatieve wijze helpen om het publieksbereik te vergroten en het cultureel vermogen meer zichtbaar te maken.

Internationalisering en regionalisering

Het vestigingsklimaat krijgt meer betekenis

De mondiale netwerkeconomie leidt tot meer concurrentie en dynamiek. Dit stelt hoge eisen aan de kwaliteit van het vestigingsklimaat van het land, de regio's en steden. In een netwerkeconomie wordt de verticale sectorindeling doorkruist door horizontale bindingen in samenwerkingsverbanden. Er ontstaan netwerkpatronen, waarin bereikbaarheid een sleutelbegrip is. Daarbij gaat het ook om de elektronische bereikbaarheid. Informatie- en communicatietechnologie speelt hierin dus een belangrijke rol. Enerzijds wordt fysieke afstand minder belangrijk, anderzijds is veel kennis en informatie gebonden aan directe contacten van persoon tot persoon. Het vestigingsklimaat heeft vele aspecten, naast ruimte en bereikbaarheid. Het gaat ook om een gunstig ondernemersklimaat, een goed opgeleide beroepsbevolking, een goed werkende arbeidsmarkt en een prettig leefklimaat. Zie hiervoor ook de regeringsnota Ruimtelijk Economisch Beleid.

De rol van cultuur

Nu grote infrastructurele werken, omvangrijke woningbouwlocaties en stedelijke vernieuwingen worden aangepakt, kan cultuur een prominentere rol vervullen in de ruimtelijke ordening en de kwaliteit van de leefomgeving positief beïnvloeden met aansprekende (landschaps)architectuur. «Culturele planologie» voegt iets toe aan de rijke cultuurhistorie en architectonische ontwerptraditie die het land kent. De confrontatie met het publiek vindt plaats in accommodaties die samen culturele knooppunten vormen

Regionale betekenis van beroepsonderwijs, hoger onderwijs en onderzoek

Bij de herschikking en versterking van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) is gelet op de regionale waarde van deze nieuwe voorziening. De provincies hebben in dit proces een adviesrol vervuld. De regionale opleidingencentra, de hogescholen, maar ook de universiteiten zijn ook sterk regionaal georiënteerd. Hun studenten komen veelal uit de directe omgeving. Deze onderwijsinstellingen ondersteunen de regionale ontwikkeling door een impuls te geven aan het «blijven leren» en door laagdrempelige verspreiding van innovatieve kennis onder (kleinere) bedrijven en organisaties. Door een netwerk te onderhouden van contacten met afnemers, bemiddelaars, uitzendbureaus, stage- en leerbedrijven, onderzoekbureaus en dergelijke, verankert het kenniscentrum zich in de regionale samenleving. Technocentra – met functies als makelen, schakelen, coördineren en ontschotten van scholing en onderwijs – zullen een vernieuwende rol spelen die zowel onderwijs als bedrijfsleven in de regio ten goede komen.

De SER maakt in het advies Flexibilisering leerwegen en in het advies over het ontwerp-HOOP 2000 duidelijk dat er op dit terrein meer mogelijkheden zijn dan tot nu toe worden benut. Ook een gezamenlijk advies van de Onderwijsraad en Adviesraad voor Wetenschaps- en Technologiebeleid stelt dat de positie van het hoger beroepsonderwijs in de kennisinfrastructuur onvoldoende transparant is.

In het ontwerp-HOOP 2000 worden voorstellen gedaan de maatschappelijke oriëntatie van de instellingen voor hoger onderwijs verder te versterken.

Een goed onderzoeksbestel is van grote waarde voor het vestigingsklimaat en de concurrentiepositie, en voor het streven naar ontkoppeling van economische groei en milieudruk. Wereldomspannende samenwerking en Europese invloed gaan samen met regionale clustervorming. Regionale «attractiepolen», met kenniscentra die nauwe relaties onderhouden met bedrijven en andere maatschappelijke organisaties, dragen bij aan profilering van de regio en beïnvloeden de regionale economie, vooral waar het gaat om vernieuwende kennisintensieve bedrijvigheid.

Individualisering, participatie en sociale cohesie

De derde belangrijke trend waarop het beleid moet inspelen, is individualisering. Toegenomen welvaart en opleidingsniveau, en een grotere participatie van vrouwen aan betaalde arbeid, vergroten de keuzemogelijkheden en keuzevrijheid van individuen. Het meervoudig vrijwillig «lidmaatschap» van, of betrokkenheid bij allerlei groepen en instituties neemt toe, bij een afnemend belang van tradities en gewoonten van de «eigen» groep.

Tegelijkertijd wordt de maatschappij steeds heterogener door de toename van het aantal allochtonen. De individualisering en de toegenomen heterogeniteit maken de roep om maatwerk groter.

Sociale cohesie en participatie bevorderen

Een samenleving is meer dan de som der individuen. Er zijn groepen en individuen die te weinig betrokken dreigen te worden bij de samenleving. Solidariteit is dus nodig om hun participatie te vergroten en hun emancipatie te bevorderen. Zo wordt sociale cohesie tot stand gebracht. Ohne Ich kein Wir, verwoordt Ulrich Beck deze opvatting.

De WRR bepleit emancipatie van arbeid en talent om een tweedeling in de samenleving tegen te gaan. De verzorgingsstaat verdwijnt niet, maar wordt doelmatiger en effectiever ingericht door deelname aan de maatschappij te stimuleren. Onderwijs is een noodzakelijke voorwaarde voor deze participatie. Informatisering maakt daarbij maatwerk beter mogelijk.

Door individualisering kan de binding met de directe leefomgeving losser raken. De mobiliteit is enorm toegenomen waardoor sociale contacten nauwelijks meer buurt-, dorp- of stadgebonden zijn. Het verantwoordelijkheidsgevoel voor de kwaliteit van de directe omgeving kan verzwakken doordat er voldoende mogelijkheden zijn voor groepen bewoners om elders een heenkomen te zoeken. Hierdoor kunnen gebieden in een neerwaartse spiraal komen en ontstaan er aan de andere kant «slaapsteden».

Onderwijsvoorzieningen kunnen de sociale samenhang versterken van buurten, wijken en dorpen. Rond de school moet een flexibel en gevarieerd netwerk ontstaan van voor- en vroegschoolse opvang, tussentijdse opvang en naschoolse activiteiten.

De kansen op participatie, en daarmee sociale cohesie, worden verder vergroot door een specifiek aanbod te scheppen voor een welomschreven doelgroep, wanneer mocht blijken dat deze onvoldoende wordt bereikt via het algemene aanbod. De particpatiekans neemt ook toe als de samenhang in het aanbod wordt verbeterd en als de lokale coördinatie wordt versterkt.

3. DOELEN

Synergie

Bij de begrotingsbehandeling van vorig jaar heeft de Kamer erop aangedrongen in de begroting voor 2000 aandacht te besteden aan de samenhang tussen klassenverkleining, lerarenbeleid en informatie- en communicatietechnologie (ict) in het onderwijs. Gewezen is op de synergie-effecten die deze drie maatregelen kunnen hebben. Immers, klassenverkleining is bedoeld om de onderwijskwaliteit te verhogen en de werkdruk voor het personeel te verminderen, wat weer onderdeel is van het beleid om de aantrekkelijkheid van het beroep van leraar te vergroten. Verbeteren van de wervingspositie is nodig, omdat klassenverkleining om meer leraren vraagt.

Een andere manier om de aantrekkelijkheid van het werk te verhogen is de voordelen van informatisering benutten. Het lesgeven wordt er gevarieerder door en het komt de zelfwerkzaamheid van leerlingen ten goede. Ondersteunende en administratieve taken worden eenvoudiger uit te voeren en makkelijker uit te besteden. Leerlingvolgsystemen kunnen gemakkelijker worden opgezet. Dat is nodig omdat de aandacht voor de prestaties van leerlingen en het afleggen van verantwoording daarover groeit.

Elke maatregel in de driehoek afzonderlijk zou minder effect hebben dan de combinatie van de maatregelen. Dit inzicht is eenvoudig te veralgemeniseren: voor alle maatregelen geldt dat inbedding in andere ontwikkelingen de effectiviteit positief beïnvloedt. Zo is de huisvesting voor onderwijs gedecentraliseerd naar gemeenten en naar instellingen, zodat de klassenverkleining flexibel kan worden gerealiseerd en de instellingen voor hoger onderwijs integraal beleid kunnen voeren.

Een ander voorbeeld is de versterking van de regierol van gemeenten door decentralisatie van achterstandenbeleid; daardoor wordt het eenvoudiger aansluiting te zoeken bij verwante instellingen op lokaal niveau die zich onder meer bezighouden met jeugdzorg, veiligheid, kinderopvang, schoolbegeleiding en cultuur.

Nog een voorbeeld: het toekennen van budgetten voor ict-integratie in het onderwijs, zoals beschreven in de nota Onderwijs on line, sluit aan bij ontwikkelingen op andere gebieden om meer bestedingsvrijheid toe te kennen en te benutten.

Deelnemers, publiek en samenleving centraal

Ouders, leerlingen en studenten verwachten onderwijs van hoge kwaliteit en relevantie. Deelnemers willen kunnen kiezen uit een groot aantal doorlopende leerwegen, waarbij ze bovendien zelf kunnen bepalen wanneer ze studeren. Werkgevers verlangen dat afgestudeerden voldoen aan telkens veranderende eisen die het werk stelt, en werknemers dat gelijkwaardige collega's instromen waarmee goed kan worden samengewerkt. Publiek (lezers, kijkers, luisteraars, bezoekers) wil waar voor zijn geld en vooral een grote keuzemogelijkheid.

Er is, kortom, grote behoefte aan kennis, kunst en cultuur, en nieuwsgierigheid naar onderzoek. OCenW wil die ontwikkelingen stimuleren en er mede richting aan geven: meer participatie, betere kwaliteit, meer ruimte voor instellingen en intensievere wisselwerking met de samenleving.

Onze rol is condities en ruimte te scheppen voor die aanbieders: autonomie voor uitvoerders, ruimte om zelf regels te maken en te handhaven, condities om samenwerking te zoeken, maar ook om de deskundigheden van anderen te respecteren en te benutten. We willen op zo'n manier in de sector investeren dat de professionaliteit toeneemt.

Kwaliteit waarborgen

Kwaliteitsnormen gelden bij bekostiging en het toekennen van subsidies, maar uiteindelijk bepalen de gebruikers de levensvatbaarheid van wat wordt aangeboden en nemen instellingen zelf de verantwoordelijkheid voor kwaliteitsbewaking en de verantwoording daarover. Centraal staat de vraag: wat kan beter? Personen en organisaties moeten worden uitgedaagd zich te oriënteren op behoeften, en kwaliteit te leveren. Confrontatie, competitie en concurrentie zijn passende trefwoorden. Daarbij is een sterke overheid nodig om mededinging eerlijk te laten verlopen, sociale cohesie en maatschappelijke betrokkenheid te stimuleren, een rechtvaardige en duurzame samenleving te bevorderen en rechtsgelijkheid en rechtszekerheid te garanderen.

Toegankelijkheid verzekeren

Onderwijs, onderzoek en cultuur zijn in het algemeen van hoog niveau. Er zijn echter ontwikkelingen die extra zorg en aandacht vragen, zoals de kwaliteit van het onderwijs op veel «zwarte scholen» (al zijn er natuurlijk «zwarte scholen» die het goed doen en «witte scholen» die onder de maat presteren) en de doelmatigheid van het onderwijs. Als aard en kwaliteit van het onderwijs niet voldoen aan de hoge eisen die ouders, studenten en sociale partners eraan stellen, zullen zij alternatieven zoeken en vinden (bijvoorbeeld een andere school, particulier onderwijs, digitale aanbieders). Voor de cultuursector geldt hetzelfde: naast het gesubsidieerde toneel is een vrij circuit ontstaan; naast de publieke omroep is er een ruim aanbod van commerciële varianten. Voor onderzoek is het in bepaalde gevallen mogelijk, en soms ook gewenst of goedkoper, om naar het buitenland te gaan.

Er is niets tegen om alternatieven te zoeken. Integendeel, het daagt gevestigde aanbieders voortdurend uit de kwaliteit van hun dienstverlening te bewaken.

Het onderwijs draagt primair zelf verantwoordelijkheid voor de kwaliteit en de verbetering ervan en de overheid ziet erop toe dat dat gebeurt. Maar bij het alternatieve aanbod is de vraag op welke wijze de kwaliteit kan worden gecontroleerd. Is de toegankelijkheid gewaarborgd en de pluriformiteit gegarandeerd? Wij willen op deze vragen een positief antwoord kunnen blijven geven.

Goede informatie over kwaliteit; zeggenschap en invloed op het aanbod

Alleen al door de veranderingen in de samenstelling van de populatie onderwijsdeelnemers (leerlingen studeren langer en hebben een veel gevarieerder achtergrond) en het hogere opleidingsniveau van ouders, is de positie van deelnemers een andere dan een aantal jaren geleden. Mondigheid en grotere weerbaarheid, maar ook de mogelijkheid om buiten het bestaande aanbod wensen te realiseren, vormen een extra stimulans rekening te houden met wensen en behoeften van de deelnemers. Een duidelijke stem voor de onderwijsdeelnemers is bovendien van belang bij de verdere ontwikkeling van onderwijsinstellingen naar zelfstandige, bestuurskrachtige instellingen.

Toegankelijke informatie komt inmiddels op grote schaal ter beschikking in schoolgids, kwaliteitskaart en keuzegidsen. De openheid hierover is sterk toegenomen. Modernisering van de zeggenschapsverhoudingen vergt een breed overleg met alle betrokken partijen, zodat samenhangende conclusies getrokken kunnen worden en draagvlak wordt gerealiseerd.

Variëteit van en flexibiliteit in het aanbod

Doel van de vernieuwingen van de leerwegen in voortgezet onderwijs en secundair beroepsonderwijs is voor iedere jongere een passende plaats in het onderwijs te vinden. Duale trajecten en een onderwijsaanbod dat flexibel kan inspelen op de vraag, dragen hieraan bij. Een sluitend stelsel van doorlopende leerwegen moet ervoor zorgen dat voortijdig schoolverlaten wordt teruggedrongen, zodat jongeren de voor hen hoogst haalbare onderwijspositie en meest passende arbeidssituatie bereiken. In het plan van aanpak voortijdig schoolverlaten dat zich vooral richt op «risicojongeren» wordt integrale beleidsvoering nagestreefd, o.a. door aan te sluiten bij de regeling sociale integratie en veiligheid. Een onderdeel van het plan is het Actieplan voor de leerplicht. Rekening houden met de wensen en mogelijkheden van deelnemers kan voorkomen dat zij de leerplicht ontduiken omdat zij een hekel hebben gekregen aan leren. Het is dus van belang voor de maatschappij, omdat uitvallers een grotere kans lopen te ontsporen of (uitkerings)afhankelijk te worden, en omdat arbeidsparticipatie het fundament voor de kennissamenleving is.

Nieuwe eisen

Onderwijs en arbeidsmarkt moeten nauw aansluiten. Daarvoor is goede samenwerking en afstemming nodig. De samenleving stelt hogere niveaueisen aan werknemers en ondernemers. Naast specifieke beroepseisen en vakbewaamheden wordt een ander type vaardigheden gevraagd (sleutelkwalificaties of kerncompetenties). Werknemers moeten steeds meer beschikken over veel en complexe vaardigheden doordat bredere taken, roulatie van taken, samenwerking in zelfstandige groepen het beeld van werk bepalen. De technologie stelt eisen aan het innovatie- en aanpassingsvermogen.

Naast deze eisen van het bedrijfsleven, staan die van de deelnemers. De verantwoordelijkheid voor de eigen inzetbaarheid in arbeid komt centraler te staan. Dat heeft gevolgen voor de eisen die aan het onderwijs worden gesteld. Met name de heterogeniteit van de doelgroep vraagt daarbij de aandacht. Niet alleen de traditionele instromers moeten worden bediend, maar ook categorieën als allochtone jongeren, (langdurig) werklozen, werkenden met een taalachterstand, herintreders en oudere werknemers die zich willen om- of bijscholen. Tegen deze achtergrond is de brief geschreven waarin de sociale partners worden uitgenodigd gezamenlijk een employability-agenda uit te voeren.

Meer hoger opgeleiden

Prognoses van de behoefte aan personeel duiden erop dat er in de nabije toekomst algemene tekorten zullen ontstaan aan hoger opgeleiden. Deze zullen zich in de onderwijssector zelf manifesteren, maar ook in technische beroepen, in de ict-sector en in de verzorging. De tekorten in de onderwijssector zullen worden aangepakt langs de lijnen zoals die geschetst zijn in «Maatwerk voor morgen». OCenW en EZ hebben een Task-Force ict ingesteld, die is gericht op de aanpak van de tekorten in de ict-sector. In het ontwerp HOOP 2000 wordt ingegaan op de mogelijkheden om aan de toenemende vraag tegemoet te komen.

Instellingen zullen zich geleidelijk meer gaan richten op andere doelgroepen dan de traditionele student tussen 18 en 24 jaar. Dat vraagt om variëteit in leerwegen en een andere wijze van aanbieden van onderwijs, onder andere met ict. Sociale interactie en een open houding jegens de samenleving zijn nodig om kenniscreatie en -overdracht tot stand te brengen. Daartoe worden samenwerkingsverbanden met bedrijven aangegaan en op grote schaal contractactiviteiten (onderzoek en cursussen) uitgevoerd. Langs vele wegen kunnen instellingen zich profileren in (regionale) kennisnetwerken, om zo bedrijven – met name in het MKB – te ondersteunen: via (docenten- en studenten)stages, in duale opleidingen, via het opnemen van vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven in het bestuur, via gastdocentschappen, met contractonderwijs en -onderzoek, en als informatiecentrum en technocentrum.

Creatieve ruimte voor onderzoekers; wisselwerking met de maatschappij

Het vernieuwend onderzoek dat zich richt op de lange termijn, staat onder druk en de private sector trekt zich eruit terug. Er is onvoldoende flexibiliteit voor vernieuwing. Daardoor dreigt een belangrijke vernieuwingsbron voor de maatschappij op te drogen. Langetermijngericht vernieuwend onderzoek zal worden gestimuleerd en meer ruimte krijgen. De zelfregulering van het onderzoeksbestel en de eigen verantwoordelijkheid zal worden versterkt; het departement zal zich terughoudender opstellen bij inhoudelijke sturing.

In de komende jaren moet het beste onderzoek zichtbaar worden gemaakt en creatieve ruimte krijgen. OCenW, KNAW, NWO en VSNU willen samen een sterke impuls geven aan vernieuwing in het wetenschappelijk en maatschappelijk geïnspireerde universitaire onderzoek. Daarom is besloten tot een vernieuwingsimpuls bij NWO. De drie organisaties pleiten ook voor versterking van de wisselwerking met bedrijven. Samen met andere departementen wil OCenW de wisselwerking tussen onderzoek en bedrijfsleven, evenals de wisselwerking met andere maatschappelijke groeperingen verder bevorderen.

Meer en diverser publiek voor kunst en cultureel erfgoed

De culturele omgeving is sterk heterogeen. Het gesubsidieerde culturele leven sluit daar onvoldoende op aan. Waar het om gaat is het beste cultuuraanbod aansprekender te maken, maar ook de massacultuur kwalitatief te verbeteren. Wat goed en van waarde is, blijkt uit confrontatie van opvattingen en ideeën. Het aanbod moet het publiek opzoeken. Dat betekent een grote diversiteit in aanbod (genrediversiteit) voor vele doelgroepen (publieksdiversiteit) op uiteenlopende plaatsen (als scholen, bibliotheken, openbare ruimte, schouwburgen, theaters, galeries), in de vorm van zichtbare en breed toegankelijke collecties en archieven. Een groter publiek is te bereiken door samen met gemeenten en provincies de culturele trefpunten beter te gebruiken en door lokale culturele programma's meer kans te geven. Verder ligt het accent op cultuur van, voor en door de jeugd, op het zichtbaar maken van het cultureel vermogen en op «culturele planologie».

Media voor massa en minderheden

Aan de concessie voor de publieke omroep zal de opdracht worden verbonden dat zij duidelijk maakt welke maatschappelijke en culturele rol de publieke omroep moet vervullen. Daarbij wordt verwacht dat de publieke omroep de verschillende leeftijds- en bevolkingsgroepen goed bedient. De culturele diversiteit van de samenleving kan in de media beter worden weerspiegeld dan nu het geval is. Het algemeen programma-aanbod op radio en televisie moet een multicultureler aanzien krijgen en er moeten meer programma's komen voor etnische minderheden.

Het kabinet streeft ernaar om met ingang van 1 januari 2000 de omroepbijdragen af te schaffen. Financiering van de publieke omroep zal vanaf dat moment vanuit de algemene middelen geschieden. De grondslag voor de hoogte van dit bedrag zijn de omroepbijdrage-ontvangsten in 1998, die jaarlijks geïndexeerd worden met het CBS-prijsindexcijfer voor de gezinsconsumptie (t-2) en het CBS indexcijfer voor de groei in het aantal huishoudens in Nederland.

4. MIDDELEN

Verantwoordelijkheid voor het onderwijs-, onderzoek- en cultuurbestel vereist dat de voorwaarden worden versterkt waaronder beleidsuitvoerders optimaal kunnen reageren op de wensen en behoeften van deelnemers, publiek, bedrijfsleven en de maatschappij als geheel.

Verantwoordelijke overheid

Het is de taak van de overheid te voorzien in een voor iedereen toegankelijk en transparant aanbod van funderend en initieel onderwijs en een pluriform cultuuraanbod, en bescherming en ruimte te bieden aan fundamenteel onderzoek. Marktwerking vraagt om een sterke overheid. Het houdt – binnen de overeengekomen spelregels – de gevestigde aanbieders scherp en kan vernieuwing bevorderen. Een effectieve overheid stimuleert, ondersteunt en schept voorwaarden voor realisatie van doelstellingen op uitvoeringsniveau. Voor het publiek domein moeten duidelijke spelregels gelden, waarbinnen meer vrijheid voor de spelers de dynamiek met de omgeving stimuleert.

Marktwerking, opgevat als «in concurrentie met andere aanbieders inspelen op behoeften», heeft een plaats in het beleid en is ook niet nieuw. De concurrentie om de leerling en student is daarvan een voorbeeld, evenals de concurrentie op de markt voor contractactiviteiten, cursussen en advisering. Andere voorbeelden zijn de competitie om onderzoeksgelden en om de kijk- en luistercijfers van publieke en commerciële omroepen.

Als kunstenaars de confrontatie aangaan, het conflict en competitie zoeken, dan is dat ook een vorm van marktwerking, waarbij wordt aangestuurd op het stimuleren van dynamiek, die permanente onevenwichtigheid met zich meebrengt.

Autonomie en beweging in het bestel

Autonomie en deregulering

Met het onderwijsveld wordt bekeken of het aantal regels verminderd kan worden, zodat de instellingen meer ruimte krijgen. Onderwijsinstellingen moeten een grotere gevoeligheid ontwikkelen voor signalen uit de samenleving, maar ook de kracht hebben daaruit te selecteren en zich te concentreren op de kerntaken. Meer autonomie en ruimte voor zelfregulering is daarvoor nodig. De ontwikkeling van een «brede school» bijvoorbeeld vereist deregulering en decentralisatie (voor huisvesting en achterstandenbeleid) om tot ontkokering op lokaal en regionaal niveau te komen. Deregulering betekent zoeken naar evenwicht tussen overheidsregulering en zelfregulering door instellingen; zie hierover ook de Agenda BVE, het ontwerp-HOOP en het Wetenschapsbudget.

In het hoger onderwijs krijgen de instellingen meer zeggenschap over de inrichting van het onderwijsaanbod. Onderzoeksorganisaties en hoger onderwijsinstellingen zullen in het vervolg iedere vier jaar strategische plannen opstellen. De bestaande wet- en regelgeving wordt onder de loep genomen met het oog op deregulering, vergroting van de zelfstandigheid en vooral vermindering van de beheerslast.

Waar onderwijs en onderzoek zich ontwikkelen naar een grotere autonomie, vertoont de gesubsidieerde cultuur trekken van een monocultuur, juist als gevolg van de dominante positie in het subsidiestelsel van gevestigde professionals uit de kunstensector. De oplossing moet natuurlijk niet worden gezocht in beperking van de autonomie en verwaarlozing van professionele kwaliteit, maar in de confrontatie met het publiek. Dat vereist duidelijkheid over de culturele missie. De rol van accommodaties als culturele knooppunten moet worden versterkt, het aanbod verbreed, cultureel ondernemerschap gestimuleerd en de doorstroming in het bestel versneld.

Flexibiliteit in onderwijs en doorstroming in cultuur

De toenemende vraag en tegelijkertijd uitwaaierende diversiteit en pluriformiteit stellen hoge eisen aan de wendbaarheid en veranderbaarheid van onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten, bibliotheken, archieven en media, kunstenaars en hun gezelschappen en organisaties.

De structuur van het onderwijsbestel biedt voldoende mogelijkheden alert en flexibel in te spelen op de gestelde eisen. Institutionele flexibiliteit is voldoende aanwezig; grote reorganisaties en herschikkingen zijn niet meer aan de orde. Het scala aan opleidingsmogelijkheden vereist geen fundamentele aanpassing van de (wettelijke) structuur.

Wel moeten autonomievergroting en deregulering verder worden doorgevoerd om die flexibiliteit te realiseren. Organisatorische, programmatische en didactische flexibilisering behoren tot de verantwoordelijkheid van de instellingen. Om het onderwijsproces aan te passen, moet er ruimte zijn om het curriculum te actualiseren, deelkwalificaties te definiëren en vrijstellingen te verlenen. De variëteit in de wijze waarop mensen leren en in de trajecten die zij doorlopen (bijvoorbeeld duaal, modulair) moet georganiseerd kunnen worden. De deregulering en vergroting van de zelfregie zal zich dus op deze zaken richten.

De nota Flexibele studiefinanciering: een stelsel dat past bevat voorstellen voor globalere regels die de student ruimte verschaffen om flexibeler van het recht op studiefinanciering gebruik te maken. De diplomatermijn wordt verlengd en de leeftijdsgrens verlegd van 27 naar 30 jaar.

In het cultuurbestel is beweeglijkheid gewenst om de vitaliteit te behouden en de wisseling van generaties te realiseren. Daarbij kan men denken aan cultuur en kunst voor jongeren en minderheden. Ook de gevestigde instellingen moeten daaraan bijdragen door het aanbod te verbreden. Verder moet er ruimte zijn om de prominente rol van Nederland op het terrein van de digitale media te versterken.

Bestedingsvrijheid en vraagfinanciering

Bekostigingsstelsels in het onderwijs zijn vereenvoudigd. Bekostiging op basis van voorschriften over de inzet van personeel en outillage (input) werd omgezet in bekostiging die meer rekening houdt met prestaties en rendement (output). De mogelijkheden om andere financieringsbronnen aan te boren zijn verruimd (contractonderwijs en -onderzoek; sponsoring; cofinanciering en andere vormen van publiek-private financiering).

De creativiteit is bij dit onderwerp niet uitgeput. De laatste tijd worden vormen van financiering via vragers naar voren gebracht. De «voucher»-discussie in het onderwijs is niet nieuw. Een uitwerking van deze vorm van bekostiging is de leerlinggebonden financiering (het «rugzakje») voor kinderen met een handicap. En ook in het ontwerp-HOOP 2000 wordt voorgesteld een «voucher»-experiment te starten in het hoger beroepsonderwijs. Voor culturele en kunstzinnige vorming in het voortgezet onderwijs worden cultuurbonnen en kortingskaarten op het cultureel jongeren paspoort verstrekt. In dezelfde sfeer van «vraaggerichtheid» ligt de aanscherping van de eigen (publieks)inkomenseis van 15%.

Oordelen over kwaliteit

Kwaliteitsbeoordeling in de cultuursector

Plannen van cultuurinstellingen worden voor advies aan de Raad voor Cultuur gestuurd. De uitgangspuntenbrief noemt vier criteria voor de afwegingen van de Raad. Het eerste criterium betreft kwaliteit. Het tweede criterium is de publieke factor, het maatschappelijk bereik, waarbij méér publiek overigens niet hetzelfde betekent als nieuw publiek. Het derde criterium is de gemiddelde subsidie per bezoeker, waarmee een directe relatie wordt gelegd tussen subsidiehoogte en bezoekersaantal. Het laatste criterium is de positie in het bestel: per sector gaat het om een evenwichtig pakket van spreiding, diversiteit, educatieve activiteit, en dergelijke. Het hoe van de beoordeling is belangrijk, maar ook wie beoordeelt. Naast deskundigen moeten ook representanten van diverse groepen in de samenleving mee kunnen oordelen, evenals experts op gebieden als nieuwe media, cultureel ondernemerschap en publieksgerichtheid.

Kwaliteitsbeoordeling van onderwijs en media

Er zijn twee soorten toezicht: kwaliteitstoezicht en mededingingstoezicht. Het laatste neemt in belang toe naarmate marktwerking en concurrentie een prominentere plaats innemen in het bestel. Het kwaliteitstoezicht verandert onder invloed van de verzelfstandiging en deregulering. Voor onderwijs, cultuurbezit en media zijn als toezichthouders werkzaam: de Onderwijsinspectie, de Inspectie cultuurbezit, de Rijksarchiefdienst en het Commissariaat voor de Media.

Het Commissariaat toetst of de publieke omroep zijn wettelijke verplichtingen nakomt en of de invloed van de commercie niet te groot wordt. Het Commissariaat is ook belast met vergunningverlening aan commerciële omroepen en het toezicht op de naleving van reclame- en programmavoorschriften. Daarbij heeft het de opdracht de beïnvloeding van commerciële programma's door adverteerders binnen de perken van de Mediawet te houden. Het meerjarenplan van de publieke omroep wordt voor advies over de culturele onderdelen voorgelegd aan de Raad voor Cultuur.

De andere toezichthouders richten zich vooral op kwaliteit. De onderwijsinspectie krijgt in het debat over de kwaliteit van het onderwijs een andere rol. Deze is in de nota Variëteit en waarborg verwoord. Bij de inrichting van het toezicht op het onderwijs moet ook rekening worden gehouden met het bestaan en de eventuele groei van het aantal erkende of aangewezen instellingen die diploma's met gelijk civiel effect mogen afgeven. Kern van de inspectienota is de ontwikkeling van het instrumentarium waarmee aan de samenleving getoond kan worden dat de basiskwaliteit van alle scholen wordt gewaarborgd. Door autonomievergroting en deregulering ontstaat meer variëteit in het onderwijsveld. Hoe meer zelfregie en autonomie, hoe belangrijker de publieke verantwoording. Kwaliteitszorg en rapportage over de uitkomsten ervan is primair een taak van de instellingen en scholen zelf. «Ranking» is iets dat hier niet bij past. Het gaat er niet om falende scholen te straffen, maar hen uit te dagen zich te verbeteren. Openbaarmaking van de resultaten draagt ertoe bij dat ouders, leerlingen en studenten aan de ene kant en personeel aan de andere kant een assertieve houding aannemen. Alhoewel het toezicht vooral achteraf plaatsvindt, moet uit de conclusies uiteraard lering worden getrokken.

Maatschappelijke verantwoording en kwaliteitsbeoordeling van wetenschappelijk onderzoek

Burgers hebben er recht op goed geïnformeerd te worden over de consequenties van wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkeling. Zeker waar deze het dagelijks leven direct beïnvloeden en ethische vragen opwerpen. Communicatie met het publiek is daarnaast van belang om draagvlak voor onderzoek te creëren en te bewaren. Uitgangspunt voor het beleid voor wetenschap en ethiek is «zelfregulering in verantwoordelijkheid». Het is geen taak van de overheid een algemene gedragscode voor onderzoekers voor te schrijven. Beoordeling van onderzoekvoorstellen vooraf en evaluatie achteraf zijn in het onderzoek dagelijkse praktijk. De evaluatiedruk op onderzoekers is door de veelheid van procedures te groot geworden. Een werkgroep van VSNU, NWO en KNAW zal een voorstel maken voor vereenvoudiging van de kwaliteitszorg.

Wisselwerking met de samenleving

Met enige regelmaat duiken begrippen op als «de gesloten onderwijsprovincie», «wetenschap vanuit de ivoren toren» en «elitaire kunst». Die beeldvorming moet verdwijnen. Maar het is daarvoor niet voldoende dat de onderlinge verwevenheid van de drie domeinen van OCenW wordt versterkt en de verhouding met de uitvoerders in «het veld» wordt verbeterd. Interdepartementale samenwerking en interbestuurlijke afbakening van taken en verantwoordelijkheden zijn net zo belangrijk. Een open houding tegenover «grensdomeinen» van onderwijs, cultuur en onderzoek is hierbij onontbeerlijk.

Integraal beleid

Grotestedenbeleid is een mooi voorbeeld van integraal beleid, omdat het talloze dimensies heeft. Bestuurlijk is het ingewikkeld vanwege betrokkenheid van alle niveaus, van Europa tot de wijk Ossenkoppelerhoek in Almelo. Rollen en verantwoordelijkheden moeten duidelijk afgebakend zijn (decentraliseren met beleid). Verkokering moet worden omgezet in zinvolle en effectieve arbeidsdeling.

Grotestedenbeleid rust op drie pijlers, een fysieke, een sociale en een voor werk en economie. Verschillende departementen hebben daarmee te maken. Zo heeft monumentenzorg een verbinding met de fysieke pijler, cultureel ondernemerschap met de pijler economie en bestrijding van voortijdig schoolverlaten en de vormgeving van de brede school met de sociale pijler (en met werk en economie). Deze ordening dwingt departementen over de eigen grenzen heen te kijken. Steden moeten creatief omgaan met de middelen uit de sectorale regelingen, zodat die meer effect sorteren. Vaak gaat het niet om geld, maar om het besef dat afstemming en samenwerking meer resultaat opleveren dan competentiestrijd of onbekendheid met elkaars werk. Als wet- en regelgeving integraal beleid in de weg staan, moeten wetten en regels worden aangepast.

Samenwerkingsvormen

Goede schoolprestaties en schoolloopbanen realiseren is de kerntaak van de school. Achterblijven betekent minder kansen en minder toekomstperspectief. Risicoleerlingen verdienen extra aandacht, maar om hen zó toe te rusten dat zij met succes deelnemen aan het onderwijs, vraagt soms meer van een school dan zij aankan. De cognitieve en talige achterstand is bij de intrede in het basisonderwijs bij deze leerlingen vaak al aanzienlijk en moeilijk in te halen. Het schoolsucces van kinderen wordt bevorderd als educatief geïnspireerde voorschoolse en buitenschoolse voorzieningen aansluiten op de kerntaken van de school.

Deze afstemming en wederzijdse versterking passen ook bij het integratiebeleid (Kansen krijgen, kansen pakken) en bij de plannen voor een samenhangend stelsel van zorg voor jeugdigen en hun ouders: er komt één toegang tot de jeugdzorg per regio, de Bureaus Jeugdzorg. In de Welzijnsnota 1999–2002 gaat het om de aansluiting van het welzijnsbeleid op het algemene beleid voor maatschappelijk sectoren als arbeid, onderwijs, wonen, inkomen en zorg. Het zijn allemaal beleidsterreinen van andere departementen, waarbij OCenW nauw betrokken is.

Het stelsel dat in de Wet educatie en beroepsonderwijs is geregeld, biedt een consistent en gevarieerd opleidingenmodel en een heldere kwalificatiestructuur. Om de eindtermen goed in de opleidingsprogramma's op te nemen, is betrokkenheid en samenwerking van alle actoren noodzakelijk. Daarmee wordt ruimte geschapen voor invulling van de employability-agenda waartoe we de sociale partners hebben opgeroepen. De Europese dimensie krijgt aandacht in het Nationaal Actieprogramma Werkgelegenheid (SZW).

Het Wetenschapsbudget wijdt een heel hoofdstuk aan nieuwe vormen van samenwerking met het bedrijfsleven en andere maatschappelijke sectoren, aan interuniversitaire en interdisciplinaire samenwerking, en aan internationale samenwerking. En ook de nota Cultuur als confrontatie besteedt veel aandacht aan samenwerking met «bestuurlijke bondgenoten».

Personeel en ondernemerschap

Professionals tussen werknemerschap en ondernemerschap

Activiteiten met een sterke kenniscomponent zijn in Nederland en andere westerse landen enorm toegenomen. Door het belang van kennis als productiefactor neemt de onzekerheid over «wat werkt» toe, maar ook de variatie in aanpak en experimenteerbereidheid. Toewijding en betrokkenheid bij kleinschalige activiteiten in clusters en netwerken leiden vaak tot onverwachte resultaten, als vage ideeën worden omgezet in concrete producten. Zo'n op kennis en zoekactiviteiten georiënteerde onzekere wereld vertoont veel kenmerken waarin ondernemerschap en zelfstandigheid een gewaardeerde houding is.

De beleidsnotitie over het Cultureel Ondernemerschap gaat dieper in op de veranderingen in het subsidiesysteem die cultuurmakers uitdagen om het nieuwe te ontdekken, het bestaande op originele wijze te gebruiken en succes te gelde te maken.

De inventiviteit en creativiteit van onderzoekers zijn essentieel voor een levendig en hoogwaardig onderzoekbestel. Een aantrekkelijke werkomgeving, stimulerende contacten en spannende onderzoeksthema's zijn nodig om personeel te krijgen en te behouden. Vooral de publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen moeten een actief personeelsbeleid voeren, gericht op een goede mix van ervaring en nieuw talent, zodat het personeel voldoende doorstroomt en het een beter carrièreperspectief geboden wordt. Decentralisatie van de arbeidsvoorwaarden legt de verantwoordelijkheid voor dat beleid daar waar het hoort: bij de instellingen zelf.

Lerarenbeleid en tekortenproblematiek

Leraren leiden leerlingen op voor een maatschappij waarin zelfstandigheid een belangrijke plaats inneemt. Deze ontwikkeling stelt hoge eisen aan schoolorganisatie en leraren. Het is onaanvaardbaar dat scholen in toenemende mate kampen met personeelstekorten. De problemen concentreren zich in de Randstad en daarbinnen op de scholen in wijken die op vele fronten tegelijk achterstanden vertonen. Dit neemt niet weg dat ook in andere delen van het land, zoals het oosten, scholen steeds meer moeite hebben om voldoende personeel te vinden.

Maatwerk voor morgen schetst het perspectief op een open onderwijsarbeidsmarkt. Enerzijds wordt alles op alles gezet om op korte termijn de tekorten op de onderwijsarbeidsmarkt op te vangen. Urgentieprogramma's voor de sectoren po, vo en bve moeten (her)intreden in het onderwijs mogelijk maken. Anderzijds worden initiatieven genomen om op langere termijn het leraarsberoep een goede concurrentiepositie te verschaffen. Het gaat erom nieuwe doelgroepen volledig of in deeltijd bij het onderwijs te betrekken. In het najaar worden hiertoe initiatieven genomen. Lerarenopleidingen zullen flexibele routes ontwikkelen, afgestemd op de kwalificaties die mensen elders hebben verworven.

Goede arbeidsvoorwaarden kunnen bij een krappe arbeidsmarkt doorslaggevend zijn voor de wervingspositie van werkgevers. De inhoudelijke keuzes over de arbeidsvoorwaarden moeten vallen op het niveau van directies en besturen, die verantwoordelijk zijn voor het primaire proces, het kwaliteitsbeleid en de bedrijfsvoering. Daarbij moet een goede afweging gemaakt worden tussen de tijd die leerlingen moeten krijgen om onderwijs te volgen en begeleid te worden aan de ene kant, en de arbeidsduur van personeel aan de andere kant. Maatgevend is de tijd voor leerlingen. De arbeidsduur van personeel is daarvan afgeleid, maar overschrijdt uiteraard niet wat wordt afgesproken in de arbeidsvoorwaardenovereenkomsten. Het is een organisatorische vraag aan beide eisen van tijd tegemoet te komen. Het ministerie van OCenW zal in overleg met betrokkenen treden om te waarborgen dat tijd voor de leerlingen bovenaan blijft staan. Ook zal OCenW stimuleren dat een grotere variatie in arbeidsduur (het sparen van adv, het vergroten van deeltijdbanen / kleine contracten) in het overleg tussen werkgevers en werknemers wordt gebracht.

Werkgevers moeten instrumenten hebben om leraren aan te trekken en vast te houden. Moderne arbeidsvoorwaarden maken meer differentiatie, flexibiliteit en maatwerk mogelijk. De beloning is meer dan alleen salaris en eventuele bonussen. Het gaat ook om zaken als opleidingsfaciliteiten, uitbreiding van kinderopvang en verlofconstructies om arbeid en zorgtaken te combineren.

Naast de vraag naar nieuwe leraren zal er de komende jaren ook een vraag ontstaan naar ander onderwijspersoneel. Als gevolg van onderwijskundige ontwikkelingen zullen nieuwe taken en functies in de school ontstaan, bijvoorbeeld ondersteuning van leerlingen bij het gebruik van informatie- en communicatietechnologie en de begeleiding van leerlingen in het «studiehuis». Dergelijke nieuwe taken hoeven niet per se door leraren te worden verricht. Het beleid is de komende jaren dan ook gericht op het bevorderen van taak- en functiedifferentiatie binnen het onderwijs. De scholen zullen daarvoor beter worden toegerust. Door een andere organisatie van het onderwijsproces kan de leraar zich meer dan nu concentreren op zijn kernkwaliteiten, te weten lesgeven. Dit beleid biedt ook aanknopingspunten om via een grotere inzet van onderwijsondersteunend personeel de werkdruk van leraren en schoolmanagers binnen het onderwijs te verlichten.

5. FINANCIEEL OVERZICHT

Met het regeerakkoord 1998 is zichtbaar gemaakt dat een hoge prioriteit wordt toegekend aan onderwijs, cultuur en wetenschappen.

De middelen die verkregen zijn bij het regeerakkoord, zijn dan ook bij de besluitvorming over de voorjaarsnota 1999 en de begrotingsvoorbereiding 2000 onaangetast gebleven. Dat betekent dat voor deze kabinetsperiode de ingeslagen weg voor de beleidsimpulsen voortvarend kan worden vervolgd. Zo wordt voor het schooljaar 2000/2001 een bedrag van f 220 miljoen beschikbaar gesteld voor verdere verlaging van de groepsgrootte in de eerste vier leerjaren van het basisonderwijs en zijn er vanaf 2000 meer middelen voor de exploitatiekosten voor informatie- en communicatietechnologie. Voor vernieuwingsprojecten in het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs en volwasseneneducatie is vanaf 2000 het structurele bedrag beschikbaar van f 192 miljoen. Voor cultuur is er in het jaar 2000 een tweede tranche van f 15 miljoen beschikbaar om ruimte te bieden voor nieuw beleid.

Naast de impulsen vanuit het regeerakkoord, zijn er de komende jaren ook andere impulsen voorzien voor onderwijs, cultuur en wetenschappen. In dit hoofdstuk wordt in vogelvlucht ingegaan op de belangrijkste ontwikkelingen op de OCenW-begroting. Allereerst wordt voor de uitgaven de aansluiting getoond tussen de ontwerpbegroting 2000 en de meerjarenraming horend bij de geautoriseerde begroting 1999. Achtereenvolgens wordt het verschil nader toegelicht. Tot slot wordt de aansluiting voor de ontvangsten weergegeven.

Aansluiting geautoriseerde begroting 1999 en ontwerpbegroting 2000

Hierna wordt voor de uitgaven de aansluiting getoond tussen de ontwerpbegroting 2000 en de geautoriseerde begroting 1999. Het verschil wordt verklaard door de mutaties zoals deze verder in dit hoofdstuk zullen worden toegelicht. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen intensiveringen uit het regeerakkoord, ombuigingen, bijstellingen voor leerling -en studentenontwikkeling, de onderwijs cao en overige bijstellingen.

Impulsen voor onderwijs, wetenschap en cultuur, naast de impulsen uit het regeerakkoord

Hieronder worden de belangrijkste impulsen voor onderwijs, wetenschap en cultuur weergegeven en nader toegelicht.

Vernieuwingsimpuls onderzoek

OCenW stelt een bedrag van f 25 miljoen beschikbaar voor een vernieuwingsimpuls in het wetenschappelijk onderzoek. Van dit bedrag wordt f 15 miljoen vrijgemaakt uit het stimuleringsprogramma voor de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO). Dit wordt vanaf 2003 aangevuld met een bedrag van f 10 miljoen uit de begroting van OCenW. Daarnaast worden er ook middelen beschikbaar gesteld door de NWO (f 25 miljoen) en door de universiteiten (f 25 miljoen). In totaal een bedrag van f 75 miljoen.

Cultuurbeleid

In het kader van de vorige cultuurnota Pantser of Ruggengraat waren er op basis van de motie Van Nieuwenhoven tot en met 2000 incidenteel middelen aan het cultuurbudget toegevoegd. Vanaf het jaar 2001 is aan de begroting van OCenW structureel f 16 miljoen toegevoegd voor het cultuurbeleid om het huidige beleid op hetzelfde niveau te kunnen continueren.

Rijkshuisvesting

Voor de huurverhoging als gevolg van het technisch onderhoud van de gebouwen van OCenW is vanaf 1999 structureel een bedrag van f 9 miljoen als gebruikersvergoeding beschikbaar.

Financiële positie hbo-instellingen

Binnen de begroting van OCenW zijn voor de jaren 2002 en 2003 middelen vrijgemaakt om de financiële positie van de hbo-instellingen te versterken.

Impuls onderwijs

Het kabinet heeft bij de afronding van de begrotingsvoorbereiding 2000 besloten extra middelen voor onderwijs uit te trekken. Het betreft een bedrag van f 20 miljoen in 1999 en f 35 miljoen structureel vanaf het jaar 2000.

Bij de budgettaire inzichten in het voorjaar 1999 was de vraag aan de orde in hoeverre de beleidsmatig gewenste verbetering van de doorstroom van leerlingen van het voortgezet onderwijs naar het bve-domein ook een bezuiniging zou kunnen opleveren voor de OCW-begroting. Het ging toen om een bedrag van uiteindelijk f 50 miljoen te bereiken in een aantal stappen vanaf 2001. Als gevolg van het nu beschikbaar komen van de extra middelen kan het beleidstraject voor verbetering van de doorstroom vo-bve nu tot ontwikkeling komen zonder de druk van een bezuiniging. Het ontbrekende bedrag tussen de oorspronkelijke bezuiniging van f 50 miljoen en de nu beschikbaar gekomen middelen van f 35 miljoen is opgevangen binnen de OCenW-begroting.

Van de impuls onderwijs zal ook een eenmalig extra bedrag van f 70 miljoen worden ingezet voor het ict-project. Het eenmalige bedrag van f 20 miljoen in 1999 zal worden gebruikt voor de opwaardering van gebruikte computers, die aan het onderwijsveld (inclusief asielzoekerscentra) beschikbaar worden gesteld. In de jaren 2000 en 2001 zullen respectievelijk f 30 en f 20 miljoen beschikbaar worden gesteld voor ict, in het bijzonder voor de zogenoemde «voorhoedescholen», gelet op het verzoek van de Tweede Kamer tijdens het overleg over deze voornemens in juni 1999.

Tenslotte wordt voor het achterstandenbeleid in de grote steden in 2000 een bedrag van f 5 miljoen beschikbaar gesteld voor voor- en vroegschoolse educatie, met name gericht op het inlopen van taalachterstanden.

Informatie- en communicatietechnologie (ict)

Vanwege de terugval van middelen voor informatie- en communicatietechnologie na 2002 is uit de OCenW-begroting structureel een bedrag vrijgemaakt van f 40 miljoen voor ophoging van de middelen voor ict, ten laste van de centraal beheerde middelen.

Dit bedrag is reeds als onderdeel van «onderwijs-online» eerder bekend gemaakt.

Ombuigingen

Bij de begrotingsvoorbereiding stond het kabinet voor de noodzaak enkele bezuinigingsmaatregelen te treffen om binnen de afgesproken budgettaire kaders te blijven. Dit heeft ook consequenties gehad voor de OCenW begroting, maar zoals eerder aangegeven zijn daarbij de prioriteiten vanuit het regeerakkoord onaangetast gebleven. In de begroting 2000 van OCenW zijn de volgende ombuigingsmaatregelen voorzien.

Korting open universiteit

Vanwege de sterke daling van het aantal deelnemers bij de open universiteit wordt vanaf het jaar 2001 het budget van de open universiteit verlaagd.

Beperking projectmiddelen

Bij de begrotingsvoorbereiding 2000 is besloten de projectmiddelen te beperken met een bedrag oplopend tot f 38 miljoen, verdeeld over alle beleidsterreinen van onderwijs en onderzoek, alsmede de cultuursector.

Ombuiging TNO

Gelet op de ontwikkeling van de financiële positie van TNO in de afgelopen jaren is de vraag aan de orde of TNO een bijdrage kan leveren aan de bezuinigingen. Uit dien hoofde wordt gedacht – bij handhaving van het activiteitenniveau van het lopend strategisch plan 1999–2002 – aan een tijdelijke beperkte latere betaling van de voorziene rijksbijdrage. Het gaat dan om een bedrag van f 30 miljoen, dat onderdeel is van de post kasbeleid, die hierna ook nog wordt toegelicht. Voor TNO is voorzien in het inlopen van een kasritmeversnelling vanaf 2004. Daarnaast wordt bezien in hoeverre het mogelijk is met ingang van het nieuwe strategische plan vanaf 2003 een structurele verlaging van f 10 miljoen aan te brengen bij de basissubsidie, mede afhankelijk van de vraag of TNO de doelstelling van de marktomzet uit het lopend strategisch plan 1999–2002 realiseert. Over beide voorstellen zal bestuurlijk overleg met TNO worden gevoerd.

Efficiencykorting onderwijsverzorging en landelijk organen beroepsonderwijs

Vanaf 2000 wordt in het kader van de budgettaire problematiek voor po, vo en bve een efficiencykorting gepleegd op de onderwijsondersteunende activiteiten in het primair en voortgezet onderwijs en de landelijke organen beroepsonderwijs (lob's) in het bve-veld (respectievelijk f 2,5 miljoen, f 2,5 miljoen en f 5 miljoen). De oploop na 2000 is voorlopig centraal geparkeerd om de gedachtegang nader te bepalen. Het accent van de efficiencykorting ligt op de lob's. Deze hebben een centrale rol bij de werving en kwaliteitsbewaking van beroepspraktijkvormingsplaatsen in het bve-veld. Met de fiscale faciliteit leerlingwezen (WVA), wordt extra groei van de beroepsbegeleidende leerwegen bevorderd. Deze heeft zich minder voorgedaan dan verwacht bij de invoering van de WVA. Dit leidt tot een lager gebruik van de regeling en tot een onderuitputting van de WVA.

Korting cultuur

Vanaf het jaar 2000 wordt op het budget voor cultuur structureel een bedrag van f 5 miljoen per jaar omgebogen.

Korting centraal beheerde middelen

In het kader van de begrotingvoorbereiding is de nog resterende vrije ruimte bij de centraal beheerde middelen ingezet als bijdrage aan de bezuinigingen.

Wachtgeldregeling overige wo-instellingen

Door de sterk verlaagde wachtgelduitgaven voor de overige instellingen van wetenschappelijk onderwijs is het budget vanaf 2000 structureel verlaagd met f 10 miljoen.

Frictieregeling primair onderwijs

Dit betreft een gebudgetteerde garantieregeling in het primair onderwijs voor terugloop in de formatie. Door de maatregelen voor groepsverkleining en een stijging van het aantal leerlingen in het basisonderwijs in de komende jaren, wordt een afname verwacht van onvermijdbare garanties. Daarom wordt de opslag voor formatieve frictie verlaagd.

Kasbeleid

Om de begroting van OCenW sluitend te maken voor de jaren 2000 en 2001 zal een kasbeleid worden gevoerd. Op basis van de liquiditeitenpositie van instellingen is een vertraging in het kasritme aangebracht door kaskortingen op de budgetten van NWO, TNO, universiteiten en de kunstenfondsen. Deze budgetten zullen vanaf 2002 worden toegevoegd aan de programmabudgetten van de betrokken beleidsterreinen.

Bijstelling leerling- en studentenontwikkeling

Als gevolg van de leerling- en studentenstijgingen zijn middelen aan de begroting van OCenW toegevoegd. Naast de bijstelling voor de autonome ontwikkeling zijn middelen toegevoegd voor de stijging van asielzoekers. Deze moeten nog over de verschillende beleidsterreinen worden verdeeld.

De leerlingen in het primair- en voortgezet onderwijs nemen de komende jaren aanzienlijk toe. Dit wordt veroorzaakt door meer geboorten, meer immigratie en een grotere asielzoekerstroom dan was voorzien. De leerlingen in het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie zijn door minder instroom van leerlingen in de beroepsopleidende leerweg lager dan eerder geraamd. De daling in de uitgaven voor studiefinanciering is daar een gevolg van.

Voor het hoger onderwijs zijn als gevolg van de forse toename van het aantal studenten ook middelen aan de begroting van OCenW toegevoegd.

Onderwijs cao 1999–2000

Het grootste deel van de kosten van de onderwijs cao is gefinancierd uit de loonbijstelling. Het opgenomen bedrag in tabel 1 heeft betrekking op de financiering van het resterende deel van de kosten van de onderwijs cao 1999 – 2000. De totale kosten en dekking van de cao 1999–2000 zijn toegelicht in de brief van 4 maart 1999 aan de Tweede Kamer. De dekking van deze cao is opgenomen onder de diversen beleidsmatige bijstellingen in tabel 5 en bestaat uit diverse bijstellingen en herschikkingen, zoals een korting op de projectmiddelen, de incidentele looncomponent en de inzet van centraal beheerde middelen. Om de kosten over de jaren heen te kunnen dekken is voorzien in een intertemporele compensatie.

Overige bijstellingen

Uitgaven

Indexering studiefinanciering

Tot op heden werd de thuiswonende basisbeurs geïndexeerd met hetzelfde bedrag als de basisbeurs voor uitwonende. Dit had tot gevolg dat de thuiswonende beurs relatief hoger werd bijgesteld. De indexering van de basisbeurs voor thuiswonende zal gaan plaatsvinden middels een zelfde percentage als voor uitwonenden. Zo wordt de relatieve verhouding tussen uit- en thuiswonenden hersteld.

Onder meer vanwege onzekerheden rond de indexering van de ov-kaart en de ontwikkeling van leerling/studentaantallen, wordt een deel van deze besparing gereserveerd binnen de begroting van studiefinanciering.

OV-kaart

Door een jaar uitstel van het wetsvoorstel waarmee de ov-studentenkaart onder het prestatieregime wordt gebracht, leidt dit in het jaar 2000 tot meeruitgaven. In 2001 zal het prestatieregime leiden tot minder uitgaven voor de ov-studentenkaart.

FES projecten

Deze post hangt samen met de projecten Delft cluster, Biomade en Wetenschap, Technologiecentrum Watergraafsmeer en technocentra.

Informatie- en communicatietechnologie

De regeerakkoordmiddelen voor investeringen in informatie- en communicatietechnologie zijn toegevoegd aan de begroting van OCenW.

Monumentenzorg

Dit betreft de in het regeerakkoord overeengekomen intensiveringmiddelen voor de rijksmonumenten.

Beperking incidentele looncomponent

Voor de financiering van de onderwijs cao 1999–2000 is een deel van de incidentele looncomponent ingezet door bij de betreffende onderwijsbeleidsterreinen uit te gaan van een lagere incidentele looncomponent.

Diversen beleidsmatig

Het kabinet heeft het besluit genomen de omroepbijdrage per 1 januari 2000 af te schaffen. Vanaf dat jaar zal de publieke omroep grotendeels worden gefinancierd uit de algemene middelen. Hiertoe verdwijnen vanaf 2000 op het ontvangstenartikel de ramingen omroepbijdragen. Op het uitgavenartikel worden de hierin verwerkte ramingen omroepbijdragen vervangen door een rijksbijdrage voor de media. Dit leidt tot een bijstelling van de uitgaven, welke is gebaseerd op de realisatie van de omroepbijdragen in 1998, het indexcijfer voor de gezinsconsumptie en de verwachte groei van het aantal huishoudens.

In de jaren 2002 en 2003 zijn in het hoger beroepsonderwijs extra middelen ingezet voor het Studiefonds om de aansluiting mbo-hbo te verbeteren en tot verkorte leertrajecten voor mbo-ers te komen. Vanaf 2004 is dit budget structureel opgehoogd met f 15 miljoen.

Voorts betreft deze post mutaties in het kader van de dekking van de onderwijs cao, zoals reeds eerder in het stuk is toegelicht.

Diversen autonoom

Deze post betreft onder meer een aantal ramingsbijstellingen over verschillende beleidsterreinen en de verwachte meerjarige doorwerking van de verschillen tussen de ramingen en realisaties van de gemiddelde personeelslasten componenten voor het primair en voortgezet onderwijs.

Technisch

Dit betreft de loonbijstelling 1999 die aan OCenW is uitgekeerd voor onder andere de cao 1999–2000 en de prijsbijstelling 1999 voor de materiële uitgaven van OCenW.

Diversen technisch

Aan de begroting zijn voor de jaren 2000 tot en met 2001 de middelen voor de euro toegevoegd. In totaal gaat het hier om f 105 miljoen.

Voorts betreft deze post overboekingen met andere departementen en enige desalderingen.

Ontvangsten

In deze paragraaf worden de verschillen tussen geautoriseerde begroting 1999 en de ontwerpbegroting 2000 voor de ontvangsten gepresenteerd en toegelicht.

Omroepbijdrage

Het kabinet heeft het besluit genomen de omroepbijdrage per 1 januari 2000 af te schaffen. Vanaf dat jaar zal de publieke omroep grotendeels worden gefinancierd uit de algemene middelen. Hiertoe verdwijnen vanaf 2000 op het ontvangstenartikel de ramingen omroepbijdragen. Op het uitgavenartikel worden de hierin verwerkte ramingen omroepbijdragen vervangen door een rijksbijdrage voor de media, welke is gebaseerd op de realisatie van de omroepbijdragen in 1998, het indexcijfer voor de gezinsconsumptie en de verwachte groei van het aantal huishoudens.

FES projecten

Deze post hangt samen met de projecten Delftscluster, Biomade en Wetenschap en Technologiecentrum Watergraafsmeer en technocentra.

Overige bijstellingen

Deze post heeft met name betrekking op studiefinanciering en lesgelden. De daling wordt verklaard door minder lesgeldplichtigen, een tegenvallende ontvangst op rente en aflossingen op oude leningen en de ontvangsten kortlopende schulden. Daarnaast is de jaarlijks geraamde stijging van het lesgeld bijgesteld in verband met het voornemen om niet over te gaan tot herijking, maar tot een jaarlijkse indexering op basis van de algemene prijsontwikkeling; dit vindt zijn weerslag in lager ontvangsten vanaf 2001.

Technische verschillen

De niet-relevante ontvangsten bij studiefinanciering waren in 1998 lager dan geraamd. De meerjarenraming van de niet-relevante ontvangsten wordt daarom neerwaarts bijgesteld.

C. ALGEMENE TOELICHTING PER BELEIDSTERREIN

Inleiding op de beleidsterreinen

Na het algemeen deel van de memorie van toelichting, spitst de toelichting zich nu toe op de beleidsterreinen van de begroting. Daarna volgt de toelichting per begrotingsartikel, de agentschappen Centrale Financiën Instellingen en de Rijksarchiefdienst, en volgen tenslotte de bijlagen.

Hieronder wordt eerst kort ingegaan op de actualisatie van de kengetallen en wordt voor het totaal van de onderwijssectoren een beeld geschetst van de leerlingen/studentenontwikkeling en de werkgelegenheid. De inleiding eindigt met een toelichting op de onderwerpen financieel beheer, euro, millennium, onderwijsdeelname en emancipatiebeleid.

Kengetallen

Ten opzichte van voorgaande jaren zijn de volgende veranderingen doorgevoerd:

• Er is een begin gemaakt met het opnemen van doeltreffendheidskengetallen. Bij de onderwerpen die door de commissie-Van Zijl zijn aangedragen, te weten Voortijdig schoolverlaten en Lerarentekorten in het primair onderwijs, is in kamerstuk 26 347, nr. 5, d.d. 14-6-1999, de meest recente informatie verwerkt.

• Op de beleidsterreinen primair onderwijs en studiefinancieringsbeleid zijn de overzichten met ramingskengetallen aangepast om een beter inzicht te bieden in de relatie tussen deze kengetallen en de in de raming opgenomen financiële middelen.

• Kengetallen die in de begrotingen van voorgaande jaren alleen de functie hadden van een beschrijving van het desbetreffende beleidsterrein komen in deze begroting niet terug. In de meeste gevallen zijn deze wel opgenomen in de gelijktijdig met de ontwerpbegroting verschijnende publicatie OCenW in kerncijfers.

Ontwikkelingen in de onderwijsdeelname

Aantallen leerlingen/studenten

Ter voorbereiding van de nieuwe onderwijsbegroting wordt jaarlijks een nieuwe leerlingen- en studentenraming gemaakt. Hieruit resulteert het volgende beeld voor de te verwachten aantallen leerlingen/studenten.

Primair onderwijs groeit ook na 2002

Het aantal leerlingen in het primair onderwijs blijft tot 2005 doorgroeien. In de vorige raming werd nog uitgegaan van een daling na 2002. Het verschil komt voort uit een nieuwe CBS-bevolkingsprognose, die hoger ligt dan de vorige prognose als gevolg van meer geboorten en immigratie.

De ramingen van het (voortgezet) speciaal onderwijs zijn vrijwel ongewijzigd. De raming van het speciaal onderwijs blijft in de komende jaren vrijwel constant, die van het voortgezet speciaal onderwijs groeit nog.

Leerlingen primair onderwijs

Sterkere groei van het voortgezet onderwijs

In 1998 is het aantal leerlingen voor het eerst sinds jaren weer toegenomen. Deze stijging zet naar verwachting de komende jaren door, als gevolg van de geboortenstijging die vanaf 1984 is opgetreden.

De nieuwe raming ligt nog iets hoger dan de vorige raming als gevolg van meer immigratie.

Leerlingen voortgezet onderwijs

Lagere aantallen in het secundair beroepsonderwijs

Het aantal deelnemers aan het secundair beroepsonderwijs (sbo, voorheen : mbo + leerlingwezen) loopt terug door de dalende uitstroom uit mavo/vbo. Ook kiezen steeds minder havisten voor het sbo.

De daling doet zich alleen voor bij de voltijd-bol (voorheen : voltijd-mbo).

Na 2001 neemt het aantal deelnemers weer toe. Dit komt door de stijging van het aantal geboorten halverwege de jaren tachtig.

Deelnemers secundair beroepsonderwijs

Hoger beroepsonderwijs groeit aanzienlijk

De instroom in het hoger beroepsonderwijs blijft groeien. De nieuwe raming ligt aanzienlijk boven de vorige raming vanwege de onverwacht sterke groei van de instroom in 1998. Dit geldt vooral voor het deeltijd-hbo.

Evenals in de vorige raming, wordt ook in de nieuwe raming rond 2001 een tijdelijke daling van het totaal aantal hbo-studenten voorspeld. Dit is een gevolg van beleidsmatige correcties, namelijk verkorting van de gemiddelde studieduur voor vwo-ers en bol-gediplomeerden.

Studenten hoger beroepsonderwijs

Wetenschappelijk onderwijs daalt niet verder

In de laatste vijf jaar is het aantal studenten in het wetenschappelijk onderwijs sterk gedaald doordat minder eerstejaarsstudenten zich meldden. Verder is de gemiddelde studieduur verkort onder invloed van het gewijzigde studiefinancieringsbeleid. In 1997 en 1998 is de instroom weer toegenomen. Dit heeft tot gevolg dat de nieuwe raming wat hoger ligt dan de oude. Voor de komende jaren wordt een stabiel beeld verwacht.

Studenten wetenschappelijk onderwijs

Schoolverlaters

Ook de uitstroom uit het onderwijs wordt met behulp van het ramingsmodel voorspeld. Het aantal schoolverlaters zal in de komende jaren stabiel blijven op ongeveer 200 duizend leerlingen.

Dit is ongeveer de omvang van één leeftijdsgeneratie. De hier gepresenteerde aantallen zijn schoolverlaters uit het voltijdonderwijs, dus inclusief degenen die nog doorstromen naar deeltijdonderwijs (bijv. mavo/vbo-leerlingen die doorstromen naar de bbl).

Ongeveer 60% verlaat het laatstgenoten onderwijs met diploma. Het totale aantal schoolverlaters met diploma is redelijk stabiel. Bij bol en wo is er wel een lichte daling te verwachten en bij hbo een zekere stijging. Het percentage van de Nederlandse jeugd dat een hoger onderwijs-diploma behaalt zal nog licht toenemen tot ruim 35%.

Gediplomeerde schoolverlaters voltijd onderwijs

Ontwikkeling werkgelegenheid in onderwijssector

In 1998 waren er ongeveer 247 duizend personeelsleden werkzaam in het onderwijs. Het volgende overzicht geeft een indicatie van de ontwikkeling van de werkgelegenheid in het door het ministerie van OCenW gefinancierde onderwijs.

Bij bovenstaand overzicht is een aantal kanttekeningen nodig:

• De feitelijke werkgelegenheidsontwikkeling is ook afhankelijk van het beleid van de instellingen in het vo, bve, hbo en wo.

• Dit overzicht bevat al het personeel in dienst van de genoemde instellingen, dus inclusief niet-onderwijzend personeel, onderzoekspersoneel, personeel werkend voor derden.

• vo: inclusief het svo, lom en mlk (per 1 augustus 1999 overgeboekt van beleidsterrein 18).

Financieel beheer

De stand van zaken van de administratieve organisatie en de accountantscontrole zijn beschreven in respectievelijk het financieel jaarverslag 1998 en het samenvattend accountantsrapport over 1998, waarnaar kortheidshalve wordt verwezen.

In 1996 heeft OCenW besloten, mede versterkt door de invoering van de euro, om een nieuwe, sterk vereenvoudigde financiële administratie in te richten.

Onder regie van een stuurgroep zijn de werkzaamheden en gevolgen voor de vereenvoudiging van de financiële administratie in kaart gebracht en uitgewerkt. Een belangrijke voorwaarde bij de wijziging van onderdelen van de administratie is dat de continuïteit geen enkel gevaar mag lopen. Vanwege de samenloop met de invoering van de euro wordt in eerste instantie het bestaande geautomatiseerde informatiesysteem (GEFIS) eurobestendig gemaakt. Daarnaast wordt een nieuw instrumentarium ingevoerd voor de administratie van de apparaatskosten en voor de geconsolideerde administratie (de hoofdadministratie).

Na de invoering van de euro kan worden verdergegaan met de verdere vereenvoudiging van GEFIS.

Voorbereidingen invoering euro

De voorbereidingen op de invoering van de euro zijn in 1997 van start gegaan. Er is een projectorganisatie opgezet. Deze bestaat uit een projectleider, projectbureau en een stuurgroep. Aan de stuurgroep nemen integraal projectverantwoordelijken deel; dit zijn FEZ, RZO, PenO/FacB, Cultuur, CFI, IBG en CASO. De projectorganisatie is eind 1998 uitgebreid met coördinatoren bij de verschillende directies. Met deze coördinatoren worden directe contacten onderhouden om een aantal aspecten van de invoering van de euro binnen de directies beter te kunnen monitoren.

Het project invoering euro-OCenW kan in drie fasen worden ingedeeld.

De inventarisatiefase is op 1 januari 1999 afgerond. In deze fase zijn onder andere de wet- en regelgeving geïnventariseerd en is inzichtelijk gemaakt welke wet- en regelgeving aangepast moet worden als gevolg van de invoering van de euro. Daarnaast zijn de invloeden van de euro op de verschillende geautomatiseerde systemen en de administratieve processen geïnventariseerd.

In de planningsfase werd een gedetailleerde planning van de aanpassingen in het kader van de invoering van de euro bij OCenW opgeleverd. Daarnaast werd een raming van de benodigde capaciteit gemaakt en is het communicatieplan opgeleverd. Tijdens de planningsfase is een raming gemaakt van de kosten die de invoering van de euro met zich meebrengen.

Aan het eind van de planningsfase werd een audit uitgevoerd door de Accountantsdienst op de opgeleverde producten. Op 1 juli 1999 werd de planningsfase afgerond en is een start gemaakt met de realisatiefase. In de realisatiefase worden de objecten aangepast aan de invoering van de euro.

Dit departement heeft verder te maken met onderwijskundige aspecten van de invoering van de euro. Deze zijn geïnventariseerd en de Tweede Kamer is middels een beleidsbrief «onderwijskundige consequenties van de invoering van de euro» geïnformeerd over de gevolgen (kamerstuk 25 107, nr. 30).

Aanpak millenniumproblematiek

In mei 1999 is aan de Tweede Kamer een halfjaarlijks verslag uitgebracht over de stand van zaken met betrekking tot de aanpak van het millenniumprobleem (peildatum 1 mei 1999). Uit de rapportage valt af te leiden dat OCenW op schema ligt en de maatschappelijk vitale systemen in het tweede kwartaal van 1999 gereed heeft. Voor het derde kwartaal ligt het accent van de millenniumwerkzaamheden op overgangsplannen waarvan de noodplannen en crisisbeheersing deel uitmaken, en het zoveel mogelijk beperken van de risico's en ketens. Daarnaast zijn de OCenW-organisaties die gerekend worden tot het domein van het bestuursdepartement (inclusief buitendiensten) alsook de ring daaromheen (zelfstandige bestuursorganen en fondsen) gehouden aan een strakke planning die erop gericht is per september 1999 de aanpak afgerond te hebben. De betreffende organisaties dienen op die datum te verklaren dat zij alle acties ondernomen hebben om het millenniumprobleem te voorkomen en een overgangsplan hebben om de gevolgen van millenniumproblemen tot een minimum te beperken. Vervolgens zal de centrale projectorganisatie millennium toetsen of deze verklaringen sporen met de werkelijkheid.

Aanpak onderwijsnummer

Over het onderwijsnummer zijn in de eerste helft van 1999 gesprekken gevoerd met de Registratiekamer, de VNG en het CBS. Met deze partijen is overlegd over wijzigingen in het wetsvoorstel onderwijsnummer. Wijzigingen die evenwel ook consequenties hebben voor het invoeringstraject (bij uitvoeringsorganisaties, onderwijsinstellingen en andere gebruikers). Op basis van de resultaten van een uitvoeringsanalyse zal in september/oktober nadere besluitvorming plaatsvinden over de voortgang van het onderwijsnummertraject. Naar verwachting zal dit najaar een regeringsstandpunt over het wetsvoorstel onderwijsnummer aan de Tweede Kamer worden voorgelegd.

Emancipatie

De agenda uit de Emancipatienota 1998–2002 Een kristal van kansen bevat tal van maatregelen, mogelijkheden en kansen voor emancipatie. Bij de uitvoering van de agenda zijn vele actoren betrokken. Zij bepalen mede het uitvoeringsproces en drukken hun stempel op het resultaat. Voorbeelden daarvan zijn de inzet van het emancipatiebudget in de bve-sector, de breed gevoelde noodzaak om het percentage vrouwelijke hoogleraren te vergroten en de cao-uitkomsten rondom het competentiemodel waarop een emancipatie-effectrapportage voorzien was.

In de uitvoeringsfase blijkt de emancipatieagenda aan zijn intentie te voldoen: richtsnoer zonder keurslijf te worden. Nieuwe ontwikkelingen leiden tot het bijstellen van de agenda. Een geactualiseerde versie wordt begin 2000 uitgebracht.

Conform het regeerakkoord is onder coördinatie van staatssecretaris Verstand van SZW een interdepartementaal actieplan emancipatie opgesteld. Ieder departement heeft tenminste drie concrete actiepunten ingebracht die in deze regeerperiode uitgevoerd worden. De vier actiepunten van OCenW bouwen voort op de Kristalnota en hebben betrekking op:

• modernisering van arbeidsverhoudingen en arbeidsvoorwaarden;

• informatie- en communicatietechnologie in het primair en voortgezet onderwijs;

• verruiming schoolopeningstijden;

• toename van vrouwen in adviesraden, commissies en besturen binnen de cultuursector.Over de uitvoering van het interdepartementale actieplan zal afzonderlijk gerapporteerd worden.

Beleidsterrein 17 Ministerie algemeen

Ministerie algemeen t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mldUitgaven Ministerie algemeen f 0,9 mld

1. ALGEMEEN

Voor beleidsterrein 17 worden de apparaatskosten in beeld gebracht van:

• het bestuursdepartement;

• de Inspectie van het onderwijs en de Inspectie cultuurbezit;

• de buitendiensten cultuur. Dit zijn de Rijksdienst voor de monumentenzorg, de Rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek en het Instituut collectie Nederland. Tot eind 1999 staat de Rijksakademie van beeldende kunsten op dit artikel. Per 1 november 1999 zal deze academie worden geprivatiseerd;

• de adviesraden die de minister van OCenW op het werkterrein adviseren: de Onderwijsraad, de Raad voor cultuur en de Adviesraad voor het wetenschaps- en technologiebeleid;

• de agentschappen Rijksarchiefdienst en Centrale Financiën Instellingen;

• de zelfstandige uitvoeringsorganisaties. Dit zijn de Informatie Beheer Groep (IB-Groep), de Dienst ziektekostenvoorziening overheidspersoneel (DZVO), de Uitvoeringsinstelling sociale zekerheid voor overheid en onderwijs (USZO) en het Vervangingsfonds/bedrijfsgezondheidsdienst. Deze organisaties voeren taken uit voor OCenW. De IB-Groep is een zelfstandig bestuursorgaan dat nauwe relaties met het ministerie onderhoudt. De diensten DZVO en USZO behoren niet tot het ministerie, maar verrichten daar wel diensten voor. Een gedeelte van de apparaatsuitgaven van deze diensten komt daarom voor rekening van OCenW en wordt op beleidsterrein 17 geraamd. De apparaatsuitgaven van het Vervangingsfonds (voornamelijk het onderdeel bedrijfsgezondheidszorg) worden eveneens op dit beleidsterrein geraamd. Het Vervangingsfonds is een privaatrechtelijk zelfstandig bestuursorgaan.

Bij het beleidsterrein ministerie algemeen horen twee bijlagen die van belang zijn: bijlage 1 bevat de personeelsbijlage en bijlage 9 beschrijft de voorlichtingsactiviteiten en uitgaven.

2. BELEID

Flexibele organisatie

De taakstelling uit het regeerakkoord leidt tot een bezuiniging van f 25 miljoen per 2002 op de personele kosten. Deze bezuiniging dwingt OCenW om nog efficiënter om te gaan met zijn kapitaal (het personeel). Immers, met een krimpende organisatie, moet OCenW de uitdagingen die de samenleving stelt op het gebied van onderwijs, cultuur en wetenschappen, toch aankunnen. Hierbij komt dat de meeste onderwerpen een sectoroverstijgend karakter hebben. Dit betekent dat de directies van OCenW nog meer dan voorheen projectmatig moeten werken.

Dit vraagt om een flexibele organisatie met goed geschoold en breed inzetbaar personeel. OCenW stimuleert de kwaliteit en de betrokkenheid van de medewerkers door middel van scholing, loopbaangesprekken en doorstroom binnen de organisatie. Het bestuursdepartement van OCenW neemt deel aan het traineeproject rijksoverheid. In de cao-Rijk 1999 is een verlenging van dit project afgesproken voor de jaren 2000 en 2001, wat in totaal 100 extra plaatsen oplevert. Een deel daarvan is bestemd voor dit departement. Binnen de beperkte instroom van nieuwe medewerkers wordt geijverd voor meer instroom van leden uit de doelgroepen allochtonen, gehandicapten (in de zin van de wet op de (re)integratie arbeidsgehandicapten) en hoog gekwalificeerde vrouwen (voor instroom in functies vanaf schaal 13). OCenW streeft ernaar dat de personeelsopbouw een zo goed mogelijke afspiegeling is van de samenleving. Het management wordt continu getraind op het punt van actief personeelsbeleid en management development. Het opleidingsbudget om OCenW om te vormen tot een flexibele organisatie bedraagt f 4 miljoen in 1999. Vanuit hun lumpsumbudget financieren de organisatie-eenheden de voor hen specifieke opleidingen.

De transformatie van de organisatie als gevolg van de taakstelling wordt zoveel mogelijk door natuurlijk verloop, interne mobiliteit en selectieve werving van buiten het departement opgevangen. Hierbij is het onwaarschijnlijk dat er gedwongen ontslagen vallen. De te verwachte daling van wachtgeldaanspraken voor het departement zal dus doorgaan. Overigens is hierbij niet te voorkomen, dat het aflopen van contracten met tijdelijke medewerkers zonder uitzicht op een vaste aanstelling leidt tot enige verhoging van de wachtgeldaanspraken, omdat immers op grond van de rechtspositionele regelingen daarop aanspraak bestaat. De duur van deze wachtgeldaanspraken is niet te overzien. Immers, het vinden van een (nieuwe) baan is voor een ieder en dus ook voor deze medewerkers conjunctuurgevoelig; bovendien speelt de duur van het voorafgaand dienstverband een rol bij het bepalen van de duur van de aanspraak.

Verder brengt de taakstelling uit het regeerakkoord een versobering in de materiële sfeer met zich mee van f 10 miljoen per 2002. Dit leidt tot bezuiniging op de materiële uitgaven van eenheden, aanpassingen in de voorlichting etcetera. Ook kan er minder onderzoek voor OCenW gedaan worden. Maar, door de hiervoor geschetste projecten en ook door de nieuw ingestelde gesprekspanels, blijft OCenW rechtstreeks in contact met studenten, leerlingen, hun ouders en het onderwijspersoneel.

De reguliere werkzaamheden en de taakstelling uit het regeerakkoord maken het noodzakelijk om binnen de budgettaire kaders te komen tot zoveel mogelijk integrale afwegingen met betrekking tot de taken-middelenrelatie. Als gevolg van het regeerakkoord nemen de middelen voor apparaatskosten immers af. Daarom zal bij nieuwe taken, scherper dan voorheen, de dekking aangegeven moeten worden. Als blijkt dat deze uitgaven niet in de programma-uitgaven zijn meegewogen, zal gekeken moeten worden binnen het apparaatsbudget, waarbij andere taken minder of niet uitgevoerd kunnen worden. Als bijvoorbeeld nieuwe omvangrijke projecten worden toegevoegd dan wel bestaande projecten worden uitgebreid, dient deze taken-middelenrelatie duidelijk in beeld te komen. De financiële consequenties zullen worden meegenomen in de raming. In gevallen waarbij deze situaties zich rond projecten voordoen, worden deze meegenomen in de wetsvoorstellen naar de Tweede Kamer.

De vermindering van het aantal personeelsleden en de meer projectmatige vorm van werken legt mogelijk meer druk op het personeel. Conform de afspraken in de cao-Rijk 1999 zal samen met de arbo-dienst een plan van aanpak worden opgesteld om te hoge werkdruk te voorkomen. Bovengenoemde activiteiten hebben een meerjarig karakter.

Evaluatie agentschappen

De status van de agentschappen Rijksarchiefdienst (RAD) en de Centrale Financiën Instellingen (CFI) is in 1998 geëvalueerd. Hoofdvraag was of het fenomeen agentschap volgens verwachting heeft geopereerd. Deze evaluaties hebben tot een aantal aanbevelingen geleid. De beleidsreactie van de minister op het rapport over CFI is inmiddels naar de Tweede Kamer verzonden (briefnummer OCW 99–441); aan de implementatie van de aanbevelingen wordt gewerkt. De beleidsreactie op het rapport over de RAD wordt binnenkort naar de Tweede Kamer gestuurd.

Inspectie van het onderwijs

De nota Variëteit en waarborg is onlangs door de minister naar de Tweede Kamer gestuurd (kamerstuk 26 572 nummer 1). In deze nota staat dat vérgaande zelfregulering en een sterkere positie van onderwijsinstellingen op de lange duur tot verdere verzelfstandiging van de Inspectie van het onderwijs kan leiden. De Tweede Kamer zal de nota nog bespreken.

Sociale zekerheid

De aansturing van de sociale zekerheidsinstanties verandert de komende jaren sterk. Door de invoering van de Werkloosheidswet voor het overheids- en onderwijspersoneel in 2001 en de nieuwe structuur van de Centra voor werk en inkomen (Suwi) in 2002, verandert ook de aansturingrelatie tussen het ministerie en de Uitvoeringsinstelling sociale zekerheid voor overheid en onderwijs (USZO). In 2000 zal die nieuwe relatie moeten worden vormgegeven, omdat het huidige contract met de USZO eind 2000 afloopt.

Informatie Beheer Groep

Over de stand van zaken van het herontwerpen van de Informatie Beheer Groep (IB-Groep), wat een aantal forse investeringsprojecten behelst, is de Tweede Kamer recentelijk per brief geïnformeerd (kamerstuk 24 724 nummer 34).

Rijkshuisvesting

Per 1 januari 1999 is de invoering van een nieuw stelsel voor de rijkshuisvesting geëffectueerd. Het proces van overdracht van de huisvesting aan de departementen is door de Rijksgebouwendienst gestart. De middelen voor deze stelselwijziging zijn toegevoegd aan de begrotingen van de departementen. De effectuering van deze huisvestingsverantwoordelijkheid van OCenW is nog niet rond, omdat de totale kosten nog niet goed in beeld zijn gebracht. Hierdoor kon een deel van de contracten nog niet getekend worden.

Voorlichtingsactiviteiten

OCenW realiseert diverse voorlichtingsprojecten, campagnes en communicatie-onderzoek. De voorlichtingsactiviteiten staan vermeld in bijlage 9 Voorlichting. Het totaalbedrag voor voorlichting (inclusief structurele activiteiten zoals het weekblad Uitleg) ligt jaarlijks rond de f 8 miljoen. Voorlichtingscampagnes worden voor meer dan de helft gesubsidieerd uit de programmagelden van de betrokken beleidsdirecties. Een nieuwe campagne rond het leraarschap leidt tot een sterke stijging van het totaalbedrag. Voor deze campagne is in 2000 namelijk een bedrag begroot van f 6 miljoen. In hetzelfde jaar zal er ook een informatiecampagne worden gevoerd om het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) bekender te maken onder het publiek.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

In de horizontale toelichting wordt een meerjarig beeld gegeven van de begroting van OCenW.

Bij de artikelen 17.10 tot en met 17.15 is vanaf 1999 en eerstvolgende jaren sprake van een aflopende reeks als gevolg van de taakstelling uit het regeerakkoord.

Hier en daar wordt deze reeks doorbroken door sprongsgewijze verhogingen dan wel verlagingen, waarvoor de volgende verklaringen van toe- passing zijn. Bij artikel 17.10 is de verhoging in 2000 het gevolg van het parkeren van de euromiddelen ad f 29,6 miljoen op dit artikel. Deze middelen zijn bestemd voor het gehele departement (beleidsterrein 17) voor de invoeringskosten van de euro en worden later dit jaar verdeeld. Verder komt er op artikel 17.10 in het kader van de stelselwijziging rijkshuisvesting in 2004 f 1,3 miljoen bij aan extra middelen voor de hoofdzetel van OCenW. Ook bij artikel 17.12 is sprake van een verhoging, in het jaar 1999, met name door het toevoegen van f 2,5 miljoen voor het millenniumproof maken van de geautomatiseerde systemen en van f 6,9 miljoen aan ontvangsten uit de buitendiensten cultuur. Tot slot, de sprongen bij het artikel 17.15 tussen de jaren 1999, 2000 en 2001 worden als volgt verklaard. In 1999 zijn aan dit artikel een aantal grote bedragen toegevoegd, waardoor een groot verschil is ontstaan ten opzichte van het jaar 2000. Het betreft hier met name f 55 miljoen voor de financiering van het herontwerpen van de IB-Groep, f 10 miljoen restantbijdrage in verband met de kosten voor de telefonische bereikbaarheid van de IB-Groep en f 31,3 miljoen voor de USZO. De sprong neerwaarts tussen de jaren 2000 en 2001 wordt verklaard door het aflopen van het USZO-contract. Het USZO-contract loopt tot en met 2000. De budgetstand is tot en met 2000 in overeenstemming gebracht met de uitvoeringskosten. Voor de periode daarna verandert de aansturingrelatie tussen het ministerie en USZO. In 2000 zal die nieuwe relatie moeten worden vormgegeven.

Standaard wordt jaarlijks op dit artikel een bedrag van f 1,4 miljoen aan ontvangsten bijgeboekt, overwegend kantineopbrengsten. Verder is in 1999 een bedrag van f 7,5 miljoen bijgeboekt. Dit betreft:

• een eenmalig bedrag van f 0,7 miljoen. Dit bedrag is het resultaat van nacalculatie over het jaar 1997 door USZO. Daarbij gaat het om aan OCenW toe te rekenen uitvoeringskosten voor de suppletieregeling;

• een eenmalige bijstelling van f 0,3 miljoen vanwege de ontvangsten in 1999 van de Rijksdienst voor de monumentenzorg;

• een eenmalige bijstelling van f 2,2 miljoen vanwege de ontvangsten in 1999 van het Instituut collectie Nederland;

• een eenmalige bijstelling van f 3,9 miljoen vanwege de ontvangsten in 1999 uit de projecten derden van de Rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek;

• een structurele bijstelling van f 0,5 miljoen in 1999 en f 0,4 miljoen vanaf 2000 naar aanleiding van de algemene ontvangsten van de Rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek.

In 2000 wordt de sprong naar boven verklaard door een conversie bij de agentschappen. Deze conversie houdt in dat het eigen vermogen van de agentschappen (f 21,7 miljoen) wordt omgezet in een langlopende lening van de agentschappen bij het ministerie van Financiën.

Vanaf 2001 blijven de ontvangsten gelijk.

Beleidsterrein 18 Primair onderwijs

Primair onderwijs t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mldUitgaven primair onderwijs f 11,3 mld

1. ALGEMEEN

Tot het beleidsterrein van het primair onderwijs behoren de scholen voor basisonderwijs, speciale scholen voor basisonderwijs, de scholen voor (voortgezet) speciaal onderwijs en de schoolbegeleiding. De Wet op het primair onderwijs (WPO) vormt de grondslag voor de bekostiging van de (speciale) scholen voor basisonderwijs. In de Wet op de expertisecentra zijn de schoolsoorten opgenomen voor het (voortgezet) speciaal onderwijs. De rijksbekostiging van de schoolbegeleiding vindt haar grondslag in WPO en WEC.

2. BELEID

De komende jaren wordt fors in het primair onderwijs geïnvesteerd: er komen forse bedragen beschikbaar voor groepsverkleining en informatie- en communicatietechnologie. Ook worden maatregelen getroffen om het beroep van leraar aantrekkelijker te maken. Verder komen in de vorm van leerlijnen en tussendoelen nieuwe instrumenten beschikbaar om doelgericht onderwijs vorm te geven. De samenwerkingsverbanden tussen reguliere en speciale basisscholen leveren een bijdrage aan betere zorg op maat voor risicoleerlingen (leerlingen die het risico lopen de aansluiting te missen). De mogelijkheden tot integratie van gehandicapte kinderen zullen worden versterkt; regionale expertisecentra in het (voortgezet) speciaal onderwijs zullen hier een belangrijke bijdrage aan kunnen leveren. De schoolgids en de veranderingen in het schooltoezicht van de inspectie zullen voor de scholen een extra stimulans vormen voor de vormgeving van het eigen kwaliteitsbeleid. Al deze maatregelen, die alle scholen ten goede komen, zullen ook een uitstraling hebben naar scholen met relatief veel kansarme leerlingen. In aanvulling op het algemene beleid zal voor deze scholen een aanvullend actieprogramma ontwikkeld worden.

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de beleidsvoornemens voor het primair onderwijs.

Groepsgrootte en kwaliteit

Groepsgrootte

Groepsverkleining vormt een noodzakelijke voorwaarde voor verdere kwaliteitsverbetering. In 2000 wordt de tweede stap gezet op weg naar kleinere groepen in de onderbouw van de basisschool. Met deze tweede stap kan de gemiddelde groepsgrootte in de eerste vier leerjaren op 23 leerlingen worden gebracht. De eerste stap in 1997 heeft de groepsomvang al gereduceerd tot gemiddeld 24,5 leerlingen. Vanaf het schooljaar 2000–2001 zal drie jaar achtereen een vervolgstap gezet worden, totdat in het schooljaar 2002–2003 de gemiddelde groepsgrootte op 20 leerlingen per leraar wordt gebracht.

Kwaliteitsverbetering

Tegelijk met de groepsverkleining worden maatregelen getroffen die bij moeten dragen aan kwaliteitsverbetering. De Tweede Kamer wordt hier elk half jaar over geïnformeerd in de voortgangsrapportages «groepsgrootte en kwaliteit». De belangrijkste maatregelen betreffen de ontwikkeling van tussendoelen en leerlijnen; de integratie van informatie- en communicatietechnologie, zoals beschreven in «Onderwijs On Line»; en de nieuwe inrichting van het schooltoezicht, zoals beschreven in «Variëteit en Waarborg».

Het Freudenthal Instituut en het Expertisecentrum Nederlands (ECN) werken sinds 1997 aan leerlijnen voor de structurering van het onderwijs in rekenen en wiskunde, respectievelijk de Nederlandse taal. De leerlijnen geven een impuls aan het opbrengstbewust handelen van leraren en vormen daarmee een goede basis voor het overleg binnen de schoolteams over de inrichting van het onderwijs. In 2000 zal de leerlijn «lezen» naar de bovenbouw worden doorgetrokken. Op het gebied van rekenen en wiskunde wordt een begin gemaakt met een leerlijn «meten en meetkunde».

Informatie- en communicatietechnologie levert een belangrijke bijdrage aan de kwaliteitsverbetering van het primair onderwijs. De afgelopen jaren is met het project «Interactie!» krachtige software ontwikkeld waarmee het onderwijs in de onderbouw van de basisschool meer op maat gesneden kan worden. Dit project is nog niet afgerond: het komende jaar komt nog een groot aantal softwareprogramma's op de markt. Op grond van de ervaringen met dit project kan in een latere fase bezien worden welke aanvullende initiatieven nodig zijn.

Scholen zijn sinds 1998 wettelijk verplicht om hun kwaliteit op een systematische wijze te bewaken. Om scholen daarbij te ondersteunen worden door de onderwijsorganisaties diverse initiatieven genomen. Het inspectietoezicht moet waarborgen dat scholen hun verantwoordelijkheid voor de kwaliteit en de kwaliteitszorg waarmaken. Daarbij maakt de inspectie zo goed mogelijk gebruik van de informatie die de school zelf verzamelt over haar kwaliteit. Zoals geschetst in de nota «Variëteit en Waarborg» (mei 1999) gaat de inspectie daarbij te werk volgens de methodiek van het regulier schooltoezicht. Daarin toetst de inspectie het schoolplan en de schoolgids en beziet ze de opbrengsten en enkele belangrijke andere kwaliteitskenmerken van de school. Wanneer hieruit blijkt dat er problemen zijn of dreigen, volgt een intensiever onderzoek: het integraal schooltoezicht. Hierin wordt de school gedurende enkele dagen op een groot aantal kwaliteitskenmerken doorgelicht. Indien dit onderzoek tot de conclusie leidt dat verbeteringen nodig zijn, wordt de school uitgenodigd een plan van actie op te stellen. De inspectie zal de verdere ontwikkeling op zo'n school nauwgezet volgen.

Het Procesmanagement primair onderwijs (PMPO) zal scholen handreikingen bieden voor de vormgeving van kwaliteitsverbetering en professionalisering. Verder krijgt het PMPO een taak bij de implementatie van de leerlinggebonden financiering en de voor- en vroegschoolse educatie.

Onderwijskansen

Bepaalde leerlingen benutten hun onderwijskansen niet optimaal. Dat komt vooral door de omstandigheden waaronder zij opgroeien. Met het onderwijsachterstandenbeleid – of beter gezegd het onderwijskansenbeleid – worden gerichte inspanningen mogelijk gemaakt voor deze groepen leerlingen.

Uit het Onderwijsverslag 1998 blijkt dat niet alle scholen zich voldoende inspannen om onderwijskansen te verbeteren. Daarom wordt een landelijk actieprogramma opgezet ter versterking van de kwaliteit op scholen met veel 1,9-leerlingen. In het kader van het grotestedenbeleid wordt gestreefd naar bestuurlijke afspraken met gemeenten en schoolbesturen over de resultaten in het kansenbeleid. Een dergelijke aanpak op de scholen dient goed ingebed te zijn in een lokaal beleid gericht op versterking van de sociale infrastructuur. Daarbij gaat het niet alleen om betere samenwerking (netwerkvorming) tussen de instellingen in de sectoren onderwijs, zorg en welzijn, maar ook en vooral om versterking van de sociale cohesie in de wijken door gerichte inspanningen van instellingen die daar een rol in kunnen vervullen.

Veel gemeenten zijn reeds begonnen de sociale infrastructuur te versterken. Onder noemers als «brede school», «wijkschool» en «vensterschool» zijn intensieve samenwerkingsrelaties tot stand gebracht tussen scholen en andere op de jeugd gerichte voorzieningen. In het najaar van 1999 zal hierover een beleidsnotitie aan de Tweede Kamer worden gezonden. Kwaliteitsverbetering van het onderwijs op de scholen en de vorming van netwerken in en om de scholen moeten hand in hand gaan. Eventuele belemmeringen in wet- en regelgeving zullen worden weggenomen.

Vroeg- en voorschoolse educatie (VVE)

De deelname van jonge kinderen aan gestructureerde programma's zal in de zogenaamde «risicowijken» extra gestimuleerd worden. De afgelopen jaren is proefgedraaid met enkele programma's voor de voor- en vroegschoolse periode. Tegen het einde van 1999 wordt de eindevaluatie van deze proefprojecten verwacht. Er is dan voldoende informatie beschikbaar om op bredere schaal tot implementatie over te gaan. In overleg met VWS en de VNG wordt het implementatietraject uitgewerkt. Het zal zich richten op de ondersteuning van gemeenten, de deelname van kinderen die zich in achterstandssituaties bevinden, (na)scholing, voorlichting en informatie-uitwisseling. Voor de periode 2000–2002 is hiervoor jaarlijks 3 miljoen gulden beschikbaar. Daarnaast is voor het jaar 2000 eenmalig f 5 miljoen extra beschikbaar.

Onderwijs in allochtone levende talen (oalt)

Vanaf 1 augustus 1999 is de Wet onderwijs in allochtone levende talen (OALT) van kracht. Veel gemeenten hebben een deel van de oalt-middelen ingezet voor taalondersteuning in de onderbouw. De uitwerking van OALT voor nieuwe taalgroepen wordt vooralsnog beperkt gerealiseerd. Met de VNG, besturen-, vak- en minderhedenorganisaties wordt gesproken over mogelijke acties die gemeenten en scholen ondersteunen bij de implementatie van de Wet onderwijs in allochtone levende talen. Gemeenten ontvangen voor oalt in totaal jaarlijks f 131 miljoen voor de periode 1998–2002.

Leerlinggebonden financiering

De leerlinggebonden financiering (de «rugzak») zal ouders met gehandicapte kinderen een keuze gaan bieden tussen regulier en speciaal onderwijs. Tevens wordt gewerkt aan bundeling van de deskundigheid van de speciale scholen in regionale expertisecentra. In juni 1999 heeft de Tweede Kamer ingestemd met de verdere inrichting van dit beleidstraject voor de periode 1999–2000. De invoering van de leerlinggebonden financiering is mogelijk per 1 augustus 2001.

De speciale scholen krijgen al op korte termijn de mogelijkheid om op basis van de Experimentenwet een regionaal expertisecentrum te vormen. Najaar 1999 moet hiervoor een landelijk experimenteerkader zijn opgesteld. Wettelijke regeling van de regionale expertise centra zal in de loop van 2000 worden uitgewerkt. Op 1 augustus 2001 moet een landelijk dekkend netwerk gevormd zijn van regionale expertisecentra, waarin zowel de onderzoeks- als de adviesfunctie ondergebracht zijn.

Scholen worden in toenemende mate geconfronteerd met leerlingen die specifieke problemen hebben als autisme, dyslexie en ADHD. Er zal een verkenning plaatsvinden naar de wijze waarop deze leerlingen het beste opgevangen kunnen worden. Voor de (basis)scholen zal hiervoor een breder ondersteuningsaanbod ontwikkeld en verbreid worden (diagnose-instrumenten en handreikingen voor een effectieve aanpak). De financiering hiervan loopt via de reguliere SLOA-systematiek (subsidiëring van landelijke onderwijsondersteunende activiteiten).

Personeel en organisatie

Professionalisering

De verdere professionalisering van leraren staat centraal in de nota Maatwerk voor morgen. Voor een beperkte zij-instroom in het beroep (instroom vanuit andere beroepsgroepen) wordt een assessment-procedure ontwikkeld. Met ingang van 1 september 2000 worden nieuwe inrichtingsvoorschriften van kracht voor de lerarenopleidingen basisonderwijs. Deze voorschriften zijn gebaseerd op de startbekwaamheidseisen.

Schoolleiders

Voor schoolleiders in het primair onderwijs bestaat sinds 1994 een tweejarige opleiding. Voor de wat oudere en ervaren schoolleider is met ingang van het cursusjaar 1999–2000 een specifiek éénjarig opleidingstraject van start gegaan. Vanaf 2000 kunnen adjunct-directeuren een aparte opleiding volgen. Dit is een voortzetting van de pilot die in het schooljaar 1998–1999 is begonnen.

Personeel

De acties om extra personeel te werven, worden met kracht voortgezet. De maatregelen zijn gericht op vergroting van de instroom van nieuwe studenten in de pabo, professionele bemiddeling van de «stille reserve», betere benutting van het huidige arbeidspotentieel, de inzet van onderwijsondersteunend personeel en een adequate vervanging van leraren. Om de instroom van (her)intreders te bespoedigen, worden aanvullende maatregelen getroffen op de thema's kinderopvang, vervanging en baangaranties.

In toenemende mate ervaren scholen problemen bij het vinden van vervangers voor de kortdurende vervanging. Om hier oplossingen voor te bieden zijn twee proefprojecten invalbemiddeling gestart. Op basis van de ervaringen zal bezien worden of deze aanpak landelijke verspreiding verdient. Daarnaast is het aantal vervangingspools uitgebreid van 40 naar 60. Deze groei zet zich nog door. Verder wordt de instroom bevorderd doordat schoolbesturen baangaranties afgeven. Ook is in de onderwijs-cao f 4 miljoen uitgetrokken voor kinderopvang (verkorten van wachtlijsten). Daarnaast is nog eens vijf miljoen gulden gereserveerd voor opvang van kinderen van vervangers.

Versterking van de bestuurlijke inrichting

Ouders en school

Binnenkort zal een notitie aan de Tweede Kamer worden gezonden over de toekomst van de medezeggenschap in het onderwijs. Hierin zullen voorstellen worden gedaan om de positie van ouders te versterken. Daarnaast zal ook ingegaan worden op de positie van het personeel en de mogelijkheid van invoering van ondernemingsraden in het primair onderwijs.

Een dialoog tussen ouders en school kan ook worden bevorderd door te werken met contracten. Partijen maken met elkaar afspraken over wat ze van elkaar verwachten en waar ze elkaar op kunnen aanspreken. Momenteel loopt hierover een proefproject, naar het Engelse voorbeeld «home school contracts» genoemd. De resultaten van deze proef worden in de loop van 2000 verwacht.

Richtingvrije planning

Binnenkort wordt aan de Tweede Kamer een notitie voorgelegd met voorstellen voor een nieuwe systematiek van stichting en instandhouding van scholen. Het betreft voorstellen waarin de systematiek van richtingvrije planning is uitgewerkt. Deze systematiek verbetert de mogelijkheid om bij de scholenplanning directer aan te sluiten op de (veranderende) voorkeuren van ouders voor de richting of de grondslag van het onderwijs.

Deregulering

Op basis van een inventarisatie van regelgeving die het veld als knellend ervaart, is een werkprogramma opgesteld voor de deregulering, respectievelijk modernisering van de regelgeving in het primair en voortgezet onderwijs. Dit werkprogramma is op 29 juni jl. aan de Tweede Kamer aangeboden. De organisaties voor bestuur en management en de onderwijsvakorganisaties maken tezamen met het ministerie deel uit van een regie-overleg deregulering. Het regie-overleg bewaakt en stimuleert de voortgang van de uitvoering van het werkprogramma. Over de uitvoering van het werkprogramma ontvangt de Tweede Kamer periodiek een voortgangsrapportage.

Stimuleringsregeling voor schoolbesturen

Sinds 1997 geldt de tijdelijke stimuleringsregeling voor schoolbesturen. De regeling is bedoeld om samenwerking tussen schoolbesturen te stimuleren, zodat zij de kwaliteit en de doelmatigheid kunnen verbeteren, bijvoorbeeld door het management te versterken, mobiliteit van personeel mogelijk te maken en gezamenlijk goederen in te kopen. Schoolbesturen die bestuurlijk hun krachten bundelen, ontvangen gedurende maximaal 4 jaar een bijdrage van 150 000 gulden per jaar, mits zij gezamenlijk een omvang hebben van ten minste 2000 leerlingen, 10 scholen of 80 fte's aan personeel. De regeling loopt tot en met het schooljaar 2001–2002 en kent een groot bereik. Zo is voor het schooljaar 1999–2000 aan circa 400 (samenwerkingsverbanden van) besturen de stimuleringsbijdrage toegekend. Hieronder valt ruim zestig procent van het aantal scholen. Rond de jaarwisseling wordt een evaluatie opgeleverd.

Bestuur en management

Met de besturenorganisaties, de vakorganisaties en de organisaties voor schoolleiders wordt een reeks gesprekken gevoerd over vraagstukken op het terrein van bestuur en management. Belangrijkste doelstelling is meer helderheid te creëren over de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden tussen bestuur en management. Verder wordt gesproken over de ondersteuning van bestuur en management, de beloning voor schoolleiders, ontwikkeling van de deskundigheid en professionaliteit van bestuur en management, en de zorg voor voldoende personele capaciteit van het management op een termijn van 5 à 10 jaar. Over de uitkomsten van het overleg zal de Tweede Kamer nader worden geïnformeerd.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Algemeen

Het primair onderwijs is een zogenaamde openeindesector; de bekostiging is leerlingafhankelijk en de prijs van het personeel is grotendeels declarabel. De bekostiging van het personeel vindt plaats via het Formatiebudgetsysteem (FBS), waarbij de scholen op basis van hun leerlingenaantal en een vastgestelde verdeelsleutel een hoeveelheid formatie krijgen toegewezen. De uitgaven aan de toegekende formatie kunnen de scholen grotendeels declareren. Het FBS biedt de scholen een zekere mate van vrijheid in de wijze waarop zij de toegekende formatie inzet. Voor de materiële instandhouding ontvangen de scholen via de zogenaamde vereenvoudigde Londosystematiek op basis van hun leerlingenaantal een lumpsumbedrag. De huisvestingskosten worden vanaf 1 januari 1997 via de gemeenten aan de scholen vergoed.

De grootste budgettaire onzekerheden in deze sector vloeien voort uit de aantallen leerlingen die deelnemen aan het onderwijs en het bijbehorende personeelsvolume. Verder is de gemiddelde prijs van het personeel een onzekere factor. De prijs van het personeel kan afwijken van de raming door onder meer de samenstelling van het personeel en de cao-afspraken.

De belangrijkste trends die zich voordoen op het terrein van het primair onderwijs zijn:

• een stijgend leerlingenaantal gedurende de gehele planperiode;

• de toename van het aantal fte groepsformatie in het basisonderwijs in de periode 1998 tot en met 2004 met circa 17%;

• de daling van het aantal leerlingen per groep in het basisonderwijs door de maatregel «groepsverkleining».Door deze ontwikkelingen stijgen de totale uitgaven en de uitgaven per leerling.

Andere belangrijke veranderingen zijn:

• het speciaal voortgezet onderwijs (voorheen vso lom en mlk) is overgegaan van het beleidsterrein primair onderwijs naar voortgezet onderwijs per 1 augustus 1999;

• het speciaal basisonderwijs (voorheen so lom, mlk en iobk) maakt in deze begroting niet langer deel uit van het speciaal onderwijs, maar is als aparte categorie opgenomen.

In tabel 3.1 staan de geraamde uitgaven 2000–2004 voor het primair onderwijs, in vergelijking met de gerealiseerde uitgaven in 1998 en de verwachte realisatie in 1999.

De verwachte totale uitgaven op het beleidsterrein nemen toe van f 10,6 miljard in 1998 tot f 12,4 miljard in 2004. De toename zou ongeveer f 0,5 miljard groter geweest zijn, als het budget voor het speciaal voortgezet onderwijs niet was overgeboekt naar het beleidsterrein voortgezet onderwijs. Deze overboeking per 1 augustus 1999 heeft voor een daling van de geraamde uitgaven in het primair onderwijs gezorgd van circa f 175 miljoen in 1999 en ongeveer f 465 miljoen in 2000 oplopend tot circa f 495 miljoen in 2004.

De toename van de totale uitgaven betreft vooral een stijging van de personele uitgaven. Deze nemen in de periode 1998 tot en met 2004 toe met circa f 1,6 miljard, door onder andere:

– demografische ontwikkelingen, dat wil zeggen stijgende leerlingenaantallen als gevolg van de bevolkingsprognose en de daarin opgenomen migratie;

– de incidentele loonbijstellingen en in de begroting opgenomen cao-afspraken;

– de geraamde uitgaven voor de verdere verkleining van de groepen 1 tot en met 4 in het basisonderwijs vanaf 1 augustus 2000.

De materiële uitgaven stijgen tussen 1998 en 2004 met ongeveer f 163 miljoen als gevolg van de verwachte toename van het aantal leerlingen, de tweede fase van het beleid «groepsgrootte en kwaliteit» en investeringen in informatie- en communicatietechnologie.

De volgende paragraaf gaat in op de ontwikkeling van het aantal leerlingen in het primair onderwijs. In de paragrafen daarna worden de onderdelen uit tabel 3.1 nader toegelicht.

Leerlingen primair onderwijs

Het aantal leerlingen dat deelneemt aan het primair onderwijs bepaalt in belangrijke mate de uitgaven aan personeel en materieel. In tabel 3.2 is het aantal leerlingen in het primair onderwijs opgenomen, waarbij vanaf 1999 sprake is van een raming.

Toelichting op de tabel

a. aantal ingeschreven leerlingen op teldatum

De leerlingen worden ieder jaar op 1 oktober geteld (ingeschreven leerlingen op teldatum). Voor de jaren daarna wordt een raming gemaakt (de referentieraming). Deze tabel sluit aan bij de referentieraming '99 en is vanaf 1 oktober 1999 exclusief de aantallen leerlingen speciaal voortgezet onderwijs (lom en mlk) (svo). Deze tabel is evenals de begrotingstotalen (tabel 3.1) inclusief asielzoekers.

b. aantal ingeschreven leerlingen naar kalenderjaar

De personele bekostiging geschiedt op schooljaarbasis. Zo is het aantal leerlingen dat op 1 oktober van jaar t staat ingeschreven de basis voor de personele bekostiging in het schooljaar t+1/t+2. De begroting is naar kalenderjaar, vandaar dat het aantal ingeschreven leerlingen wordt omgerekend naar kalenderjaar. Dit gebeurt door 7/12 van het aantal leerlingen op 1 oktober van het jaar t-1 te nemen en 5/12 van het aantal op 1 oktober van t.

Doordat het svo per 1 augustus 1999 naar beleidsterrein voortgezet onderwijs is overgegaan zijn de eerste 7 maanden van 1999 inclusief en de laatste 5 maanden exclusief het aantal svo leerlingen. Vanaf 2000 is het aantal (v)so leerlingen exclusief het svo.

c. aantal leerlingen voor de personele bekostiging naar kalenderjaar

Het aantal ingeschreven leerlingen van jaar t is de basis voor de bekostiging in jaar t+1. Bij punt c staat bij 2001 dus het aantal leerlingen dat bij punt b bij 2000 staat, behalve voor het basisonderwijs. Daar geldt dat het aantal ingeschreven leerlingen wordt vermenigvuldigd met het wettelijke instroomcorrectiepercentage (3% op schoolniveau, maar 2,77% op macroniveau) om het aantal bekostigde leerlingen te krijgen. Dit instroompercentage is voor de tussentijdse instroom van 4-jarigen.

d. aantal leerlingen naar gewicht voor de personele bekostiging basisonderwijs naar kalenderjaar

Hier is een uitsplitsing gegeven van punt c naar de diverse gewichtencategorieën in het basisonderwijs.

De verwachting is dat het leerlingenaantal in het basisonderwijs tot en 2004 blijft toenemen, maar deze stijging wordt wel geleidelijk minder. Gelijktijdig met de maatregel «weer samen naar school», die opgenomen is in de Wet op het primair onderwijs, is een daling te constateren van het aantal leerlingen aan de speciale scholen voor basisonderwijs. Verwacht wordt dat deze daling zich ondanks de stijging van het totaal aantal leerlingen de komende jaren zal voortzetten. Het aantal leerlingen dat (voortgezet) speciaal onderwijs volgt (exclusief het aantal leerlingen speciaal voortgezet onderwijs (lom/mlk)), blijft toenemen met gemiddeld circa 2,5% per jaar in de periode 1998 tot en met 2004.

In het basisonderwijs is niet alleen het aantal leerlingen, maar ook het gewicht dat aan deze leerlingen wordt toegekend, bepalend voor de toegekende formatie. Voor elke leerling wordt bij de toelating tot een school een gewicht vastgesteld behorend bij de gezinssamenstelling, schoolopleiding ouders en/of land van herkomst. De volgende gewichten kunnen worden toegekend naar gelang de categorie waartoe de leerling behoort: 1.0, 1.25, 1.40, 1.70 of 1.90.

In onderdeel d van tabel 3.2 valt een daling van het aantal 1.25-leerlingen op. Deze daling wordt ten eerste veroorzaakt door een verschuiving naar het gewicht 1.00 als gevolg van een stijgend opleidingsniveau van de ouders. In de tweede plaats is deze daling het gevolg van de doorwerking van effecten van de aanscherping van het gewicht 1.25 vanaf de teldatum 1 oktober 1995. De aanscherping van het gewicht 1.25 houdt in dat in plaats van het opleidingsniveau van één van de ouders, het opleidingsniveau van beide ouders in aanmerking wordt genomen bij het bepalen van het gewicht van een leerling. De effecten van de aanscherping van de criteria voor het gewicht 1.25 zijn met name zichtbaar in de jaren 1998 en 1999.

Het tweede punt dat opvalt in tabel 3.2 is de stijgende trend in het aantal 1.9-leerlingen (allochtone leerlingen).Dit is in lijn met de allochtonenprognose van het CBS. Als het aantal 1.9-leerlingen uitgedrukt wordt in een percentage van het totale aantal basisonderwijsleerlingen is er sprake van een stijging van enkele tienden van procenten per jaar.

Personele uitgaven

De personele uitgaven zijn verreweg het grootste deel van de uitgaven in het primair onderwijs. De belangrijkste elementen van deze personele uitgaven staan in tabel 3.3.

* inclusief adv en opslagen voor participatiefonds en vervangingsfonds

** groepsformatie = ongewogen basisformatie + onderbouwformatie + vakonderwijs + frictie + nevenvestigingen

De gewichtenformatie in tabel 3.3 is een raming van het budget voor de aanwezigheid van leerlingen met een gewicht hoger dan 1.0. Dit is overigens niet het volledige bedrag dat samenhangt met de leerlinggewichten. Ook een deel van het budget voor schoolleiding en een deel van het schoolprofielbudget wordt verklaard door de aanwezigheid van gewichtenleerlingen. Als deze componenten ook worden gerekend tot het budget voor gewichten komt dit budget op circa f 500 miljoen. Overigens leidt niet iedere gewichtenleerling (zie tabel 3.2d) tot extra bekostiging, omdat er een drempel van 9% geldt voordat een school voor gewichtenformatie in aanmerking komt.

Onder de noemer «schoolleiding» is in tabel 3.3 het budget weergegeven dat gereserveerd is om schoolleiding vrij te stellen van lestaken. Het budget voor gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid (expertisecentra) en onderwijs in allochtone levende talen (oalt) wordt sinds 1 augustus 1998 als specifieke uitkering naar de gemeenten overgemaakt. De hiermee samenhangende budgetten zijn opgenomen op beleidsterrein primair onderwijs en vanaf 2002 ook nog voor circa f 50 miljoen op beleidsterrein voortgezet onderwijs. Onder «overig» zijn onder meer nascholing, bestuurlijke krachtenbundeling, bedrijfsgezondheidszorg, buitenlandse scholen en diverse kleinere budgetten opgenomen.

In tabel 3.4 staan enkele gegevens over de groepsformatie in het basisonderwijs.

Als het aantal fte's groepsformatie vermenigvuldigd wordt met de uitgaven per fte, ontstaan de totale uitgaven aan groepsformatie. Conform de begrotingsvoorschriften wordt in de meerjarenraming uitgegaan van constante gemiddelde personele lasten. De uitgaven per fte zijn dan ook nagenoeg constant. De toename van de totale uitgaven aan groepsformatie wordt dus veroorzaakt door een toename van het aantal fte.

Het aantal bekostigde fte's hangt af van het aantal bekostigde leerlingen (tabel 3.2c1) en de geldende formatieregelingen, die opgenomen zijn in het formatiebesluit WPO. Het betreft hier normatief – dat wil zeggen op basis van de personele formatieformules – berekende aantallen. Deze aantallen kunnen afwijken van de formatie die scholen inzetten, omdat zij via het formatiebudgetsysteem tot een andere invulling kunnen komen, bijvoorbeeld minder personeel in hogere en meer personeel in lagere salarisschalen.

De sterke toename van de totaal bekostigde groepsformatie basisonderwijs in de periode vanaf 1999 tot en met 2003 is bijna volledig het gevolg van de extra formatie voor de verkleining van de groepsgrootte. Het aantal fte exclusief adv neemt in deze periode met circa 8300 fte toe. De toename van het aantal fte inclusief adv van 1998 naar 1999 wordt onder andere veroorzaakt door de extra herbezettingformatie die per 1 augustus 1998 wordt toegekend als gevolg van de arbeidsduurverkorting, die in de cao 1996–1998 is afgesproken. Verder draagt ook de toename van het aantal bekostigde leerlingen bij aan de toename van het aantal bekostigde fte's.

In tabel 3.4 is als indicatie van de groepsgrootte in het basisonderwijs de ratio leerlingen/groepsformatie opgenomen. In het verloop van deze ratio is duidelijk het effect zichtbaar van de investering in groepsverkleining. Deze ratio is een gemiddelde voor de onder- en bovenbouw samen. Over het algemeen zullen de groepen, door het beleid «groepsgrootte en kwaliteit», in de onderbouw kleiner zijn dan in de bovenbouw. Een andere reden waardoor de werkelijke groepsgrootte kan afwijken van de hier gepresenteerde ratio is dat scholen ervoor kunnen kiezen gewichtenformatie in te zetten voor reductie van de groepsgrootte. Verder speelt ook de verdeling van de leerlingen over de jaargroepen een rol.

Materiële uitgaven

Voor de bekostiging van de materiële instandhouding is door de vereenvoudiging van het Londo-stelsel (VeLo) met ingang van 1 januari 1997 het aantal leerlingen de belangrijkste indicator. In tabel 3.5 staan de belangrijkste componenten van de materiële uitgaven. De twee grootste componenten zijn de groepscomponent en de leerlingen component. Bij de berekening van de groepscomponent wordt gebruik gemaakt van het aantal inschreven leerlingen op teldatum (tabel 3.2.a). Zo is het aantal leerlingen op 1 oktober 1998 de basis voor de bekostiging in 1999. Voor het berekenen van de leerlingafhankelijke component wordt dit aantal nog verhoogd met het instroomcorrectiepercentage van 3%.

De materiële uitgaven stijgen tussen 1998 en 1999 per saldo met circa f 1,7 miljoen. Enerzijds doet zich een stijging voor die voornamelijk wordt veroorzaakt door de toename van het aantal leerlingen en aanpassing van de vergoedingsbedragen aan het prijsniveau voor 1999. Anderzijds is er sprake van een daling omdat met ingang van 1 augustus 1999 de materiële uitgaven voor de onderwijssoorten lom en mlk in het voortgezet speciaal onderwijs zijn ondergebracht bij voortgezet onderwijs (beleidsterrein 19).

De investering in ict, die centraal geparkeerd stond op de OCenW-begroting, is aan het beleidsterrein primair onderwijs uitgedeeld. Deze investering bedraagt f 67,5 miljoen in 1999 oplopend tot f 171 miljoen in 2004.

In 2000 is f 13,8 miljoen aan de begroting toegevoegd als tegemoetkoming in de kosten samenhangend met de invoering van de euro in de schooladministraties.

Ook in 2001 zal dit bedrag ter beschikking worden gesteld.

De materiële uitgaven stijgen tussen 2000 en 2004 met ongeveer f 123 miljoen als gevolg van de verwachte toename van het aantal leerlingen tot en met 2004, de afspraken over de tweede fase van het beleid «groepsgrootte en kwaliteit» en de bovengenoemde ict-investeringen.

Onderwijsverzorging

Onderwijsverzorging betreft de uitgaven voor de schoolbegeleidingsdiensten. De uitgaven van 1998 tot en met 2004 verlopen redelijk constant. Afwijkingen in deze reeks worden veroorzaakt door loonaanpassingen volgens de cao-afspraken.

Verder is gezien de daling van de wachtgelduitgaven van de schoolbegeleidingsdiensten in 1998 en de prognoses voor 1999 en latere jaren, besloten vanaf 2000 structureel f 2,5 miljoen minder beschikbaar te stellen voor de opslag participatiefonds aan de diensten. De reguliere dienstsubsidie zal op het vereiste niveau worden gehouden.

Als er sprake is van een positieve evaluatie zullen de budgetten voor de schoolbegeleidingsdiensten vanaf het jaar 2002 overgeboekt worden naar het Gemeentefonds.

Overige uitgaven

Onder de overige uitgaven (artikel 18.05) vallen de zogenaamde niet-wettelijke uitgaven. Het gaat hier met name om de bekostiging van projectactiviteiten.

Opvallend is de daling in 2000 ten opzichte van 1999 (van f 43,4 miljoen naar f 37,1 miljoen). Enerzijds stijgt het budget in 2000 door een eenmalige extra investering van f 5 miljoen in achterstandenbeleid. Anderzijds is het budget structureel verlaagd door de korting vanaf het jaar 2000 van circa f 8 miljoen ter dekking van de cao-afspraken 1999–2000. Ook de daling van 1998 naar 1999 wordt een belangrijk deel veroorzaakt door een korting op de projectmiddelen (f 2,2 miljoen). Zie voor een verdere toelichting op de mutaties de artikelsgewijze toelichting en voor een nadere toelichting op de projecten de artikelsgewijze toelichting en de subsidiebijlage.

Ontvangsten

De ontvangsten op het beleidsterrein primair onderwijs hebben betrekking op de herrekening en afrekening van oude jaren.

De raming van de ontvangsten in 1999 is hoger dan de realisatie van de ontvangsten in 1998. Dit wordt grotendeels veroorzaakt door de terug te vorderen materiële vergoedingen, die in verband met de invoering van het vereenvoudigd londostelsel (Velo) niet in 1998 terug ontvangen zijn en nu in 1999 verrekend zullen worden. Dit betreft een bedrag van f 38,1 miljoen.

De geraamde ontvangsten voor de jaren 2000 tot en met 2004 zijn naast de incidentele meerontvangsten in 1999 zoals hierboven vermeld, f 8,6 miljoen lager dan in 1999 omdat de taakstelling aanscherping controlebeleid in 1999 voor het laatst is opgenomen.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

In tabel 4.1 worden de uitgaven per leerling weergegeven.

Toelichting

• De uitgaven zijn opgebouwd uit de gesaldeerde uitgaven op het beleidsterrein (tabel 3.1). De uitgaven zijn gedeeld door het aantal ingeschreven leerlingen naar kalenderjaar (tabel 3.2b).

• De uitgaven per leerling (v)so zijn in 1998 inclusief speciaal basisonderwijs (sbao). Vanaf 1 augustus 1999 zijn de uitgaven per leerling exclusief svo, vanwege de overgang van het svo naar beleidsterrein voortgezet onderwijs.

• De uitgaven zijn exclusief uitgaven voor WSF en ontvangsten van lesgelden in het vso.

De uitgaven per leerling in het basisonderwijs stijgen van het jaar 1998 naar 1999 met circa 6%. Deze stijging is onder andere het gevolg van de cao-afspraken, waaronder naast de loonbijstellingen ook de uitbreiding van de adv per 1 augustus 1998. De uitgaven per leerling nemen in het basisonderwijs in de periode van 1999 tot en met 2003 met circa 3% per jaar toe. Dit is voornamelijk het gevolg van de maatregel «groepsverkleining» in de onderbouw van het basisonderwijs.

De uitgaven per leerling in het speciaal basisonderwijs nemen toe van ongeveer f 13 500 per leerling in 1999 tot circa f 14 100 per leerling in 2004.

In 1998 maken de leerlingen en uitgaven speciaal basisonderwijs en speciaal voortgezet onderwijs nog deel uit van de uitgaven per leerling in het (voortgezet) speciaal onderwijs. Vanaf 1999 is dit niet meer het geval als gevolg van het overgaan van het vso lom en mlk naar het voortgezet onderwijs per 1 augustus 1999 en het apart presenteren van het speciaal basisonderwijs. Hierdoor blijven «relatief dure» categorieën (voortgezet) speciaal onderwijs over, waardoor het bedrag per leerling stijgt. In het jaar 2000 nemen de verwachte uitgaven per leerling met circa 4% toe (exclusief het effect van de overgang van het svo lom en mlk naar Voortgezet onderwijs). Daarna blijven de uitgaven per leerling in het (v)so ongeveer op hetzelfde niveau.

Beleidsterrein 19 Voortgezet onderwijs

Voortgezet onderwijs t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCen W f 43,2 mld. Uitgaven voortgezet onderwijs f 8,7 mld.

1. ALGEMEEN

Het beleidsterrein voortgezet onderwijs omvat de scholen voor voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo), voor hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo), voor voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (mavo en vbo: vmbo) en landelijke onderwijsondersteunende instellingen.

De wettelijke regelingen hiervoor zijn neergelegd in de Wet op het voortgezet onderwijs (WVO) en de Wet subsidiëring landelijke onderwijsondersteunende activiteiten (WSLOA). Delen van het speciaal voortgezet onderwijs (svo) zijn ondergebracht onder de werking van de WVO.

2. BELEID

De planning van de beleidstrajecten, onderverdeeld in hoofdrubrieken, is in onderstaand schema weergegeven. De hoofdrubrieken zijn:

• onderwijsvernieuwingen: vernieuwing van het primaire proces

• instellingenbeleid: mensen en middelen (beleid met betrekking tot de school als organisatie en de ondersteuning)

• jeugdbeleid: beleid met een schooloverstijgend karakter, gericht op de optimale ontplooiing van jongeren.

Onderwijsvernieuwingen

In het voortgezet onderwijs maken de leerlingen de belangrijkste keuzes voor het niveau en de aard van hun verdere opleiding in het beroeps- en wetenschappelijk onderwijs.

De vernieuwingen in het voortgezet onderwijs zijn in de eerste plaats bedoeld om de aansluiting op het vervolgonderwijs te verbeteren. Zij vormen ook een verbinding met de ontwikkelingen in het basisonderwijs en leggen tevens een basis voor «een leven lang leren». Het gaat hierbij niet alleen om de basisvaardigheden en de basiskennis die nodig zijn voor het «leren leren», maar ook om het benadrukken van het belang daarvan.

Basisvorming

Op 15 september 1999 is het evaluatierapport van de inspectie over de basisvorming verschenen. Op basis van dit rapport en het standpunt van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen daarover wordt overleg gevoerd met de Tweede Kamer. Na de discussie met de Kamer zal worden vastgesteld welke acties in 2000 van start gaan. In dat jaar zal ook worden gekeken naar de herziening van de kerndoelen, die moeten gaan gelden in de periode 2003–2008.

VMBO

Vanaf 1 augustus 1999 zijn de scholen bezig met het invoeren van leerwegen, het eerste onderdeel van de vernieuwing van het mavo/vbo/svo. Vooruitlopend hierop is de regelgeving die voortvloeit uit de wijzigingen van de WVO, tot stand gebracht en gepubliceerd in het Gele Katern. In 2000 rapporteren we over de invoering van de leerwegen.

Het tweede belangrijke onderdeel van de invoering van het vmbo is de versterking van de samenwerking tussen het leerwegondersteunend onderwijs en het praktijkonderwijs aan de ene kant en het reguliere voortgezet onderwijs aan de andere kant. In 2000 zal op basis van een evaluatie van de voortgang bij het invoeringsproces een beslissing worden genomen over het invoeren van een zorgbudget per 1 augustus 2002.

Het derde element in de vormgeving van het vmbo is de versterking van de vbo-infrastructuur. Die kan bestaan uit:

• herordening of clustering van afdelingen

• uitwisseling van afdelingen

• introductie van intrasectorale programma's

• samenwerking tussen scholen (o.a. de Zwolse variant).

Met de herziening van de infrastructuur is in 1999 een begin gemaakt. Deze ontwikkeling bereikt een hoogtepunt in 2000. De regievoerder vbo-mavo heeft het voorbereidende werk voor die beslissingen in 1999 afgerond door middel van het uitbrengen van de rapportage over de keuzes van de scholen.

Havo/vwo

Op 1 augustus 1999 is de tweede (tevens laatste) groep scholen begonnen met het invoeren van de profielen. De pedagogisch-didactische vernieuwing, aangeduid met de term «studiehuis», is met de nieuwe tweede fase verbonden. Voor de groep scholen die per 1 augustus 1998 al zijn gestart zullen in het komende kalenderjaar voor het eerst de nieuwe havo-examens gaan gelden.

In 2000 en de daarop volgende jaren zal de voortgang bij het invoeringsproces zorgvuldig bewaakt blijven worden. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van regelmatige peilingen in het kader van een monitor-onderzoek dat momenteel wordt geleid door het Procesmanagement Voortgezet Onderwijs (PMVO). Ook de inspectie volgt het invoeren van deze onderwijsvernieuwing nauwlettend.

Instellingenbeleid: mensen en middelen

Kwaliteitsbeleid

Aandacht voor en het zichtbaar maken van kwaliteit staat ook in het voortgezet onderwijs centraal. De kwaliteit van scholen voor voortgezet onderwijs wordt op drie manieren in kaart gebracht:

• via het regulier schooltoezicht door de inspectie;

• met behulp van de kwaliteitskaart (geeft de cognitieve resultaten van leerlingen weer);

• door zelfevaluatie door scholen.

De beleidsnota Variëteit en Waarborg over het nieuwe toezicht door de inspectie zal in het parlementaire jaar 1999–2000 ook voor het voortgezet onderwijs in wettelijke maatregelen worden vertaald. De inspectie gaat jaarlijks regulier schooltoezicht uitoefenen op een aantal scholen. De scholen ontvangen daarvan een verslag dat openbaar is. Dit biedt de mogelijkheid om na te gaan hoe gegevens van de kwaliteitskaart en de uitkomsten van regulier schooltoezicht kunnen worden geïntegreerd in een handzame en inzichtelijke publicatie. Zo'n publicatie is natuurlijk vooral voor ouders en leerlingen belangrijk.

De zelfevaluatie door scholen is de kern van het kwaliteitsbeleid. Omdat er belangrijke onderwijsvernieuwingen worden ingevoerd, is het gewenst dat daarbij aparte ondersteuning wordt verleend. Er is voor gekozen om een vijfjarig project op te zetten dat de implementatie van de kwaliteitszorg op scholen voor voortgezet onderwijs zal ondersteunen en begeleiden. Dit project wordt uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van de Vereniging voor het management in het voortgezet onderwijs (VVO) en de besturenorganisaties, zodat de sector zijn eigen verantwoordelijkheid kan nemen. De landelijke pedagogische centra en het Cito spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van instrumenten voor kwaliteitszorg.

Het gaat echter niet alleen om de kwaliteit van het onderwijs binnen Nederland. Het niveau van het Nederlandse onderwijs moet zodanig zijn dat het kan concurreren met het buitenland.

Nederland blijft actief deelnemen aan internationale vergelijkingen. Voorbeelden daarvan zijn:

• het Programme for International Student Assessment (PISA);

• de uitgave Education at a glance;

• vergelijkingen in EU-verband;

• vergelijkingen opgezet vanuit de wetenschap, zoals IEA.

Natuurlijk mogen dit soort activiteiten geen onredelijke uitvoeringslasten bij scholen veroorzaken.

Landelijke onderwijsondersteuning

Ook in 2000 zal een deel van de middelen die tot nu toe rechtstreeks naar de landelijke onderwijsondersteunende instellingen zijn gegaan naar de scholen worden overgeheveld. Deze overheveling vindt in drie stappen plaats. De scholen kunnen deze middelen naar eigen inzicht besteden voor het inkopen van onderwijsondersteuning.

In 2001 ontvangt de Tweede Kamer een verslag over de doeltreffenheid en de effecten van het beleid betreffende de verdeling van middelen ten behoeve van het onderzoek voor het onderwijs, zoals in de WSLOA is voorgeschreven.

Arbeidsvoorwaarden en rechtspositie

Het personeel in het voortgezet onderwijs valt onder de cao die voor de sector onderwijs (beleidsterreinen po, vo en bve) is afgesloten. De cao loopt van 1 januari 1999 tot 1 maart 2000. Naast een structurele loonsverhoging per 1 februari 1999 van 2,5% is voor 1999 een eindejaarsuitkering van 0,6% afgesproken. Met ingang van 1 januari 2000 zal onderwijsondersteunend personeel in de salarisschalen 1 tot en met 5 vier jaar eerder dan voorheen het maximum van hun schaal bereiken. Met ingang van dezelfde datum verdwijnt de «periodiekenstop» voor leraren in de salarisschalen 9 tot en met 12.

Verder zijn afspraken gemaakt over de ontwikkeling van integraal personeelsbeleid. Het gaat hierbij onder andere om de verdere professionele ontwikkeling van personeel en management, de realisatie van een scholingsrecht en de begeleiding van personeelsleden. Op termijn (vanaf het schooljaar 2001–2002) worden ook varianten van taak- en beloningsdifferentiatie mogelijk.

De decentrale cao voor het voortgezet onderwijs is met een beperkte aantal wijzigingen verlengd en loopt nu tot en met het schooljaar 1999–2000. De wijzigingen hebben onder andere betrekking op de bapo-regeling en de regeling spaarverlof.

Autonomievergroting en deregulering

Er moet een nieuw evenwicht komen tussen de regelgeving van de overheid en de zelfregulering door scholen. Deregulering en autonomievergroting zijn daarvoor een middel. Op de korte termijn is het beleid gericht op het binnen de kaders van het huidige stelsel wegnemen van knelpunten en belemmeringen die scholen onnodig ondervinden in de huidige regelgeving. Inventarisatie daarvan heeft geleid tot een werkprogramma om dit beleid uit te voeren. Bij de verdere aanpak wordt het onderwijsveld betrokken, vooral om de noodzakelijke inhoudelijke onderbouwing van de maatregelen zeker te stellen. De maatregelen kunnen betrekking hebben op de volle breedte van de regelgeving voor het voortgezet onderwijs. Het gaat dus om de onderwijskundige inrichting, bestuur en organisatorische inrichting, personeel, bekostiging en lokale samenwerking.

Op de langere termijn gaat het om maatregelen die mogelijk ingrijpen op het huidige stelsel en daarom meer voorbereidingstijd vergen.

Cultuur en school

Met ingang van het schooljaar 1999–2000 wordt het vouchersysteem ingevoerd bij het havo/vwo. Daarmee krijgen de scholen voor elke leerling die start met het vak CKV1 de beschikking over een cultuurtegoed in de vorm van bonnen. De bonnen vertegenwoordigen een geldbedrag, waarmee bij culturele instellingen op vertoon van een speciale (gratis verstrekte) CJP-kaart betaald kan worden (zie de brief van 4 juni 1999, Kamerstukken II, 1998–1999, 26 200 VIII, nr. 93H).

Een jaar later, dus per 1 augustus 2000, wordt dit vouchersysteem ingevoerd in het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs.

Informatie- en communicatietechnologie

Op 23 juli 1999 zijn brieven gestuurd naar alle besturen en scholen in het voortgezet onderwijs over de uitwerking van de plannen voor het gebruik van informatie- en communicatietechnologie in het voortgezet onderwijs. Daarin is tegen de achtergrond van de bespreking van de voornemens met de Tweede Kamer enkele weken eerder onder andere duidelijkheid gegeven over de middelen die de scholen in de komende jaren ter beschikking worden gesteld.

De scholen zullen zo spoedig mogelijk worden voorzien van een aansluiting op Kennisnet, zij hebben echter zelf zeggenschap over het moment waarop ze daadwerkelijk gebruik zullen gaan maken van de aansluiting.

Jeugdbeleid

Onderwijs is voor jongeren van groot belang als voorbereiding op hun toekomstig functioneren in de samenleving. Het onderwijs reikt daartoe kennis aan en traint in de benodigde vaardigheden. Het onderwijs vormt daarmee een belangrijke, structurerende schakel met overige voorzieningen en ondersteunende instellingen die belangrijk zijn voor een optimale ontplooiing van jongeren. Het komt er op aan veel aandacht te schenken aan samenwerking en afstemming tussen de betrokken instanties om de jongeren zo goed mogelijk te bereiken en op maat ondersteuning te kunnen bieden.

Voortijdig schoolverlaten en leerplicht

Om voortijdig schoolverlaten effectief te kunnen tegengaan is de coördinerende rol van de gemeenten en de samenwerking tussen gemeenten in regionaal verband belangrijk. De leerplichtambtenaar onderhoudt contacten met scholen, verzuimende leerlingen en hun ouders en met instellingen op het terrein van het jeugdwelzijnsbeleid en de jeugdwelzijnszorg. Het plan van aanpak voortijdig schoolverlaten is in mei 1999 naar de Tweede Kamer gestuurd. Dat plan heeft als doel voorwaarden te scheppen voor jongeren om de voor hen hoogst haalbare en meest passende onderwijs- en/of arbeidsmarktpositie te bereiken. Daarvoor zijn sluitende afspraken nodig tussen scholen voor voortgezet onderwijs, bve-instellingen, gemeente, politie, justitie en jeugdhulpverlening.

In de beschrijving van beleidsterrein 20 (beroepsonderwijs en volwasseneneducatie) is uitgebreider ingegaan op het plan van aanpak.

Actieplan leerplicht

Een belangrijk aangrijpingspunt om voortijdig schoolverlaten tegen te gaan is de leerplichtwet. Een strikte handhaving van deze wet moet leiden tot een afdoende reactie op beginnend verzuim (signaalverzuim) en het tegengaan van luxeverzuim en absoluut verzuim. Het «actieplan leerplicht» is tegelijk met het «actieplan voortijdig schoolverlaten» in mei 1999 aan de Tweede Kamer aangeboden. Het beschrijft hoe het handhaven van de leerplicht zo goed mogelijk kan worden vormgegeven. In 1999 is in samenwerking met het ministerie van Justitie een begin gemaakt met een «proeftuin leerplicht» in de gemeente Breda. Daarin worden de maatregelen uit het actieplan en de daaraan gekoppelde richtlijnen van het Openbaar Ministerie in de praktijk gebracht.

In 1999 en 2000 zal de Nederlandse Vereniging voor leerplichtambtenaren samen met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Nederlandse Vereniging voor Leerlingbegeleiding het actieplan in een aantal regionale bijeenkomsten bespreken. Daarbij komt ook aan de orde dat het noodzakelijk is vanuit de handhaving van de leerplichtwet op lokaal niveau te zorgen dat jongeren passend onderwijs kunnen volgen.

De veilige school

Scholen worden geconfronteerd met algemeen maatschappelijke verschijnselen als geweld, pesten en vandalisme. In de afgelopen jaren is aandacht besteed aan de gevolgen daarvan voor het schoolklimaat in de campagne de veilige school. Daarin zijn methoden en materiaal ontwikkeld die scholen kunnen gebruiken om geweld tegen te gaan en een veilig en geborgen schoolklimaat te bevorderen, waarin zowel aandacht voor oorzaken van geweld bestaat als voor de positie van slachtoffers. De campagne wordt in het voorjaar van 2000 afgesloten met een door Unesco ondersteunde conferentie.

Het formele einde van de campagne betekent natuurlijk geen einde aan de activiteiten gericht op een veiliger schoolomgeving. Nu komt het er op aan methoden en materialen uit de campagne een plaats te geven in het eigen schoolbeleid.

Parallel daaraan moeten afspraken met de gemeenten worden gemaakt over de wijze waarop scholen, gemeente, politie en justitie samenwerken om geweld te bestrijden. Deze benadering is onderdeel van de afspraken over het fonds leefbaarheid en veiligheid.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Uitgaven en ontvangsten

Op de scholen voor voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo), hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) en voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) is de lumpsum-bekostiging van toepassing.

Met ingang van 1 augustus 1998 is het voortgezet speciaal onderwijs (vso-lom en -mlk) opgenomen in de WVO als deel II. Het omzettingstraject leidt in de periode 1-8-1999 t/m 1-8-2002 tot afdelingen voor leerwegondersteunend onderwijs, orthopedagogisch- en didactische centra en scholen en afdelingen voor praktijkonderwijs. Voor de afdelingen leerwegondersteunend onderwijs en praktijkonderwijs is de lumpsum-bekostiging van toepassing. De scholen voor praktijkonderwijs hebben in principe een declaratiebekostiging voor de personele uitgaven (FBS) en een lumpsum-bekostiging voor de materiële uitgaven (Velo). Scholen voor praktijkonderwijs die vallen onder een bestuur dat tenminste één school voor voortgezet onderwijs onder zich heeft, mag voor de personele vergoeding ook kiezen voor de lumpsum-bekostiging. Tabel 3.1 geeft een overzicht van de totale uitgaven en ontvangsten.

¹De uitgaven zijn exclusief de gemeentelijke (huisvestings)uitgaven. Ingaande het schooljaar 1999/2000 zijn de uitgaven inclusief het speciaal voortgezet onderwijs (svo) \ ²De ontvangsten zijn exclusief de vrijwillige ouderbijdrage.

Exclusief rentedragende leningen, kasschuiven OV-studentenjaarkaart en de bijstelling.

De bedragen zijn exclusief de uitgaven voor leerlingen/studenten in het agrarisch onderwijs. Hiertoe zijn de bedragen met een vaste factor verlaagd.

Circa 95% van het totale beschikbare budget is bestemd voor de reguliere vergoeding van de personele en materiële uitgaven van de scholen voor voortgezet onderwijs en praktijkonderwijs. Daarnaast is circa 3% bestemd voor aanvullende formatie, faciliteiten voor onder meer nascholing en vernieuwing en inlopen van achterstallig onderhoud. In totaal gaat derhalve 98% van het totale budget naar de scholen. De overige 2% zijn bestemd voor onderwijsondersteuning en de projectuitgaven. In de faciliteiten voor vernieuwing zijn begrepen de regeerakkoordmiddelen (f 96 miljoen). Voor het inlopen van achterstallig onderhoud is in de periode van 1999–2002 een bedrag beschikbaar van f 192 miljoen (regeerakkoordmiddelen).

De uitgaven voor de activiteiten zoals vermeld in de Wet subsidiëring landelijke onderwijsondersteunende activiteiten (WSLOA) zullen in 2000 zo'n f 110 miljoen bedragen. Het budget wordt in de komende jaren verminderd door de overheveling van middelen van landelijke pedagogische centra (lpc) naar scholen. Hierdoor is vanaf 1 augustus 2001 eenderde van de bekostiging van de lpc afhankelijk van de vraagstelling van de scholen.

Voor de uitgaven aan diverse vernieuwings- en ontwikkelingsprojecten van het voortgezet onderwijs is een bedrag van ruim f 60 miljoen aflopend naar f 50 miljoen beschikbaar op artikel 19.05. Daarnaast is voor vernieuwing f 96 miljoen beschikbaar uit de regeerakkoordmiddelen. Met deze budgetten wordt de implementatie van een aantal grote onderwijsvernieuwingsoperaties, zoals vmbo en profiel 2^e fase, in het voortgezet onderwijs ondersteund.

De oploop in de uitgaven wordt nagenoeg geheel veroorzaakt door leerling-mutaties (zie tabel 3.3) en de loon- en prijsbijstelling.

Personele bekostiging

De reguliere personele bekostiging van de scholen voor vwo, havo, vmbo en praktijkonderwijs is afhankelijk van het aantal te bekostigen personeelsleden en de prijs van het personeel. De hoeveelheid te bekostigen personeel is weer afhankelijk van het aantal ingeschreven leerlingen.

Bij ministeriële regelingen worden voorschriften vastgesteld voor de aanvullende vergoedingen voor personeelskosten.

Bron: referentieraming 1999

Met ingang van het schooljaar 1999/2000 zijn de leerlingen voortgezet speciaal onderwijs (vso) aan het aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs toegevoegd. Daarnaast vertonen de prognoses een duidelijke groei van het aantal leerlingen.

Overigens moet worden opgemerkt dat de feitelijke bekostiging is gebaseerd op de leerlingaantallen per schooljaar en dat deze in de personeelsaantallen doorwerken met een vertraging van één jaar (de zogenaamde t-1-bekostiging).

¹ Deze normatieve cijfers zijn inclusief aanvullende formatie, frictie-opslag, adv, schoolprofiel en seniorenopslag.

Het betreft hier normatief – dat wil zeggen op basis van de personele formatieformules – berekende aantallen. Scholen kunnen afwijken van het normatieve patroon door meer of minder personeel in de categorie directie, onderwijzend of onderwijsondersteunend personeel aan te trekken.

De overgang van het vso-lom en -mlk naar het voortgezet onderwijs per 1-8-1999 veroorzaakt een toename van de personeelsaantallen (structureel ca. 4800 fte). Daarnaast is de oploop van de personeelsaantallen het gevolg van de stijging van het aantal leerlingen.

Materiële bekostiging

De reguliere bekostiging van de scholen voor vwo, havo en vmbo is opgebouwd uit een bedrag per school en een bedrag per leerling (gesplitst een bedrag voor instandhouding gebouwen, een bedrag voor overige exploitatiekosten en een bedrag voor schoonmaakkosten). De reguliere materiële vergoeding voor scholen voor praktijkonderwijs (de zogenaamde velo-vergoeding) kent meer parameters en vergoedingsbedragen.

Bij ministeriële regeling worden voorschriften vastgesteld voor aanvullende vergoedingen voor materiële kosten.

Overige kerngegevens

De in tabel 3.1 gesaldeerde uitgaven voor het voortgezet onderwijs en de op andere beleidsterreinen geraamde uitgaven en ontvangsten op het beleidsterrein van het voortgezet onderwijs (tabel 3.2) zijn verwerkt tot kengetallen per leerling (tabel 3.5).

¹ De uitgaven per leerling = (gesaldeerde uitgaven vo minus oploop in loon- en prijsbijstelling) : totaal aantal leerlingen per kalenderjaar.

De uitgaven per leerling stijgen in 1998 en 1999 door de toevoeging van de ict-middelen, de regeerakkoordmiddelen en de loonbijstelling als gevolg van de cao 1999/2000.

4. RENDEMENT

Ontwikkeling deelname

Kenmerkend voor de positie van het voorgezet onderwijs in het onderwijsbestel is dat het onderwijsaanbod gaat differentiëren. De leerlingen verdelen zich over schoolsoorten. De keuze voor een schoolsoort bepaalt in sterke mate de verdere schoolloopbaan van de leerling. Inzicht in de resultaten van deze determinatie functie van het voortgezet onderwijs levert een voorbode van de opbrengst van het onderwijs.

De verdeling van de deelname in het derde leerjaar is een goede maat om de deelname verhouding tussen de onderlinge schoolsoorten binnen het voortgezet onderwijs in beeld te brengen. In het derde leerjaar bevinden zich nagenoeg geen leerlingen meer in brugjaren.

Bron: Integrale leerlingtelling en svo-tellingen

Toelichting: Derde leerjaar avo/vbo geteld bij vbo

In de loop van de jaren is de relatieve deelname aan havo en vwo gestegen. Deze trend is al circa 15 jaar zichtbaar. Ongeveer 35% van de leerlingen voortgezet onderwijs bevindt zich in 1998/1999 in een traject dat toegang verleent tot het hoger onderwijs. In 1985 was dit circa 25%. De deelname aan mavo neemt geleidelijk af. De belangstelling van het vbo (exclusief landbouw) is na een periode van stabilisatie in 1998/1999 weer gedaald.

Het aandeel zorgleerlingen (svo en lwoo) is de afgelopen 5 jaar gestegen van 8,6% tot 10,3%.

Doeltreffendheid en doelmatigheid

Aan de hand van doeltreffendheids- en doelmatigheidsindicatoren kan een beeld worden gegeven van rendement van het voortgezet onderwijs. Doeltreffendheid is het percentage instromers (van één generatie) in een schoolsoort dat een diploma haalt. De doelmatigheid geeft aan in hoeverre vertraging is opgelopen.

Voor de onderstaande figuur geldt zowel voor de doelmatigheid als de doeltreffendheid dat 100% de totale instroom is per schoolsoort.

Doeltreffendheid en de mate van doelmatigheid en ondoelmatigheid, stand na 8 jaar

Bron: CBS onderwijscohorten

Vooral de doelmatigheid van het voortgezet onderwijs is sterk verbeterd. Dit hangt samen met de vermindering van de vertraging. Leerlingen hebben minder tijd nodig om een vo-diploma te behalen. De doelmatigheidsscore van de havo-opleiding verbetert maar ligt nog op een laag niveau. Hoge percentages zittenblijvers in met name het vierde leerjaar zijn daarvan debet. Het havo-cijfer is gecorrigeerd voor de mavo-gediplomeerden in het havo.

Uit het meeste recente cohort (1993) blijkt uit een tussenstand 5 jaar na instroom, dat de doelmatigheid verder is toegenomen.

Overigens moet worden opgemerkt dat de verblijfsduur in het voortgezet onderwijs voorbereidend voor het hoger onderwijs in Nederland korter is dan in de overige West-Europese landen.

De doeltreffendheid van de instromers in 1989 is ten opzichte van de instromers in 1977 voor alle schoolsoorten gestegen, maar vergeleken met de instroom in 1983 blijft de doeltreffendheid min of meer op hetzelfde niveau. Van de leerlingen die niet doeltreffend zijn geweest, stapt een deel over naar een andere vorm van voltijd onderwijs en de overige verlaten het voltijd onderwijs. Vooral vanuit het havo is de ongediplomeerde doorstroom naar andere voltijd onderwijs (m.n. bol) naar verhouding hoog.

Bestemming gediplomeerden

Het voortgezet onderwijs is bedoeld als vooropleiding voor arbeidsmarkt kwalificerend onderwijs. Het vbo en mavo-diploma biedt primair toegang tot de beroepsopleidende leerweg en de beroepsbegeleidende leerweg (duaal onderwijs). Havo leidt op tot hbo en vwo tot wo. De onderstaande figuur geeft zicht op de bestemming van de vo-gediplomeerden in 1997.

Percentage gediplomeerden naar bestemming, 1997

Niet alle leerlingen volgen de «koninklijke» weg. Circa 30% van de vwo-gediplomeerden kiest niet voor wo maar voor hbo. Van de havo-gediplomeerden gaat 23% naar bol. Daarnaast vindt ook doorstroom plaats binnen vo. Één op de zes mavo-gediplomeerden gaat naar havo(leerjaar 4) en één op de negen havo-geslaagden vervolgt de opleiding in het vwo.

Beleidsterrein 20 Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie

Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mld. Uitgaven beroepsonderwijs en volwasseneneducatie f 4,6 mld.

1. ALGEMEEN

Het beleidsterrein van beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (bve) omvat het secundair beroepsonderwijs en de educatie en landelijke ondersteuning. Het beleidsterrein bve grenst aan een groot aantal terreinen buiten OCenW, zoals het jeugdbeleid, de arbeidsvoorziening, het arbeidsmarktbeleid en het grote steden- en integratiebeleid.

Het bve-veld heeft een veelomvattend veranderingsproces doorgemaakt, zowel wat betreft de instellingsstructuur en de onderwijsstructuur als wat betreft de taakverdeling tussen de onderwijsinstellingen, landelijke organen beroepsonderwijs en gemeenten. De wettelijke grondslag voor de instellingen is vanaf 1996 de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB). Na de fase van het opzetten van de nieuwe organisaties, is nu de fase van inbedding en verdere verbetering aangebroken. In de Agenda BVE is geschetst hoe dat zal worden aangepakt.

2. BELEID

Zoveel mogelijk mensen zo goed mogelijk toerusten voor de arbeidsmarkt en voor de samenleving, en hen in staat te stellen een leven lang te leren. Dat is in essentie de missie van educatie en beroepsonderwijs. De betrokken actoren opereren binnen de kaders van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB). Zelfregulerende mechanismen van vraag en aanbod zijn hierbij centrale sturingsconcepten. Dit vergt continue aandacht van alle betrokken partijen ten behoeve van het ontwikkelingsbeleid in de sector.

Agenda BVE

De Agenda BVE, die recent is verzonden aan de Tweede Kamer en betrokken partijen in het bve-veld, geeft de centrale thema's voor dit ontwikkelingsbeleid aan. De inspanningen van het komend jaar zijn gericht op de versterking van kwaliteit, toegankelijkheid en regionale samenwerking. Hierbij is de aansluiting tussen de vooropleidingen, de vervolgopleidingen en de opleidingen in de bve-sector belangrijk. Enerzijds vanuit het oogpunt van het realiseren van een doorlopende leerweg en anderzijds vanuit het principe van een leven lang leren. Tegelijkertijd zijn vergroting van de autonomie en verdere deregulering leidende beginselen. De bedoeling van de Agenda BVE is te komen tot een gezamenlijk gedragen ontwikkelingsperspectief voor educatie en secundair beroepsonderwijs en tot een aanpak om dat ontwikkelingsperspectief te realiseren. Daarom wordt de agendaplanning in samenwerking en samenspraak met alle betrokken partijen ingevuld. Dit interactief proces moet uitmonden in een document waarin een meerjarig beleidsprogramma voor de educatie en secundair beroepsonderwijs geformuleerd is.

Regeerakkoord

De financiële impulsen uit het regeerakkoord maken het mogelijk de sector in een betere positie te brengen. De middelen voor verbetering van het primair proces en verbetering van de apparatuursituatie zijn toegevoegd aan de rijksbijdrage van de bekostigde onderwijsinstellingen. Via integraal Inspectietoezicht en een apparatuurmonitor zullen de effecten van deze impulsen worden gevolgd. Met de middelen ter bestrijding van voortijdig schoolverlaten en de middelen voor technocentra zal in 2000 nieuw beleid worden vormgegeven.

Evaluatie WEB

In juni 1999 is een begin gemaakt met de evaluatie van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB). De Stuurgroep evaluatie WEB zal een aantal deelrapporten opstellen. Deze rapporten vormen de grondslag voor een beleidsreactie die, samen met de rapporten, in 2001 als verslag aan de Tweede Kamer wordt toegezonden. De stuurgroep zal zoveel mogelijk op basis van reeds beschikbare informatie (statistiek, onderzoeksuitkomsten, inspectierapportages) een beeld schetsen van wat bekend is over werking en effecten van de WEB. Gedurende de evaluatieperiode zullen noodzakelijke kleine aanpassingen, waaronder die in verband met deregulering, worden doorgevoerd; meer fundamentele wijzigingen van het wettelijk stelsel worden echter waar mogelijk aangehouden tot na de evaluatie.

Autonomie en deregulering

Een verantwoorde invulling van autonomie en deregulering is een essentieel element in de WEB. Naast de aandacht hiervoor in de Agenda BVE, wordt op een aantal specifieke punten in 2000 nadere invulling gegeven aan autonomie en deregulering.

Bekostiging na 2000

Vanaf 1 januari 2000 zullen de instellingen, de educatie en de landelijke organen beroepsonderwijs een nieuwe bekostiging krijgen. Deze nieuwe bekostiging vloeit voort uit de WEB. De toedeling van middelen is gebaseerd op een beperkt aantal criteria. Deze criteria vormen een indicatie van de taakvervulling van de bekostigde instellingen, gemeenten en landelijke organen. De herverdeling die gepaard gaat met de nieuwe bekostiging, wordt opgevangen met overgangsmaatregelen. Recent is de AmvB inzake de bekostiging educatie en beroepsonderwijs voorgehangen bij de Tweede Kamer.

Tevens wordt specifieke bekostiging van activiteiten die voorheen rechtstreeks door de overheid werden gefinancierd, nu omgezet in vraaggestuurde bekostiging. Dit betreft de studie- en beroepskeuze- voorlichting, de onderwijsondersteuning en de subsidiëring van de Bve-Raad.

Vernieuwingsmiddelen naar rijksbijdrage

De vernieuwingsmiddelen voor het primaire proces bij de onderwijsinstellingen (f 72 miljoen) zullen vanaf 2000 deel uitmaken van de reguliere rijksbijdrage. Deze vernieuwingsmiddelen betreffen zowel het primaire proces van het secundair beroepsonderwijs, als van de educatie en de inburgering. Hiermee vervalt de specifieke plan- en verantwoordingscyclus van de beleidsagenda. Via bestuurlijke afspraken en de reguliere instrumenten, waaronder integraal instellingstoezicht en kwaliteitszorgverslagen, zal het vernieuwingsproces worden gevolgd en het toezicht worden ingevuld. Naast de vernieuwingsmiddelen zijn er middelen voor specifieke innovatie (artikel 20.03). Met deze middelen wordt op projectbasis innovatie bevorderd.

Crebo

De jaarlijkse vaststellingsprocedure van het centraal register beroepsonderwijs (CREBO) wordt steeds meer beperkt tot procedurele eisen. Voor de volgende jaren wordt gestreefd naar verdere deregulering. Belangrijk hierbij zijn de ervaringen met zelfregulering door de instellingen. Onderlinge afspraken hierover zijn vastgelegd in het reglement zelfregulering van de Bve Raad. De ontwikkelingen zullen nauwlettend worden gevolgd uit oogpunt van macrodoelmatigheid. Tegelijkertijd zal het ministerie onderzoeken in hoeverre de bestaande informatiebronnen aanvulling behoeven opdat instellingen beter in staat zijn om op verantwoorde wijze keuzen te maken ten aanzien van het onderwijsaanbod.

Kwaliteit en toegankelijkheid

Kwaliteit is dat jongeren en volwassenen in de bve-sector de competenties kunnen verwerven die belangrijk zijn voor het beroepsmatig, maatschappelijk en persoonlijk functioneren. Kwaliteit is ook dat het leren plaatsvindt in een aantrekkelijke en uitdagende leeromgeving die is toegesneden op de maat van de deelnemer. Toegankelijkheid betekent dat zoveel mogelijk mensen kunnen deelnemen aan het onderwijs, ook degenen die minder makkelijk gebruikmaken van de onderwijsvoorzieningen. Toegankelijkheid is nauw met kwaliteit verbonden.

De instelling is primair verantwoordelijk voor de realisatie van kwaliteit en kwaliteitszorg (waaronder het normeren, beoordelen en verbeteren van de diverse kwaliteitsaspecten). Door de inspanningen gericht op het primaire proces van het onderwijs en het maatwerk voor de deelnemer wordt een verdere verbetering van de kwaliteit en toegankelijkheid gerealiseerd. De WEB kent een brede set van – ten dele nieuwe – kwaliteitsinstrumenten, die wordt geïmplementeerd door de instellingen om vorm te geven aan de eigen beleidskeuzen en de aanspraken van andere actoren in het bve-bestel op kwaliteit van de instelling. Zo draagt de WEB instellingen op een kwaliteitszorgsysteem te realiseren en zelfcorrigerend en zelfregulerend op te treden als de kwaliteit tekort schiet. Dit vraagt vervolgens om een toetsing door de overheid. De onderwijsinspectie voert deze toetsing uit.

Publieke verantwoording en inspectietoezicht

Onderwijsinstellingen leggen jaarlijks verantwoording af over de gerealiseerde kwaliteit en tweejaarlijks over de kwaliteitszorg (in het kwaliteitszorgverslag). Actoren kunnen de instelling hierop aanspreken als de kwaliteit niet aan de eigen behoefte voldoet. Als sluitstuk bij de kwaliteitsbewaking speelt de onderwijsinspectie een belangrijke rol. Door middel van de nieuwe inspectiewerkwijze – het integraal instellingstoezicht – levert de onderwijsinspectie een onafhankelijke beoordeling en instellingsrapportage ten behoeve van de Minister. Deze rapportage wordt ook aan de instelling zelf en overige actoren ter beschikking gesteld. De rapportages zullen een belangrijke basis vormen voor het jaarlijkse onderwijsverslag, waarin de inspectie een weergave geeft van de ontwikkelingen binnen het bve-veld. Beoogd wordt (zoals aangegeven in de beleidsnota «Variëteit en waarborg») een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer in te dienen in het jaar 2000, waarin een specifieke uitwerking van het inspectietoezicht in de bve-sector zal worden opgenomen. Op basis van het inspectierapport kwaliteitszorgverslagen 1999 zal een beleidsreactie naar de Kamer worden gezonden, waarin de ijkpunten 2001 (d.w.z. de reëel haalbaar geachte tussendoelen op het punt van de kwaliteitzorg) zullen worden geformuleerd.

Externe legitimering en examinering

De kwaliteit van de examinering blijft de komende jaren een belangrijk aandachtspunt. De WEB heeft hiervoor een aantal instrumenten aangereikt, waaronder de onderwijs- en examenregeling, de externe legitimering en het kwaliteitszorgverslag. Vanaf 1 augustus 2000 zijn instellingen verplicht ten minste 51% (nu 25%) van de deelkwalificaties van een opleiding extern te laten legitimeren. Daarnaast is een aantal aanvullende maatregelen getroffen. Deze zijn gericht op investeren in kwaliteit via deskundigheidsbevordering, innovaties en op het inzetten van handhavingsmaatregelen.

1000 uur

In nauw overleg met de Bve-Raad wordt het voorstel uit het regeerakkoord tot invoering van een 1000-urennorm in het secundair beroepsonderwijs vormgegeven. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij de aard van het primair proces in het beroepsonderwijs en didactische ontwikkelingen waarbij flexibiliteit en versterking van de zelfstandigheid van de deelnemer centraal staan. Beoogd wordt inwerkingtreding in 2003. Dit biedt instellingen de tijd om naar de gewenste situatie toe te groeien. De realisatie van de onderwijsintensiteit dient plaats te vinden binnen het bestaande financiële kader.

Kwalificatiestructuur beroepsonderwijs/educatie

De vraag naar de competenties waarover mensen moeten beschikken met het oog op persoonlijk, maatschappelijk en beroepsmatig functioneren wordt beantwoord met de kwalificatiestructuur beroepsonderwijs en de kwalificatiestructuur educatie. De definitie van deze competenties is een proces van continue aandacht en verbetering. De resultaten van het project versterking kwalificatiestructuur beroepsonderwijs moeten in 2000 leiden tot een breed gedragen conceptueel kader voor de verdere ontwikkeling van de kwalificatiestructuur.

Aansluiting voortgezet onderwijs/secundair beroepsonderwijs

Met de invoering van de nieuwe leerwegen voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) worden doorlopende leerwegen gerealiseerd naar het secundair beroepsonderwijs. Voor wat betreft de aansluiting van het algemeen voortgezet onderwijs (avo) en het secundair beroepsonderwijs moet de gelijkwaardigheid van de tweede fase avo en opleidingen in het secundair beroepsonderwijs een belangrijker rol gaan spelen. Leerlingen in het voortgezet onderwijs moeten tijdig worden geïnformeerd over de mogelijkheden van doorstroom naar opleidingen in het secundair beroepsonderwijs, waardoor tijdig keuzen worden gemaakt, die tot efficiënte en effectieve leerwegen leiden.

In de beschrijving van beleidsterrein 19 (voortgezet onderwijs) wordt uitgebreider aandacht besteed aan de vernieuwingen in het voortgezet onderwijs.

Aansluiting secundair beroepsonderwijs/hoger beroepsonderwijs

Aandachtspunten bij de aansluiting secundair beroepsonderwijs(sbo) – hoger beroepsonderwijs zijn het uitgangspunt van dubbelkwalificering, de dualisering en de vergroting van de aantrekkelijkheid van het beroepsonderwijs. Het doel is belemmeringen voor doorstroom weg te nemen. Het uitgangspunt van dubbelkwalificatie is dat iedere opleiding kwalificeert voor zowel een beroep(sgroep) als voor doorstroom naar opleidingen op het naast hogere niveau. Dit maakt het mogelijk dat deelnemers die met een diploma het secundair beroepsonderwijs verlaten een kwalificatie hebben behaald waarmee zij kunnen gaan werken. Bovendien maakt deze kwalificatie het mogelijk om op een later tijdstip een al dan niet gedualiseerde opleiding in het hoger beroepsonderwijs op te pakken. In 2000 zal dit leiden tot een uitbreiding van het aantal verwante opleidingen in de beroepsopleidende leerweg van het sbo en het hbo. De uitkomsten van de pilotprojecten aansluiting beroepsbegeleidende leerweg (bbl)-hbo zullen in 2000 worden gebruikt bij de verdere vormgeving van beleid, waarin de mogelijkheden voor alle sbo'ers om door te stromen naar een hoger niveau worden vergroot.

Een leven lang leren

Een leven lang leren is het algemene kader voor een groot aantal maatregelen dat in 2000 wordt uitgewerkt. Dit betreft onder meer de bestrijding voortijdig schoolverlaten, maatregelen om het werken in het onderwijs aantrekkelijker te maken, de oprichting van technocentra, de totstandkoming van brede centra voor leren in de regio en de opheffing van belemmeringen doorstroom secundair beroepsonderwijs – hoger beroepsonderwijs. De aanpak daarvan staat beschreven in de «employability-agenda», die een tiental actiepunten bevat. Het is van belang voortgang te maken met dit dossier. Dit najaar zal een rapportage verschijnen; de inzet is om vervolgens over te gaan tot concrete acties. Een groot aantal van de genoemde maatregelen maakt deel uit van het Nationaal Actieplan Werkgelegenheid.

Landelijke organen beroepsonderwijs

Het Instituut voor onderzoek van overheidsuitgaven heeft in 1998 onderzocht of de invoering van de WEB heeft geleid tot een taakintensivering of taakextensivering van de onderwijsinstellingen. Hierbij is ook aandacht besteed aan taakverschuivingen tussen onderwijsinstellingen en landelijke organen beroepsonderwijs. Voor de onderwijsinstellingen zijn aan dit onderzoek in het kader van het regeerakkoord conclusies verbonden. Voor wat betreft de landelijke organen beroepsonderwijs wordt bekeken in hoeverre een efficiencyslag gemaakt kan worden als gevolg van de taakverschuiving. De efficiëntie en effectiviteit wordt eveneens bekeken in het licht van een optimalisering van de onderlinge afstemming tussen de landelijke organen en het realiseren van voldoende aantal beroepspraktijk vormingsplaatsen in de beroepsopleidende en beroepsbegeleidende leerweg. In samenhang hiermee wordt het budget landelijke organen gekort vanaf 2000.

Werkend leren en kwaliteit beroepspraktijkvorming

Werkend leren is voor veel deelnemers (jongeren, werkenden en werkzoekenden) een aantrekkelijke route naar een startkwalificatie en een blijvende en brede inzetbaarheid op de arbeidsmarkt. De komende periode zal de nadruk liggen op de kwaliteit van de beschikbare plaatsen. De landelijke organen beroepsonderwijs zullen op basis van een strategisch actieplan beroepspraktijkvorming in nauwe samenwerking met de onderwijsinstellingen de kwaliteit en kwantiteit van de beroepspraktijkvorming versterken. Bijzondere aandacht is nodig voor de tekorten op de arbeidsmarkt die zich in een aantal sectoren voordoen. De uitdaging daarbij is om door middel van goede leerwerktrajecten tegemoet te komen aan zowel de tekortproblematiek als aan het belang van deelnemers om gekwalificeerd een opleiding te verlaten.

Marktwerking en bestrijding voortijdig schoolverlaten

Het project marktwerking, deregulering en wetgevingskwaliteit, waarin de voortijdig schoolverlaters in en rondom de bve-sector centraal staan, zal in april 2000 rapport uitbrengen. Hierin wordt een overzicht gegeven van de «push» en «pull» factoren op individueel niveau die leiden tot voortijdig schoolverlaten. Tevens worden mogelijke prikkels aangegeven waardoor een potentieel voortijdig schoolverlater op school blijft of een startkwalificatie behaalt. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van maatregelen die andere landen nemen in het kader van deze problematiek. De conclusies uit dit rapport kunnen worden benut in aanvulling op en ter versterking van het beleid zoals neergelegd in het plan van aanpak voortijdig schoolverlaten.

Lerarenbeleid

Regionale opleidingscentra hebben behoefte aan maatwerk waar het gaat om leraren. Er dreigt echter ook in deze sector een tekort aan onderwijsgevenden. Door middel van onder andere duale opleidingstrajecten wordt de opleiding voor een grotere doelgroep aantrekkelijk en de uitstroommogelijkheden gevarieerder. Dit zal bijdragen aan het oplossen van de tekortenproblematiek en zorgen voor een betere aansluiting bij de behoeften van de instellingen. Het project «duale initiële opleiding voor (onderwijs)personeel bve» voorziet in twee pilots die zich richten op de eerste fase van het opleidingstraject (dat van onderwijsassistent met uitstroom na één leerjaar). Deze pilots starten eind 1999. In diezelfde periode start ook een cursus die wachtgelders en met ontslag bedreigde docenten omschoolt tot bedrijfscontact functionarissen.

Regionale samenwerking

Bestrijding voortijdig schoolverlaten

De kern van de bestrijding van het voortijdig schoolverlaten bestaat uit het versterken van de (doorlopende) leerwegen in de eerste fase voortgezet onderwijs en het secundair beroepsonderwijs, het uitbouwen van de Regionale meld- en coördinatiefunctie (RMC) en de speciale benadering van risicojongeren in de grote steden. Deze gemeenten krijgen extra middelen (f 48 miljoen) om zelf maatregelen en projecten op te zetten, het bestaande instrumentarium te richten op de risicojongeren en de inspanningen te coördineren die (kunnen) worden gepleegd door de scholen, de jeugdzorg, de arbeidsvoorziening, politie en justitie, het lokale bedrijfsleven en de eigen gemeentelijke diensten. Daartoe worden concrete afspraken vastgelegd in de maatwerkconvenanten van het grote steden beleid. De wettelijke verankering van de RMC-functie maakt een sluitende registratie van voortijdig schoolverlaters mogelijk en regelt een meldingsplicht van niet-leerplichtige voortijdig schoolverlaters. Daarnaast maakt de verdubbeling van het budget (vanaf 2000 f 12 miljoen) het mogelijk dat binnen elke gemeente een systeem van melding, registratie en doorverwijzing van voortijdige schoolverlaters kan functioneren. Voor evaluatie en monitoring zal f 1 miljoen worden ingezet.

Voor een betere handhaving van de leerplichtwet is separaat een Actieplan Leerplicht opgezet. De prestaties van de gemeenten zullen worden gemonitord en de inspectie zal jaarlijks verslag doen van de resultaten op de scholen. In de beschrijving van beleidsterrein 19 (voortgezet onderwijs) wordt hier nader op ingegaan.

Samenwerking van scholingsvoorzieningen ARBVO-roc's

Intensivering van de samenwerking tussen roc's en centra vakopleidingen (cv's) is een thema in het regeerakkoord. Als gevolg van het traject Structuur Uitvoering Werk en Inkomen (SUWI) is de situatie voor de cv's veranderd. De cv's zullen worden ondergebracht in private reïntegratiebedrijven. Gezien deze nieuwe context zal een verkenning naar typen samenwerking tussen deze organisaties worden uitgevoerd. De verkenning zal zich richten op varianten voor een zo efficiënt mogelijke realisatie van scholing voor deelnemers. In 2000 zal op basis van de resultaten invulling worden gegeven aan de gewenste samenwerking om knelpunten op de arbeidsmarkt op te lossen.

Technocentra

De technocentra starten in 2000. Technocentra zijn samenwerkingsverbanden die op initiatief van het regionale bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en regionale overheden zijn opgericht. Bij de vorming van technocentra is uitgegaan van een landelijk gespreid stelsel. Nieuwe technologische ontwikkelingen behoren in heel Nederland toegankelijk te zijn, door de bestaande voorzieningen te combineren, de krachten te bundelen en gezamenlijke activiteiten optimaal te laten renderen. Technocentra hebben als intermediaire organisaties een makelende, schakelende en organiserende functie. Zij hebben tot doel:

• het versnellen van de circulatie, diffusie en toepassing van kennis tussen de instellingen, tussen instellingen en ondernemingen en tussen ondernemingen en derden;

• het gezamenlijk benutten van hoogwaardige en moderne apparatuur;

• een effectieve en efficiënte aansluiting van technisch beroepsonderwijs door instellingen of scholing door anderen dan instellingen en de opleidingsbehoeften van de arbeidsmarkt.

Door gestructureerde publiek-private samenwerking in de regio wordt gewerkt aan blijvende, vraaggestuurde verbetering van het aansluiting onderwijs/arbeidsmarkt, kenniscirculatie en appartuurbenutting

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Het overgrote deel van de uitgaven op dit beleidsterrein (circa 97%) bestaat uit exploitatieuitgaven. Het daarvoor beschikbare budget is opgenomen in artikel 20.01 (personele en materiële uitgaven) en artikel 20.04 (huisvesting). De verdeling van de budgetten vindt plaats op basis van de bekostigingsregelingen beroepsonderwijs, landelijke organen en educatie en voor wat betreft inburgering de Wet inburgering nieuwkomers (WIN).

De resterende uitgaven op dit beleidsterrein staan op begrotingsartikel 20.03. Deze middelen worden aangewend voor specifieke activiteiten, zoals innovatie, internationalisering, examenontwikkeling, onderzoek en beleidsevaluatie.

Secundair beroepsonderwijs

De uitgaven secundair beroepsonderwijs in 2000 zijn per saldo f 18 miljoen hoger dan in 1999. Ten opzichte van de vorige begroting is het budget vooral beïnvloed door algemene salarismaatregelen en prijsbijstellingen, de consequenties van deelnemersontwikkelingen (– f 43 miljoen), de gewijzigde positionering van een aantal budgetten binnen het beleidsterrein als gevolg van de nieuwe bekostiging vanaf 2000 (f 38 miljoen) en een aantal beleidsmatige mutaties. De toevoeging van een aantal budgetten aan de rijksbijdrage voor het secundair beroepsonderwijs die tot 1999 als specifiek budget bij overig zijn opgenomen (Studie- en beroepskeuze voorlichting, Bve Raad en ondersteuning van de educatie bij de onderwijsinstellingen) leiden tot een toename van f 38 miljoen in 2000. Verder is er de overboeking van de huisvestingsmiddelen verpleging en verzorging vanaf 2000 naar het huisvestingsartikel van f 29 miljoen.

De structurele impuls apparatuursituatie (f 12 miljoen) en het budget voor informatie- en communicatietechnologie (f 10 miljoen) leiden tot een budgetstijging. De ramingsbijstellingen in het kader van de voorjaarsnota leiden tot een daling van f 1 miljoen in 2000 oplopend tot f 9 miljoen in 2003 en f 2 miljoen in 2004. Daarnaast leidt het afboeken van de afrekenbudgetten tot een daling van f 15 miljoen.

Educatie

Het educatiebudget is in 2000 per saldo f 11 miljoen lager dan in 1999. Belangrijke oorzaak hiervoor is dat de middelen voor ondersteuning van de educatie (f 15 miljoen) die in 1999 tot educatie worden gerekend, vanaf 2000 worden toegevoegd aan de rijksbijdrage van de onderwijsinstellingen. De toevoeging van de middelen voor studie- en beroepskeuzevoorlichting en ict leiden tot een stijging van f 5 miljoen. Daarnaast zijn salarismaatregelen verwerkt.

Inburgering

In 1999 heeft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport f 11 miljoen overgeboekt voor inburgering. Deze middelen maken geen deel uit van de budgetten 2000 en verder. Dit verklaart de daling in 2000 ten opzichte van 1999. De stijging in 1999 ten opzichte van 1998 wordt veroorzaakt door de afrekeningen 1996 die in 1998 hebben plaatsgevonden.

Landelijke organen

Het budget landelijke organen is in 1999 bijna f 12 miljoen hoger dan in 1998. Naast de algemene salarismaatregelen is het budget decentralisatie wachtgelden (f 6 miljoen) hiervan de oorzaak. Vanaf 2000 is een korting op het budget van f 5 miljoen gepleegd. De landelijke organen beroepsonderwijs zorgen voor de kwaliteit en de beschikbaarheid van beroepspraktijkvormingsplaatsen voor onder andere de beroepsbegeleidende leerweg (BBL).

De groei van de beroepsbegeleidende leerweg (leerlingwezen) blijft achter bij de verwachting zoals die bij de invoering van de fiscale faciliteit leerlingwezen was voorzien. Deze achterblijvende groei heeft geleid tot lager gebruik en derhalve tot een onderuitputting op de WVA (wet vermindering afdrachtskorting).

Overig

Het budget overig stijgt in 2000 per saldo ten opzichte van 1999 door de extra middelen (f 61 miljoen) voor bestrijding van het voortijdig schoolverlaten die vanaf 2000 aan de begroting zijn toegevoegd. De technocentra veroorzaken een stijging van f 16 miljoen in 2000 en f 12 miljoen in 2001 en 2002. Met de ingang van de nieuwe bekostiging wordt een aantal budgetten toegevoegd aan de rijksbijdrage voor het beroepsonderwijs en de educatie. Het budget voor studie- en beroepskeuzevoorlichting wordt deels toegevoegd aan de rijksbijdrage beroepsonderwijs (f 22 miljoen) en deels aan de rijksbijdrage voor educatie (f 4 miljoen). Het budget voor de Bve-Raad (f 1,4 miljoen) is vanaf 2000 toegevoegd aan de rijksbijdrage beroepsonderwijs. In 1999 zijn deze budgetten opgenomen bij overig. De uitgaven op artikel 20.03 vertonen een daling van f 4 miljoen in 1999 en f 10 miljoen vanaf 2000 ter invulling van de bezuinigingstaakstelling (korting projectmiddelen).

Huisvesting

Het huisvestingsbudget stijgt in 2000 met f 29 miljoen door de overboeking van de huisvestingsmiddelen verpleging en verzorging van de uitgaven secundair beroepsonderwijs naar het huisvestingsbudget.

Ontvangsten

De ontvangsten vertonen in 1999 een stijging ten opzichte van 1998, omdat een deel van de geraamde ontvangsten in het kader van de Europese structuur fondsen (f 23 miljoen) voor 1998, in 1999 is ontvangen. Het afboeken van de afrekenbudgetten vanaf 2000 leidt tot een daling ten opzichte van 1999 van f 12 miljoen. De ontvangen middelen voor de technocentra leiden tot een verhoging van de ontvangsten met f 16 miljoen in 2000 en f 12 miljoen in 2001 en 2002.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

In deze paragraaf worden achtereenvolgens gepresenteerd:

– het aantal deelnemers naar kalenderjaar;

– overige kengetallen

Bron: referentieraming 1999 en CBS

De deelnemersontwikkeling binnen het bve-veld vertoont de eerst komende jaren een daling die vanaf 2003 omslaat in een stijging. Deze ontwikkeling hangt samen met demografische ontwikkelingen. In vergelijking met de raming van vorig jaar is het aantal deelnemers aan de beroepsopleidende leerweg (bol) lager. Belangrijke oorzaak hiervoor is het gewijzigd keuzegedrag van havisten. Zij kiezen vaker voor het hbo, in plaats van de bol.

Het aantal deelnemers aan de beroepsbegeleidende leerweg (bbl) is bij deze begroting hoger geraamd dan in de vorige begroting. Er blijken meer beroepspraktijkvormings (bpv)-plaatsen in de bbl beschikbaar waardoor meer sbo-deelnemers een bbl-route kunnen volgen.

Het aantal deelnemers educatie vertoont een redelijk stabiel beeld.

De uitgaven per deelnemer secundair beroepsonderwijs zijn opgebouwd uit de uitgaven beroepsonderwijs uit tabel 3.1, vermeerderd met het aandeel beroepsonderwijs in de overige uitgaven en ontvangsten. Het aandeel beroepsonderwijs in andere posten dan exploitatie, wordt bepaald op basis van het aandeel beroepsonderwijs in de totale exploitatie. Deze uitgaven zijn gedeeld door de deelnemers aan de beroepsopleidende leerweg en het voor deeltijd-deelname gecorrigeerde aantal deelnemers aan de beroepsbegeleiden – de leerweg en de overige beroepsleerwegen.

De uitgaven voor voorbereidende en ondersteunende activiteiten (voa) maken deel uit van de exploitatieuitgaven. Met de nieuwe bekostiging vanaf 2000 worden zij verdeeld op basis van het aantal deelnemers in niveau 1 en 2. De voa-uitgaven per deelnemer zijn gerelateerd aan het aantal deelnemers in niveau 1 en 2.

De uitgaven aan de educatie per volwassen inwoner in Nederland volgen uit de uitgaven educatie uit tabel 3.1 gedeeld door het aantal volwassen inwoners in Nederland. De uitgaven per inburgeraar ten laste van de OCenW-begroting worden bepaald door de uitgaven inburgering uit tabel 3.1 te delen door het aantal inburgeraars. In 1998 zijn de uitgaven per inburgeraar f 1 000 lager dan in 1999 door het effect van de afrekening 1996 op het niveau van de uitgaven 1998.

Beleidsterrein 21 Hoger beroepsonderwijs

Hoger beroepsonderwijs t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mld Uitgaven hoger beroepsonderwijs f 2,8 mld.

1. ALGEMEEN

Beleidsterrein 21 betreft het hoger beroepsonderwijs (hbo). De begroting voor dit beleidsterrein bestaat uit de rijksbijdrage aan hogescholen voor het verzorgen van hoger beroepsonderwijs. Het aantal hogescholen bedraagt momenteel 55.

Naast de exploitatievergoeding voor personeel, materieel en huisvesting bevat beleidsterrein 21 de rechtspositionele uitkeringen voor de hbo-sector en de middelen voor specifieke activiteiten.

De wettelijke grondslag voor de bekostiging ligt in de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW). De bekostiging vindt plaats volgens het Bekostigingsbesluit WHW, de Regeling aanvullende vergoeding opleiding tot leraar basisonderwijs en de Regeling bekostiging hoger onderwijs.

2. BELEID

Hoger onderwijs en onderzoekplan 2000

In september 1999 wordt tegelijk met deze ontwerp-begroting het ontwerp Hoger onderwijs en onderzoekplan 2000 (ontwerp-HOOP 2000) aan de Tweede Kamer aangeboden. In dit beleidsdocument worden de beleidsuitgangspunten en aandachtspunten voor de komende vier jaar verwoord. Het toekomstbeeld van de hogeschool dat de komende jaren centraal zal staan, is dat van een sterke en autonome organisatie die vitaal en duurzaam is en tot zelfregie in staat is.

Deze hogeschool:

• is in staat om problemen en uitdagingen waar het hoger onderwijs mee te maken heeft zelf actief op te pakken en oplossingen voor een groot deel op eigen kracht vorm te geven;

• heeft kwaliteit en toegankelijkheid hoog in het vaandel staan en kan aan studenten duidelijk maken wat zij van de instelling kunnen verwachten;

• is in staat vernieuwingen in haar onderwijsaanbod door te voeren en verschuivingen aan te brengen als de markt daarom vraagt;

• is een goede gesprekspartner voor onderwijsinstellingen en bedrijven in hun omgeving;

• is in staat tot een professionele bedrijfsvoering.

Oogmerk van het HOOP is dat de hogescholen in de toekomst zodanig zijn toegerust dat zij, meer nog dan nu, zelf actief kunnen inspelen op nieuwe vraagstukken en oplossingen op eigen kracht vorm kunnen geven. In de volgende alinea's komt een aantal thema's aan bod die een belangrijke rol spelen in het HOOP en belangrijke aandachtspunten zullen zijn in dit begrotingsjaar. Het gaat om de maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden en kwaliteitszorg. Daarnaast wordt aan twee specifieke sectoren in het hbo aandacht besteed: de lerarenopleidingen en het kunstvakonderwijs. De vernieuwing binnen deze sectoren zal dit begrotingsjaar een belangrijk punt op de beleidsagenda zijn.

Maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden

Deelname ontwikkeling

Het hoger beroepsonderwijs heeft de afgelopen jaren een groeiende instroom van studenten opgevangen (van 235 000 in 1990 naar 271 300 in 1998). Voor 2000 en 2001 wordt een verdere groei voorzien. De totale raming voor 2004 is met circa 19 000 studenten naar boven bijgesteld (ten opzichte van referentieraming 1998 in 2003) en bedraagt 228 600 voltijdstudenten en 59 100 deeltijdstudenten.

Het hbo-budget in deze begroting is dan ook verhoogd met f 33,1 miljoen in 2000, f 63 miljoen in 2001, oplopend naar f 92 miljoen vanaf 2004. Deze budgetverhoging is een bijdrage aan de extra inspanningen die hogescholen moeten leveren om meer studenten op te leiden tot een hbo-eindkwalificatie.

Tekort aan hoger opgeleiden

In nagenoeg alle sectoren op de arbeidsmarkt neemt de omvang van hoogwaardige werkgelegenheid toe. In bepaalde sectoren doen zich forse tekorten voor. Het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt voorspelt, in de prognoses voor het arbeidsmarktperspectief van 1997 tot 2002, dat het aantal sectoren dat tekorten kent de komende periode zal groeien en dat de tekorten zich op langere termijn in vrijwel alle sectoren zullen voordoen. Dit is een gevolg van een gecumuleerd effect van vergrijzing en ontgroening.

Overigens kan de omvang van de tekorten op termijn niet exact worden voorspeld. Ten eerste omdat prognoses slechts met relatief grote onzekerheidsmarge kunnen worden gegeven. Ten tweede omdat een dergelijke voorstelling van zaken voorbij zou gaan aan aanpassingmechanismen die altijd optreden als spanning ontstaat tussen vraag en aanbod. Ten derde omdat conjuncturele ontwikkelingen ook van invloed zijn en niet exact zijn te voorspellen.

De knelpunten op de arbeidsmarkt zullen voor een belangrijk deel opgelost worden door het zelfstandig aanpassingsvermogen van de arbeidsmarkt. De stijging van de studentenaantallen kan daarbij behulpzaam zijn. De werking van de markt is echter niet perfect en zal daarmee niet voor alle knelpunten meteen een oplossing kunnen bieden.

Ook het hoger beroepsonderwijs zelf speelt een belangrijke rol als het gaat om de aanpak van het tekort aan hoger opgeleiden. Ten eerste zal de onderwijsdeelname en het rendement moeten worden vergroot. Het rendement van het hoger onderwijs voor het cohort 1989 is uiteindelijk ongeveer 70%. Dit betekent dat 70% van degenen die in 1989 aan een studie beginnen een hoger onderwijsdiploma haalt, hetzij in de oorspronkelijke opleiding, hetzij in een andere opleiding of andere instelling. In internationaal opzicht heeft Nederland een gemiddeld rendement. Een verbetering van dit rendement blijft een belangrijk streven.

Ten tweede zal er gevarieerd en gedifferentieerd onderwijs moeten worden aangeboden in het traject van op-, om- en bijscholing. Dit zal in de volgende paragraaf aan de orde komen.

Variëteit in leerwegen

Naast een steeds meer heterogene studentenpopulatie maakt het dreigende tekort aan hoger opgeleiden het noodzakelijk dat het hoger beroepsonderwijs nieuwe, meer op maat gesneden vormen van kennisoverdracht en leren gaat ontwikkelen. Het hoger beroepsonderwijs kan zo beter aansluiten bij de onderwijsbehoefte van nieuwe doelgroepen, zoals werkenden en tijdelijk inactieven. Hierdoor kan de instroom in zowel initiële als postinitiële trajecten worden vergroot. Dit is hard nodig gezien het tekort aan hoger opgeleiden en gelet op het feit dat de «reguliere» instroom zijn demografische grenzen bijna bereikt heeft. Meer vraag op de arbeidsmarkt naar hoger opgeleiden zal er toe leiden dat instellingen een ruimer aanbod aan opscholing en nascholing gaan ontwikkelen. Werkgevers hebben er belang bij dat opgeleiden op hbo-niveau op korte termijn beschikbaar komen voor de arbeidsmarkt. Hogescholen moeten dus geïntegreerde, efficiënte en kortdurende onderwijstrajecten in het reguliere onderwijs en een ruim cursusaanbod gaan ontwikkelen. Dit doet ook recht aan de nu reeds toenemende vraag naar gedifferentieerde leerwegen, zoals duale trajecten. Bij de vormgeving van gedifferentieerde leerwegen kunnen de hogescholen goed gebruik maken van de mogelijkheden van informatie- en communicatietechnologie om beter aan te sluiten bij individuele wensen en capaciteiten van studenten.

In het ontwerp HOOP 2000 worden voorstellen gedaan waarmee instellingen een grotere variëteit van leerwegen kunnen aanbieden. Voor 2004 wordt geëvalueerd of de ruimte, waarin deze voorstellen voorzien, voor de instellingen voldoende zijn om aan de uiteenlopende onderwijsvraag tegemoet te komen.

Vanaf het collegejaar 91/92 is het mogelijk om duaal onderwijs te volgen. De cijfers tonen een duidelijke en stijgende behoefte aan deze onderwijsvorm. Doel is om het aantal studenten dat een duaal traject volgt verder te laten stijgen. Vanaf studiejaar 98/99 is de duale inschrijfvorm een zelfstandige inschrijfvorm naast voltijd en deeltijd. In 98/99 schreven 3100 studenten zich in als duale student.

Geïntegreerde longitudinale leerwegen mbo-hbo komen in belangrijke mate tegemoet aan de onderwijsvragen van mbo'ers die wensen door te stromen naar het hbo. Inmiddels is duidelijk welke opleidingenkoppels mbo-hbo zodanig verwant zijn, dat de verblijfsduur van de van het mbo afkomstige student in de desbetreffende hbo-opleiding met één jaar kan worden verkort. Een kleine 30% van het aantal mbo'ers dat doorstroomt naar het hbo doet dit in een verwante opleidingskoppel. Daarnaast zijn verkorte trajecten mogelijk via regionale samenwerking en maatwerk gerichte op de individuele student. Verkorte hbo-trajecten voor mbo'ers zijn een belangrijk middel om te voldoen aan veranderende vragen vanuit de samenleving. Voor veel mbo-gediplomeerden is een verkorte leerweg in het hbo een aantrekkelijk opleidingstraject. Dit geldt voor mbo'ers die meteen na hun opleiding willen doorstromen naar het hbo, maar ook voor werkenden en werkzoekenden op mbo-niveau die zich verder willen scholen op hbo-niveau.

In 1999 hebben de hogescholen in totaal f 50 miljoen aan frictiemiddelen te besteden om de omslag te kunnen maken naar een vraaggerichte vitale en duurzame organisatie. Een bedrag van f 35 miljoen wordt toegevoegd aan de lump-sum van de hogescholen, naar rato van de rijksbijdrage. Deze f 35 miljoen wordt dus generiek verdeeld over alle opleidingen als impuls in de te maken omslag. Een bedrag van f 15 miljoen wordt beschikbaar gesteld als impuls voor instellingsoverstijgende activiteiten. Bij instellingsoverstijgende activiteiten valt te denken aan een assesment-procedure voor reeds verworven kennis of een ict-platform om gemeenschappelijke standaarden te ontwikkelen. Verwacht wordt dat in 2000 de eerste effecten van deze omslag waarneembaar zullen zijn.

Kwaliteitszorg

De hogescholen zijn primair zelf verantwoordelijk voor het realiseren van hoge kwaliteit. Kwaliteit moet daarbij ook worden afgemeten aan internationale normen. Deze normen vormen een belangrijk ijkpunt bij de beoordeling van de kwaliteit van het Nederlandse hoger onderwijs.

De primaire verantwoordelijkheid van de hogescholen voor het realiseren van kwalitatief hoogwaardig onderwijs laat onverlet dat de overheid een eigen verantwoordelijkheid heeft. Zij moet er borg voor staan dat elke instelling en opleiding goede kwaliteit levert.

Medio 1999 is de eerste visitatiecyclus sectorale kwaliteitszorg vrijwel afgerond. In deze eerste cylclus, die in 1990 is gestart, zijn nagenoeg alle hbo-opleidingen gevisiteerd. Van deze visitaties zijn rapporten gepubliceerd. De tweede visitatiecyclus is in 1999 in gang gezet. De planning is dat in de periode 1999–2001 ongeveer de helft van het totaal van circa 200 aan opleidingen binnen de sector hoger beroepsonderwijs wordt gevisiteerd.

De HBO-raad zal in de komende periode bij 2 opleidingen een proef accreditatie uitvoeren. Door middel van de proef wordt bekeken wat de waarde is van accreditatie ten opzichte van het huidige kwaliteitszorgsysteem en bezien in hoeverre accreditatie een waardevolle aanvulling kan zijn op het huidige kwaliteitszorgsysteem.

Lerarenopleidingen

In april 1999 is de beleidsnota Maatwerk voor morgen: het perspectief van een open onderwijsarbeidsmarkt uitgebracht. In die nota zijn voorstellen gedaan voor de omslag van de lerarenopleidingen naar een meer vraaggeoriënteerde werkwijze. Belangrijke thema's bij die omslag zijn: flexibilisering, dualisering en informatie- en communicatietechnologie (ict). Vanuit een vraaggeoriënteerde werkwijze kunnen de lerarenopleidingen nieuwe doelgroepen veroveren en de initiële instroom vergroten.

De lerarenopleidingen basisonderwijs kunnen een aanvullende vergoeding boven op de reguliere bekostiging (de zogenaamde «pabo-up») inzetten voor vernieuwing van hun opleidingen en integratie van ict in het onderwijs.

Voor lerarenopleidingen voor vo en bve bestaat een dergelijke toeslag niet. Gezien de forse omslag die zij moeten maken, is in de nota Maatwerk voor morgen daarom voorgesteld bij wijze van uitzondering een apart vernieuwingsbudget beschikbaar te stellen. In 1999 is hiervoor f 23 miljoen beschikbaar (waarvan f 1 miljoen voor de experimentele lerarenopleidingen), specifiek voor de integratie van ict. In de periode van 2000 t/m 2004 is jaarlijks een budget van f 9,9 miljoen beschikbaar. Hogescholen met lerarenopleidingen voor vo en bve zullen worden uitgenodigd om innovatieplannen in te dienen, gericht op de omslag naar een meer vraaggeoriënteerde werkwijze. Het grootste deel van de middelen zal naar rato van het aantal ingestroomde studenten op peildatum 1 oktober 1998 aan de instellingen worden toegekend, voor vernieuwingsactiviteiten binnen de eigen instelling. De resterende middelen zijn bestemd voor experimentele voorbeeldprojecten van samenwerkende (leraren-)opleidingen.

Overigens maakt het traject gericht op de integratie van ict in het onderwijs van de lerarenopleidingen ook deel uit van het uitwerkingsplan Onderwijs On Line.

Kunstonderwijs

In juni 1999 is de beleidsnota Zicht op kwaliteit – ontwikkeling van artistiek talent in het kunstonderwijs (Tweede Kamer, 1998/1999, 25 802, nr. 12) uitgebracht. De nota is op 6 september 1999 besproken in nota-overleg in de Tweede Kamer. In de nota zijn voorstellen gedaan om te komen tot een transparanter en meer flexibel kunstonderwijs. Met name de instellingen zijn aan zet om de opleidingen versneld te visiteren, een kwalificatiestelsel te ontwikkelen en herstructureringsplannen op te stellen. In deze plannen zullen zij niet alleen uitspraken doen over samenwerking tussen instellingen, profilering en concentratie van opleidingen maar tevens over een vernieuwd perspectief voor studenten op brede opleidingen en flexibele leerwegen. Voor de uitvoering van deze plannen is per instelling een intentioneel budget beschikbaar. In totaal gaat het om circa f 45 miljoen in de periode 2000–2003. Een onafhankelijke commissie zal in het voorjaar van 2000 adviseren over de finale toekenning van dit budget. In de bekostiging voor 2000 wordt de taakstelling verwerkt conform de brief van 3 maart (Tweede Kamer, 1998/1999, 25 802, nr. 6) over de tranche 2000 in de taakstelling kunstonderwijs 2000+.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Het overgrote deel van de uitgaven aan het hoger onderwijs (circa 93%) bestaat uit de normatief berekende rijksbijdrage voor de hogescholen. Het daarvoor beschikbare budget is opgenomen op artikel 21.01 (personele en materiële uitgaven) en artikel 21.05 (huisvesting). De verdeling van het beschikbare budget over de hogescholen vindt plaats op grond van de WHW volgens het Bekostigingsbesluit WHW en de Regeling bekostiging hoger onderwijs. De rijksbijdrage wordt als een lumpsum aan de hogescholen uitgekeerd. Dit betekent dat de hogeschool zelf beslist over de meest doelmatige besteding van het geld voor personele, materiële en huisvestingsuitgaven. Vervolgens legt de hogeschool in het verslag verantwoording af over het gevoerde beleid. Het verslag bestaat uit de jaarrekening met de bijbehorende begroting, het jaarverslag en overige financiële gegevens en verschaft inzicht in de uitvoering van de werkzaamheden waarvoor de rijksbijdrage is toegekend.

De resterende uitgaven op dit beleidsterrein (circa 7%) zijn terug te vinden op de begrotingsartikelen 21.03 en 21.04. Op artikel 21.03 staan de rechtspositionele uitkeringen, ook wel de wachtgelduitgaven genoemd, en de middelen voor flankerend werkgelegenheidsbeleid. Overigens betreffen de wachtgelduitgaven alleen de personen die vóór 1 juli 1996 in het wachtgeld zijn ingestroomd. De nieuwe instroom in het wachtgeld wordt rechtstreeks verrekend met de rijksbijdrage aan de hogescholen (artikel 21.01). Op artikel 21.04 staan de middelen die aan de hogescholen worden toegekend voor specifieke activiteiten.

In de navolgende tabel worden de geraamde uitgaven 2000–2004 voor het hoger beroepsonderwijs weergegeven, de gerealiseerde uitgaven in 1998 en de verwachte realisatie in 1999.

* Wachtgelduitgaven (excl. flankerend werkgelegenheidsbeleid) overeenkomstig het wachtgeldarrangement hbo 1996–2004, de wachtgelduitgaven «oud» zijn aangevuld met loonbijstellingen 1997 en 1998 en staan verantwoord op art. 21.03; de wachtgelduitgaven «nieuw» zijn opgenomen in art. 21.01.

Totale uitgaven

De totale uitgaven voor het hoger beroepsonderwijs liggen in de periode 2000–2004 op een relatief constant niveau. De daling van de totale uitgaven ten opzichte van 1999 is vooral het gevolg van de beëindiging van kwaliteit en studeerbaarheid (onderdeel overig) en de eenmalige toevoeging fractiegelden in 1999. Binnen de reeks totale uitgaven zijn er overigens wel een aantal plussen en minnen. Deze worden toegelicht aan de hand van respectievelijk de ontwikkeling van de rijksbijdrage, de rechtspositionele uitkeringen, de huisvestingsvergoeding en de overige uitgaven.

De rijksbijdrage is in 1999 eenmalig verhoogd met f 50 miljoen voor een bijdrage in de omslag- en frictiekosten die samenhangen met de vernieuwing in het hbo. De rijksbijdrage is vanaf 2000 structureel verhoogd in verband met de stijgende studentenaantallen. In de begroting 1999 was hiervoor al een extra budget beschikbaar gesteld van f 23 miljoen in 2000, f 55 miljoen in 2001, aflopend naar f 46 miljoen vanaf 2004. Daarnaast is er bij de Voorjaarsnota 1999 een extra budget beschikbaar gesteld voor met name de studentonwikkeling van f 33,1 miljoen in 2000 oplopend tot f 92 miljoen in 2004.

De stand rijksbijdrage is tevens verhoogd in verband met algemene salarismaatregelen, waaronder de incidentele loonontwikkeling en de cao. In verband met de cao is sprake van een loonbijstelling in 1999 van f 81 miljoen, oplopend tot bijna f 87 miljoen in 2004; de prijsbijstelling 1999 bedraagt f 15,8 miljoen in 1999, f 15,5 miljoen in 2000 en f 15,2 miljoen vanaf 2001. In de tabel is een aparte reeks (oploop in loon- en prijsbijstelling) gepresenteerd. Voor de invoering van de euro is in de jaren 2000 en 2001 een bedrag van f 3,9 miljoen (per jaar) aan de rijksbijdrage toegevoegd. Een nadere toelichting op deze maatregelen is opgenomen bij artikel 21.01.

Onder meer ter tegemoetkoming aan de verminderde inverdienmogelijkheden van instellingen als gevolg van het gewijzigde studiefinancieringsstelsel, is voor de jaren 2002 en 2003 een bedrag van f 10 miljoen vrijgemaakt ter versterking van de financiële positie van hbo-instellingen

Daarnaast is er sprake van een daling van de rijksbijdrage in verband met de bezuinigingstaakstelling in het kunstvakonderwijs, oplopend tot f 25 miljoen vanaf 2001. Hier staat een incidentele budgetreeks voor herstructureringsmiddelen tegenover: oplopend naar f 13,4 miljoen in 2001 en daarna aflopend naar nul in 2005; in totaal gaat het om f 50 miljoen. Tevens zijn vanaf 1999 de taakstellingen van het regeerakkoord verwerkt. Dit betreft een korting op de arbeidsproductiviteit beginnend in 1999 van f 12,6 miljoen oplopend tot f 49 miljoen in 2002, een taakstelling budgettering incidenteel in 1999 van f 4,6 miljoen oplopend tot f 17,8 miljoen. De laatste taakstelling betreft de indexatie collegegelden in 1999 van f 11,8 miljoen oplopend tot f 47,4 miljoen in 2002.

Rechtspositionele uitkeringen

De rechtspositionele uitkeringen ondergaan een daling. Deze ontwikkeling is overeenkomstig het wachtgeldakkoord dat met de hogescholen in 1996 is gesloten. Deze daling heeft tot gevolg dat er in de toekomst meer middelen beschikbaar blijven voor de exploitatie van de hogescholen.

Huisvesting

De huisvestingsvergoedingen vertonen een constant beeld.

Overige uitgaven

De overige uitgaven ondergaan een daling van 1999 naar 2000. Deze daling is grotendeels het gevolg van de beëindiging van kwaliteit en studeerbaarheid en ict. In 1999 bedraagt de laatste tranche van het studeerbaarheidsfonds f 82,6 miljoen. Daarnaast ontstaat er in 2000 ook een lager niveau doordat er in 1999 nog f 23 miljoen beschikbaar is. In de overeengekomen terugbetaling (in de jaren 1998 tot en met 2001) van de projectgelden die in 1996 zijn onttrokken bij de HBO-raad, is sprake van een aflopende reeks. Dit verklaart het verschil van f 4 miljoen in 2001 en f 3 miljoen in 2002. Een tweede oorzaak van de daling in 2001 houdt verband met de beëindiging in 2000 van de extra middelen (f 2,5 miljoen) voor de verbetering van de samenwerking tussen mbo-hbo. De beëindiging van de middelen voor het project verbetering bèta/techniek in 2001 is ook als tweede oorzaak aan te wijzen, maar dan voor de verdere daling van het uitgavenniveau 2002.

De totale ontvangsten vertonen een constant beeld, van 2000 tot 2004. De daling ten opzichte van 1999 wordt veroorzaakt door een aantal nabetalingen van hogescholen in verband met de afwikkeling van de rijksbijdrage 1998.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

In deze paragraaf worden achtereenvolgens gepresenteerd:

• de met beleidsterrein 21 samenhangende financiële kerncijfers;

• het aantal studenten naar kalenderjaar;

• overige kengetallen.

¹Het collegegeld voor studenten die studiefinanciering ontvangen is f 2 750 in 1998 en f 2 816 in 1999. De instelling bepaalt het collegegeld voor de overige studenten. Bij de raming is uitgegaan van eenzelfde collegegeld voor voltijd-studenten en van een collegegeld voor deeltijd-studenten van f 1 700 in 1998 en f 1 730 in 1999. In bovenstaande bedragen is rekening gehouden met de geraamde indexering van het collegegeld vanaf het cursusjaar 200/2001.

Naast de rijksbijdrage verwerven de hogescholen inkomsten uit collegegelden. De collegegelden zijn sinds 1994 eigendom van de instelling. De stijging van de geraamde collegegeldinkomsten hangt samen met de stijgende studentenaantallen, zoals weergegeven in tabel 4.2. en de – geraamde – indexering van de collegegelden.

Bron: referentieraming 1999 ¹Exclusief de studenten in het hoger agrarisch onderwijs; deze zijn opgenomen in de begroting van LNV. ²Voor de omrekening naar kalenderjaar t wordt een gemiddelde genomen van 2 collegejaren (2/3 x collegejaar t-1/t en 1/3 x collegejaar t/t+1)

De raming van het aantal ingeschreven studenten in het hoger beroepsonderwijs is ten opzichte van vorig jaar naar boven bijgesteld. Tot en met 2000 is er sprake van sterke stijging. In de periode 2000 tot en met 2004 is de raming van het aantal studenten nagenoeg constant. Dit is het gevolg van te verwachten tegengestelde effecten. Enerzijds is er sprake van een stijgende instroom en anderzijds is er sprake van een verkorting van de verblijfsduur van de nieuwe cohorten studenten, onder invloed van de maatregelen in het verblijfsduurakkoord. De stijging van de deelname aan het deeltijdse onderwijs is mede het gevolg van de afspraken met hogescholen over het stimuleren van deeltijdse en duale trajecten.

Kengetallen

Met behulp van de gegevens uit de bovenstaande tabellen kunnen enkele ratio's worden berekend. Deze zijn weergegeven in tabel 4.3.

De ontwikkeling van de uitgaven per student dalen beduidend van 1999 naar 2000. Dit wordt veroorzaakt door de fluctuaties in de totale uitgaven en de geraamde studentenaantallen. Deze zijn opgenomen in tabel 3.1 en tabel 4.2. In het bijzonder gaat het om de daling van de uitgaven in 2000 vanwege de beëindiging van het studeerbaarheidfonds en de verdere stijging van de studentenaantallen in dat jaar.

Overigens laten de uitgaven na 2000 ook een verdere daling zien tot 2002 wanneer gecorrigeerd wordt voor de oploop in loon- en prijsbijstelling.

De uitgaven per student is een belangrijk kengetal.

Daarnaast zijn in OCenW in kerncijfers gegevens opgenomen over het rendement en de verblijfsduur in het hbo en resultaten van een onderzoek naar de mate waarin afgestudeerde hbo-ers 1,5 jaar na hun afstuderen er in geslaagd zijn een werkkring te vinden.

Beleidsterrein 22 Wetenschappelijk onderwijs

Wetenschappelijk onderwijs t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mld. Uitgaven wetenschappelijk onderwijs f 5,7 mld.

1. ALGEMEEN

Dit beleidsterrein omvat de universiteiten en academische ziekenhuizen (artikel 22.01), de instituten van internationaal onderwijs en onderzoek (artikel 22.02) en de overige instituten van hoger onderwijs (artikel 22.03). De bekostiging en subsidiëring van deze instellingen geschiedt op grond van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW), een aantal subsidieregelingen en in een aantal gevallen op basis van afzonderlijke wetgeving.

2. BUDGETTAIR KADER

Het budgettair kader voor het wetenschappelijk onderwijs is ten opzichte van de vorige begroting aanzienlijk verruimd.

Ten eerste wordt de komende jaren een bedrag oplopend van f 55 tot f 78 miljoen aan het budget voor de universiteiten toegevoegd. Ten opzichte van de begroting 1999 – die als gevolg van taakstellingen uit de regeerakkoorden 1994 en 1998 een dalend budgettair perspectief liet zien – betekent dit een trendbreuk, die aansluit bij de stijgende studentenaantallen. Onder meer door deze extra middelen voor de universiteiten is het mogelijk dat met ingang van het aankomende studiejaar 1999–2000 de eerstejaarsinstroom geneeskunde en de eerstejaarsinstroom tandheelkunde verder wordt uitgebreid. Ook is het hierdoor mogelijk de reeds langer lopende discussie over de financiering van de werkplaatsfunctie tandheelkunde op te lossen. De gezamenlijke universiteiten zullen op dit punt voor het einde van het jaar met een concreet voorstel komen.Ten tweede wordt een vernieuwingsimpuls ingesteld die ten goede komt aan vernieuwend universitair onderzoek. De uitvoering van deze impuls is belegd bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Aan de impuls, die uiteindelijk f 75 miljoen per jaar bedraagt, wordt f 25 miljoen bijgedragen door de universiteiten, f 25 miljoen door NWO en f 25 miljoen door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

Ten derde wordt de prijscompensatie 1999, die voor het hele beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs ruim f 27 miljoen structureel bedraagt, geheel uitgekeerd. De meerjarige doorwerking van deze prijscompensatie zal worden opgenomen in het budgettair kader voor de instellingen.

Ten vierde is er voor het wetenschappelijk onderwijs een bedrag beschikbaar gesteld van f 3 miljoen in zowel het jaar 2000 als 2001 voor dekking van de kosten van de invoering van de euro.

Naast de extra middelen is met ingang van 2001 een taakstelling van f 5 miljoen opgenomen voor de Open Universiteit Nederland (OUNL), die oploopt tot f 15 miljoen structureel met ingang van 2003.

3. BELEID

HOOP 2000

In het ontwerp Hoger onderwijs en onderzoek plan (HOOP) 2000, dat tegelijkertijd met deze begroting verschijnt, zijn de hoofdlijnen beschreven van het onderwijs- en onderzoeksbeleid voor universiteiten en hogescholen voor de komende jaren. In het regeerakkoord 1998 is afgesproken dat het HOOP nog maar eens in de vier jaar wordt uitgebracht. Het ontwerp-HOOP zal dus meer dan voorheen gericht zijn op het beleid voor de middellange termijn.

Het ontwerp-HOOP 2000 is in overleg met betrokkenen van binnen en buiten het onderwijsveld, tot stand gekomen. Vertrekpunt in het ontwerp-HOOP zijn de vraagstukken waarmee universiteiten de komende jaren te maken krijgen:

• er dreigt een aanzienlijk tekort aan hoger opgeleiden op de arbeidsmarkt en de vraag naar bij- en omscholing neemt toe;

• internationale ontwikkelingen worden steeds belangrijker voor onderwijs en onderzoek;

• de rol van informatie- en communicatietechnologie (ict) in de samenleving en het onderwijs neemt sterk toe.

Om universiteiten beter in staat te stellen zelfstandig op deze ontwikkelingen in hun omgeving in te spelen wordt de zelfregie van de instellingen versterkt. Daartoe worden regels geschrapt. Zo zullen de macrodoelmatigheidstoets voor nieuwe opleidingen en de Adviescommissie onderwijsaanbod (ACO) komen te vervallen. Ook de mogelijkheden om onderwijs aan te bieden buiten de plaats van vestiging worden verruimd.

Het hoger onderwijs in Europa wordt steeds meer vormgegeven volgens het bachelor-master-model. Ook voor Nederland is dit een wenselijk perspectief. Een adviescommissie zal de gevolgen van deze ontwikkeling voor het Nederlandse hoger onderwijs op langere termijn in beeld brengen. Daarnaast zal het stelsel van kwaliteitszorg voor het onderwijs worden aangescherpt, waarbij ook de mogelijkheden van internationale accreditatie zullen worden verkend. De transparantie van post-initiële master-opleidingen zal worden vergroot door een registratiesysteem, als eerste stap op weg naar accreditatie. Er wordt meer ruimte geboden voor samenwerking tussen hbo en wo, waarbij fusie niet meer wordt uitgesloten. In de toekomst zullen universiteiten nog maar eens in de vier jaar een strategisch plan hoeven uit te brengen.

Bij versterking van de zelfregie van de instellingen zal de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen vooral sturen op de kwaliteit van onderwijs en onderzoek. Daarnaast is de minister verantwoordelijk voor de toegankelijkheid van het onderwijs, het functioneren van het bestel (waaronder de aansluiting tussen de verschillende onderwijssectoren en de aansluiting op de arbeidsmarkt) en een doelmatige besteding van middelen.

Complement van meer eigen verantwoordelijkheid voor de instellingen is het afleggen van verantwoording over de eigen keuzes van instellingen en inzet van middelen. Streven is de publieke verantwoording een selectief en op hoofdlijnen gericht karakter te geven. In dat verband is de rol van de Raden van Toezicht van belang. Naarmate zij meer invulling geven aan hun toezichthoudende taak worden betere condities geschapen voor zowel deregulering als een selectiever toezicht door de minister op basis van kwaliteit.

Vernieuwingsbeleid

In een sturingsfilosofie waarin de nadruk ligt op zelfregie van de instellingen past terughoudendheid ten aanzien van landelijke stimulering van onderwijsinnovaties. Algemeen uitgangspunt is dat innovatie van het onderwijs behoort tot de reguliere taken van de universiteiten en in beginsel uit de lumpsum bekostigd wordt. Op deze wijze zullen innovaties het beste aansluiten bij het profiel van de instelling, waardoor ook de kans op structurele doorwerking het grootst is. In dat perspectief past ook het besluit om geen vervolg te geven aan het studeerbaarheidsfonds.

Bovenstaande neemt niet weg dat het wenselijk kan zijn om bepaalde ontwikkelingen, die niet vanzelf tot stand komen, tijdelijk te stimuleren. Voor het wetenschappelijk onderwijs staat daarbij inspelen op de hierboven genoemde vraagstukken centraal:

• de maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden;

• internationale ontwikkelingen;

• informatisering.

Maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden

De maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden zal de komende jaren naar verwachting aanzienlijk toenemen. Om tegemoet te komen aan de kwantitatieve en kwalitatieve vraag op de arbeidsmarkt is vernieuwing en verbreding van opleidingen nodig. Daarbij zal – gegeven de problematiek in die sectoren – speciale aandacht worden besteed aan bèta-opleidingen en de universitaire lerarenopleidingen.

Universitaire lerarenopleidingen

Op basis van het convenant met de Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU) over de universitaire lerarenopleidingen (ulo) komt de komende jaren jaarlijks een extra bedrag, oplopend tot f 6,4 miljoen bovenop de bestaande f 6,4 miljoen, beschikbaar. Van deze extra middelen is voor de jaren 1999 tot en met 2001 in totaal f 6 miljoen bestemd voor financiering van vernieuwingsplannen en voor de jaren 2000 tot en met 2002 in totaal f 5,1 miljoen voor verbetering van de begeleiding van studenten in het voortgezet onderwijs. Een commissie van de Onderwijsraad (de Commissie Ginjaar-Maas) heeft inmiddels de vernieuwingsplannen van de ulo's beoordeeld. Het wetsvoorstel modernisering universitaire lerarenopleidingen is in de zomer van 1999 aangeboden aan de Tweede Kamer.

Dualisering

In 1999 heeft de tweede en laatste tranche van het stimuleringsbeleid voor duale opleidingen in het wetenschappelijk onderwijs plaatsgevonden. In totaal hebben 26 opleidingen subsidie ontvangen. In 2001 zal de inspectie de ervaringen met het experimentenbeleid evalueren ten behoeve van besluitvorming door het parlement. Dan is de vraag aan de orde of duale opleidingen in het wetenschappelijk onderwijs een structurele wettelijke basis zullen krijgen.

Aansluiting vwo-wo

Om te voorzien in de behoefte aan hoger opgeleiden is een goede aansluiting tussen voortgezet onderwijs en hoger onderwijs van belang. Een goede aansluiting draagt er aan bij dat vwo-leerlingen niet op oneigenlijke gronden kiezen voor het hoger beroepsonderwijs. Om het wetenschappelijk onderwijs goed te laten aansluiten op de vernieuwde tweede fase in het voortgezet onderwijs, is voor de periode 1999–2001 jaarlijks f 2,4 miljoen beschikbaar voor samenwerkingsprojecten van universiteiten en scholen voor voortgezet onderwijs. Bij de VSNU is een databank ingericht waarin de ervaringen met deze projecten worden opgenomen.

Internationale ontwikkelingen

Om de Nederlandse universiteiten af te stemmen op internationale ontwikkelingen en een internationale dimensie in de opleiding van studenten te bevorderen, vinden verscheidene stimuleringsmaatregelen plaats.

University College

Aan de Universiteit Utrecht wordt voor het University College voor de jaren 2001 en 2002 een subsidie van f 1,8 miljoen verleend. Het University College is een belangrijk initiatief voor vernieuwing binnen het Nederlandse wetenschappelijk onderwijs. Naast een gedifferentieerde en interdisciplinaire aanpak vormt internationalisering van het onderwijs een belangrijk element in de activiteiten van het College.

Stimuleringsprogramma's

Naast beurzen en toelagen wordt internationalisering gestimuleerd via twee subsidieprogramma's:

• het grenslandenbeleid, dat samenwerkingsprojecten met Vlaanderen en de Duitse deelstaten Noordrijnland-Westfalen, Bremen en Nedersaksen ondersteunt;

• het Japan-prijswinnaarsprogramma, gericht op stimulering van de kennis onder leidinggevenden in het bedrijfsleven over Japan.

Informatisering

Informatie- en communicatietechnologie (ict) biedt belangrijke mogelijkheden voor meer variëteit en flexibiliteit in het hoger onderwijs. Een verdere invoering van ict in het hoger onderwijs is in eerste instantie een verantwoordelijkheid van de instellingen. Via het studeerbaarheidsfonds is de afgelopen jaren aanzienlijk geïnvesteerd in ict. In 1999 is SURF gestart met het Educatief-programma, gericht op stimulering van ict-gebruik in het hoger onderwijs. Onderdelen van dit programma zijn een on line expertisecentrum, activiteiten voor deskundigheids-bevordering van docenten en een vernieuwingsfonds (educatiefonds), waaruit activiteiten van universiteiten en hogescholen voor vernieuwing van het onderwijs door middel van ict kunnen worden meegefinancierd. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen heeft in 1999 f 4,5 miljoen subsidie aan dit fonds gegeven. Voor de jaren 2000–2002 zal voor het wetenschappelijk onderwijs een bedrag van in totaal f 22,5 miljoen beschikbaar worden gesteld aan dit fonds volgens de volgende reeks: f 5 miljoen in 2000, f 7,5 miljoen in 2001 en f 10 miljoen in 2002.

Bekostiging

Onderwijsbekostiging

Met ingang van het begrotingsjaar 2000 is een nieuwe bekostigingssystematiek voor de universiteiten van toepassing, het Prestatie BekostigingsModel (PBM). De wijzigingen ten opzichte van het bekostigingsmodel 1999 hebben voornamelijk betrekking op het onderwijsdeel. In de nieuwe systematiek wordt het landelijk onderwijsdeel voor 50% afhankelijk van gerealiseerde prestaties in de vorm van diploma's; 37% bestaat uit een basisvoorziening voor studentonafhankelijke onderwijscapaciteit, het restant (13%) wordt verdeeld op basis van de gerealiseerde instroom van eerstejaars studenten.

Onderzoeksbekostiging

In het Wetenschapsbudget 2000 en het ontwerp-HOOP is aangekondigd dat de dieptestrategie en de breedtestrategie komen te vervallen. De breedtestrategie – met een beoordeling van voorstellen van universiteiten door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) – heeft niet naar tevredenheid van alle betrokkenen gefunctioneerd. Wel heeft zij tot gevolg gehad dat universiteiten zich sterker dan voorheen profileren in hun onderzoeksbeleid.

Naar aanleiding van de evaluatie van de eerste tranche van de dieptestrategie is besloten tot het instellen van een vernieuwingsimpuls bij NWO. Achterliggende gedachte is dat er niet zozeer behoefte is aan stimulering van topkwaliteit (de beleidsfilosofie van de dieptestrategie), maar dat vooral ruimte voor vernieuwing ontbreekt. De vernieuwingsimpuls zal in eerste instantie over enkele jaren een omvang van f 75 miljoen per jaar hebben. Hiervan wordt f 25 miljoen bijgedragen door de universiteiten (uit de middelen voor de dieptestrategie), f 25 miljoen door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en een bedrag oplopend tot f 25 miljoen door NWO. Wanneer zich op termijn binnen de begroting van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen reële mogelijkheden voordoen voor extra uitgaven, zal prioriteit worden gegeven om het bedrag voor de vernieuwingsimpuls verder te verhogen. De universiteiten zullen de resterende middelen (f 25 miljoen) voor de tweede tranche van de dieptestrategie beschikbaar houden om deze, bij verdere groei van de vernieuwingsimpuls, daarvoor in te zetten.

De toezeggingen voor de eerste tranche van de dieptestrategie zijn in de bekostiging verwerkt.

Open Universiteit Nederland

Het kabinet heeft een korting op de rijksbijdrage van de Open Universiteit Nederland (OUNL) vastgesteld, oplopend van f 5 miljoen in 2001, via f 10 miljoen in 2002 naar f 15 miljoen per jaar vanaf 2003. De achtergrond hiervan wordt gevormd door twee ontwikkelingen. Enerzijds is er de afgelopen jaren een daling opgetreden in het aantal studenten aan de OUNL. Anderzijds is er sprake van een doorzettende groei van het relatieve aandeel studenten bij de OUNL dat reeds een hoger onderwijsdiploma heeft verworven. Het aantal tweede kansstudenten bij de OUNL neemt dus af. Aanpassing van de hoogte van de rijksbijdrage in relatie tot het aantal studenten ligt daarmee in de rede, ook indien rekening wordt gehouden met de bijzondere aard van het onderwijs aan de OUNL (afstandsonderwijs voor bijzondere doelgroepen). Tevens zijn er snelle ontwikkelingen op het gebied van teleleren en de toepassing van ict in het hoger onderwijs in samenhang met de ontwikkelingen bij de OUNL. Dit geheel leidt tot een nadere bezinning op het toekomstperspectief voor de OUNL. In het ontwerp-HOOP is een uitvoerige analyse van deze ontwikkelingen opgenomen.

Met de OUNL is afgesproken dat zij in een toekomststudie de twee scenario's zal onderzoeken en op basis van beargumenteerde afweging een strategisch plan opstelt. Een begeleidingscommissie van externe deskundigen, in te stellen door de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, zal het proces van planvorming door de OUNL begeleiden. Naar aanleiding van het strategisch plan van de OUNL en de opvattingen van de begeleidingscommissie zullen in het voorjaar 2000 conclusies worden getrokken over de verdere ontwikkeling van de OUNL.

Numerus fixus

Voor het studiejaar 1999–2000 zal de instroom van de opleidingen geneeskunde en tandheelkunde worden verhoogd van 1813 naar 1875 voor geneeskunde en van 225 naar 240 voor tandheelkunde. Daarmee wordt de eerstejaarsinstroom gerealiseerd die in het HOOP 1998 is aangegeven.

Decentralisatie arbeidsvoorwaarden

Met ingang van 1 januari 1999 zijn de werkgevers en werknemers in het wetenschappelijk onderwijs zelf verantwoordelijk voor het arbeidsvoorwaardenoverleg. Nu hiermee ook de primaire arbeidsvoorwaarden (met uitzondering van pensioenen, flexibele pensionering en de sociale zekerheid, voor zover niet bovenwettelijk) zijn doorgedecentraliseerd, zijn de instellingen in staat meer maatwerk te leveren met betrekking tot de inhoud van de arbeidsvoorwaarden. De overheid blijft verantwoordelijk voor het vaststellen van de arbeidsvoorwaardenruimte. In dat kader zal monitoring plaatsvinden van besteding van de financiële ruimte en de mogelijkheden voor universiteiten om personeel te werven.

Academische ziekenhuizen

In vervolg op het rapport Bepaald betaalbaar van de Vereniging Academische Ziekenhuizen (VAZ) zijn per 1 januari 1997 nieuwe bekostigingsmodellen ingevoerd voor de bepaling van de budgetten per academisch ziekenhuis voor enerzijds het rijksbijdragedeel en anderzijds het zorgbudget voor reguliere en topzorgfuncties. Daarnaast is door het NZI een onderzoek verricht om te komen tot een bekostigingsmodel voor het restant (de zogenaamde «kijkdoos»). Een onderdeel van dit onderzoek is gericht op een bekostigingsmodel voor de topreferentiefunctie. De eindrapportage van dit onderzoek bekostiging bepaald is inmiddels beschikbaar waarna een overlegtraject is gestart met het veld.

4. HORIZONTALE TOELICHTING

In tabel 4.1 worden voor het beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs, artikelsgewijs, de gedane uitgaven 1998 (volgens slotwet 1998), de verwachte uitgaven 1999 en de begrote uitgaven voor de periode 2000–2004 getoond. De tabel toont voor het beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs als geheel tussen 1999 en 2002 een daling. Na een stijging in 2002 en 2003 is in 2004 weer sprake van een afname van het beschikbare budget. Een viertal hoofdverklaringen ligt hieraan ten grondslag:

• het gecombineerde effect van een taakstelling van uiteindelijk ruim f 300 miljoen structureel en de indexatie van de hoogte van het verschuldigde collegegeld;

• de op de studentenontwikkeling gebaseerde budgetverruiming, oplopend van f 55 miljoen in 2000 tot f 78 miljoen vanaf 2003;

• een mutatie kasbeleid over de periode 2000–2003 (–f 30 miljoen in elk van de jaren 2000 en 2001 en + f 20 miljoen in 2002 en + f 46 miljoen in 2003);

• de taakstelling voor de OUNL van f 5 miljoen in 2001, via f 10 miljoen in 2002 naar f 15 miljoen structureel vanaf 2003.De toename van de collegegeldopbrengsten wordt in mindering gebracht op de universitaire budgetten (de universiteiten ontvangen de collegegelden van de studenten).

Ten laste van artikel 22.01 komen de uitgaven voor universiteiten en academische ziekenhuizen. De op dit artikel genoemde bedragen worden vrijwel volledig over de instellingen verdeeld op basis van de uitkomsten van de gehanteerde verdeelmodellen. Zoals eerder opgemerkt fluctueert deze reeks onder invloed van een uit te voeren taakstelling, de indexatie van de collegegelden en de mutatie kasbeleid.

De ramingen van de uitgaven voor het internationaal onderwijs en onderzoek (artikel 22.02) zijn bijgesteld in overeenstemming met het ministerie van Buitenlandse Zaken. De daarmee gemoeid zijnde bedragen worden voor het belangrijkste gedeelte toegerekend aan de Homogene Groep Internationale Samenwerking en zijn grotendeels te beschouwen als officiële ontwikkelingshulp.

Bij de overige instituten voor hoger onderwijs (artikel 22.03) is deels sprake van wettelijke bekostiging zonder open-einde. Daarnaast bestaat er een aantal gesubsidieerde instellingen die onder niet-wettelijke bekostiging vallen. De vaststelling van de hoogte van de subsidie voor deze instellingen is gebaseerd op de specifieke subsidievoorwaarden.

Onder de artikelen 22.02 en 22.03 vallen ook instellingen waarvan Nederland op grond van internationale verdragen medefinancier is. De hoogte van deze bijdragen wordt vastgesteld in internationale gremia waar Nederland in participeert.

De samengevoegde reeks (artikel 22.02 en 22.03) toont een geringe daling na 1999. In 1999 is sprake van een incidentele ophoging van de subsidie aan de NUFFIC (artikel 22.02) met f 4,7 miljoen in verband met een bijdrage aan het fonds Beurzen Culturele Verdragen / Huygensprogramma. Voorts is de taakstelling voor de OUNL (artikel 22.03) van f 5 miljoen in 2001, via f 10 miljoen in 2002 naar f 15 miljoen per jaar vanaf 2003 hierin begrepen.

Sinds 1991 is een ontwikkeling gaande waarbij de verantwoordelijkheid voor de uitkeringslasten na ontslag van personeel is overgedragen aan de instellingen zelf. De kosten van uitkeringen na ontslag zijn daartoe gebudgetteerd en maken deel uit van de hierboven genoemde artikelbudgetten.

Ten laste van artikel 22.04 komen die kosten die betrekking hebben op oude ontslaguitkeringsrechten en de kosten van pensioenrechten van kerkelijke hoogleraren.

De sterke afname van de omvang van artikel 22.06 na 1999 wordt veroorzaakt door de afloop van het studeerbaarheidsfonds in 1999 en het einde van de stimuleringsregeling voor aankomende hoogleraren in 2000.

In de tabel is als correctieregel de oploop in loon- en prijsbijstelling vermeld. Deze correctie maakt het mogelijk de reële budgetontwikkeling te tonen, waarbij gecorrigeerd is voor nominale invloeden.

5. OVERIGE KERNCIJFERS

Uitgaven en ontvangsten

In tabel 5.1 worden de uitgaven gepresenteerd die samenhangen met het beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs en elders in de begroting zijn opgenomen. Van de opbrengst van de collegegelden is een schatting opgenomen op basis van het geraamde aantal studenten en de hoogte van het collegegeld. De collegegelden worden sinds 1993 door de studenten rechtstreeks aan de instellingen betaald. De stijging van de verwachte collegegeldopbrengsten wordt voor het belangrijkste gedeelte verklaard uit de indexatie van de collegegelden.

Gebruiksindicatoren

rr'99: referentieraming 1999.

Bron: voor de universiteiten het CBS (1998).

Naast nieuwe telgegevens is de raming ook gewijzigd door een aantal correcties. Voor meer informatie over de studentenramingen wordt verwezen naar de referentieraming 1999.

Doelmatigheidskengetallen

In tabel 5.3 wordt de ontwikkeling van een aantal doelmatigheidskengetallen getoond. Voor wat betreft de onderwijsuitgaven per student heeft daarbij een correctie plaatsgevonden voor loon- en prijsbijstellingen.

Beleidskengetallen

Behoefte aan hoger opgeleiden

Op de arbeidsmarkt dreigt een omslag van overschotten naar tekorten. De instroom in het wetenschappelijk onderwijs dient dan ook op peil te worden gehouden. Een goede toegankelijkheid is van groot belang.

Doorstroom vwo-wo

Het grootste deel van de instroom in het wetenschappelijk onderwijs is vooralsnog instroom direct vanuit het vwo. Met oog op de verwachte tekorten is het van groot belang zorg te dragen voor een goede aansluiting tussen vwo en wo.

Een indicator hiervoor is het doorstroompercentage van vwo naar wo. Hierbij dient naast de directe instroom (vwo-gediplomeerden die zonder vertraging een wo-opleiding beginnen) ook de indirecte instroom te worden meegenomen. Uit de historische gegevens blijkt dat circa 65% van de vwo-gediplomeerden direct voor het wo kiest, daarnaast stroomt circa 10% indirect door. Hierbij moet worden opgemerkt dat vwo-gediplomeerden die eerst de hbo-propedeuse behalen en vervolgens alsnog een wo-opleiding gaan volgen worden geregistreerd als instroom afkomstig uit het hbo. Het streven is om het huidige doorstroompercentage in stand te houden en te trachten een grotere doorstroom te bewerkstelligen.

¹ Voor gediplomeerden uit 1998/99 is de directe doorstroom vanzelfsprekend gelijk aan de totale doorstroom. Zij hebben immers nog geen kans gekregen om vertraagd in te stromen.

Instroom bèta/techniek

De tekorten lijken zich vooral in de technische sectoren te gaan manifesteren. Diverse maatregelen zijn dan ook gericht op het bevorderen van de instroom in juist deze sectoren. Het streven is om zowel relatieve als absolute instroom te verhogen. Naast maatregelen gericht op imagoverbetering van deze opleidingen is het programma van de meeste exacte opleidingen verbreed en is de studieduur verlengd.

Doelgroepenbeleid

Naast algemeen deelnamebeleid voert de overheid beleid gericht op de deelname aan het hoger onderwijs van specifieke groepen. De belangrijkste hiervan zijn vrouwen, allochtonen en studenten uit «lagere» sociale milieus. Het percentage allochtone studenten in het hoger onderwijs is momenteel circa 6. Gezien de demografische ontwikkeling ligt het in de lijn der verwachtingen dat dit in de komende jaren zal toenemen.

Bijna de helft van de nieuwe studenten is momenteel vrouw. Indien echter wordt gekeken naar de verschillende CROHO-onderdelen blijkt dat het percentage vrouwen in de sectoren techniek en natuur nog steeds sterk achter blijft. Bij de sectoren gedrag & maatschappij en taal & cultuur zijn vrouwen daarentegen duidelijk in de meerderheid.

Het streven blijft om de deelname aan het wetenschappelijk onderwijs een betere afspiegeling van de maatschappij te laten zijn. Met name de deelname van vrouwen aan opleidingen in de sectoren techniek en natuur heeft dan ook de aandacht.

Rendementen

De gediplomeerde uitstroom is de resultante van instroom en rendementen. Een belangrijk streven is om het rendement van het hoger onderwijs te verhogen. Hierover zijn afspraken gemaakt met de universiteiten, bijvoorbeeld in het bèta-convenant. Van de studenten die in 1989/90 begonnen aan een wo-opleiding was na 8 jaar ruim 60 procent in het bezit van een wo-einddiploma. Indien ook de studenten die naar het hbo zijn omgezwaaid en daar een hbo-einddiploma behaalden worden meegerekend, is het rendement voor dit cohort bijna zeventig procent.

Onderzoek

Een substantieel deel van de middelen van de universiteiten wordt ingezet voor onderzoek. Het Nederlandse onderzoek wordt internationaal gezien goed gewaardeerd. Het aantal wetenschappelijke publicaties ten opzichte van de inzet van wetenschappelijk personeel is tussen 1992 en 1997 met ongeveer 15 procent toegenomen.

Beleidsterrein 23 Onderzoek en wetenschapsbeleid

Onderzoek en wetenschapsbeleid t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mld Uitgaven onderzoek en wetenschapsbeleid f 1,3 mld.

1. ALGEMEEN

De middelen die binnen dit beleidsterrein zijn gereserveerd betreffen allereerst (artikel 23.01 Instellingen voor onderzoek en wetenschapsbeoefening) de bekostiging op basis van wetten, zoals:

• de Wet op het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek (WHW);

• de Wet op de Nederlandse organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO-wet);

• de Wet op de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO-wet);

• koninklijke besluiten;

• internationale verdragen en statuten van dertig grote(re) en kleinere instellingen van verschillend karakter.Te onderscheiden zijn:

• de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW);

• de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO);

• de Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO);

• de grote technologische instituten (gti's);

• instellingen op het terrein van bibliotheekwezen en informatieverzorging, waaronder de Koninklijke Bibliotheek;

• alfa/gamma onderzoek;

• publieksvoorlichting over wetenschap en technologie;

• maatschappelijke oordeelsvorming en verkenningen;

• internationale onderzoeksinstellingen.

Met de beleidslijnen, opgenomen in opeenvolgende Wetenschapsbudgetten, wordt een kader gegeven voor de strategische plannen en de begrotingen van de instellingen.

Naast de bekostiging van dertig instituten op artikel 23.01 worden er op artikel 23.04 (coördinatie wetenschapsbeleid) middelen gereserveerd voor nationale en internationale coördinerende activiteiten met in totaal een omvang van f 73,3 miljoen. Met deze middelen geeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen invulling aan zijn rol van coördinerend minister van wetenschapsbeleid.

2. BELEID

Zelfregie

De overheid kan en wil niet alles zelf regelen en zal een sterk beroep doen op het zelfregulerend vermogen van het onderzoekbestel. Autonomie, ruimere mogelijkheden om een eigen profiel te kiezen, verantwoording en daaraan te verbinden consequenties moeten zorgen voor een transparant en gedifferentieerd bestel. Daarvoor is een goede bestuurlijke relatie met de instellingen en organisaties nodig. Deze wordt op hoofdlijnen gestalte gegeven in vierjaarlijkse strategische plannen waarop de eerstverantwoordelijke bewindslieden een standpunt innemen. De jaarlijkse begrotingen worden marginaal aan het strategisch plan getoetst. Tegenover grotere autonomie staat heldere verantwoording door de onderzoekorganisaties en universiteiten.

Carrièreperspectief

Wetenschap is mensenwerk. Het zijn de inventiviteit en creativiteit van onderzoekers die nieuwe kennis opleveren en helpen deze kennis toepasbaar te maken. Een sterk en levend onderzoekbestel vraagt gekwalificeerde onderzoekers in een leeftijdsopbouw die een goede mix van ervaring en talent biedt. Dit vereist een goed personeelsbeleid, maar ook de wervende kracht van een uitdagende omgeving. Er zal een diepgaand onderzoek plaatsvinden naar de arbeidsmarkt van onderzoek in internationaal perspectief. Het vak van onderzoeker moet mensen creatieve ruimte, continuïteit van onderzoeklijnen en carrièreperspectief bieden. Om jonge getalenteerde onderzoekers in het onderzoek te houden is een aanpak nodig die de periode tussen promotie en het bereiken van een gevestigde positie overbrugt. De instellingen zijn hier zelf uitdrukkelijk aan zet om een carrièreperspectief te kunnen bieden. Specifiek voor vrouwen komt er een fonds om de in- en doorstroom van vrouwen te bevorderen.

Vernieuwend vermogen

Fundamenteel onderzoek is een belangrijke vernieuwingsbron voor de maatschappij. Om de instellingen in de gelegenheid te stellen het meest vernieuwende onderzoek te beschermen en meer ruimte te bieden, is in het Wetenschapsbudget besloten een extra impuls te geven aan vernieuwend onderzoek gericht op de lange termijn. Voor de versterking van de oriëntatie op lange termijn zetten het ministerie van OCenW, NWO en de universiteiten ieder f 25 miljoen in voor de bij NWO in te stellen vernieuwingsimpuls, die hiermee f 75 miljoen zal omvatten. Van de OCenW-inzet is f 10 miljoen «nieuw»geld. Dit zal vanaf 2003 worden ingezet. De inzet van de universiteiten komt uit de middelen die voor de tweede tranche van de dieptestrategie zijn gereserveerd. De daarvoor resterende middelen (f 25 miljoen) worden in reserve gehouden om in te zetten bij verdere groei van de vernieuwingsimpuls. Deze impuls kan nog groeien wanneer zich daartoe op termijn reële mogelijkheden binnen mijn begroting voordoen. Verkenningen moeten opties aanreiken voor de oriëntatie van onderzoek en keuzes voorbereiden. Bij verkenningen vanuit wetenschappelijk perspectief krijgt de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) een coördinerende taak, bij verkenningen vanuit maatschappelijk perspectief ligt die taak bij de Adviesraad voor wetenschap en technologiebeleid (AWT).

Communicatie

Burgers hebben recht op goede informatie over wetenschap en technologie. Zeker waar toepassingen ervan het dagelijks leven sterk beïnvloeden en aan onze waarden en normen raken. Door goede informatie kan ook het draagvlak voor wetenschap en technologie groeien. Voorlichting over wetenschap, mogelijke maatschappelijke gevolgen ervan in debat brengen en het maatschappelijk debat over ethische vraagstukken stimuleren die met onderzoek samenhangen, maken daarom deel uit van het wetenschapsbeleid van de overheid. De communicatieve inspanningen van de instellingen kunnen verder worden versterkt door samen te werken met de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN) en met het Platform Wetenschap en Ethiek van het Rathenau Instituut. De evaluaties van WeTeN en Rathenau Instituut zullen in samenhang worden bezien om een strategische overheidsvisie op communicatie over wetenschap en technologie op te stellen.

Nieuwe vormen van samenwerking

Nieuwe vormen van samenwerking ontstaan over grenzen van huidige instituties en gebieden heen, multidisciplinair, onderzoekers samen met toepassers van kennis, tijdelijk, regionaal, landelijk, internationaal. Wisselwerking krijgt met name gestalte op de werkvloer, op het niveau van programma's en projecten. Samen met het ministerie van Economische Zaken en andere departementen wil OCenW de wisselwerking tussen onderzoek en bedrijfsleven versterken. Samenwerking met de departementen wordt versterkt door ze nauw te betrekken bij het verkenningenproces en door beleidsgerichte onderzoekrapportages. Op europees niveau wordt samengewerkt in projecten en netwerken, maar van institutionele samenwerking tussen onderzoekorganisaties en van een Europese taakverdeling is nog geen sprake. In de aanloop naar het zesde kaderprogramma is een fundamentele gedachtewisseling nodig met als mogelijk toekomstbeeld een Europese onderzoekruimte, zonder grenzen, met een eigen identiteit.

3. DE BELEIDSDOELEN OP BASIS VAN KENGETALLEN

De activiteiten op beleidsterrein 23, gericht op de organisaties binnen dit beleidsterrein zijn uiteindelijk gericht op het bereiken van drie beleidsdoelen:

• het bevorderen van de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek;

• het bevorderen van de internationalisering van het wetenschappelijk onderzoek en

• het bevorderen van de maatschappelijke relevantie van het wetenschappelijk onderzoek.Daarnaast is het van belang dat er sprake is van een productieve en doelmatige inzet van de middelen.

Een directe relatie tussen de inzet van de overheidsmiddelen, de activiteiten van de instellingen die wetenschappelijk onderzoek uitvoeren en de uiteindelijk te bereiken beleidsdoelen is moeilijk te maken. Wel kunnen de navolgende kengetallen per beleidsdoel een partieel en globaal inzicht geven in het functioneren van het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot deze doelen.

Kwaliteit

Het opnemen van een Nederlandse publicatie in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift geeft een eerste indruk van de kwaliteit van het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek. Indien deze publicatie vervolgens in andere wetenschappelijke publicaties wordt geciteerd, dan krijgt het kwaliteitsaspect een tweede dimensie. Daarbij gaat het ook om de zichtbaarheid en bruikbaarheid van die publicatie.

Uit diverse publicaties blijkt dat het Nederlandse onderzoek van goede tot zeer goede kwaliteit is:

• In de periode 1995–1996 werden Nederlandse publicaties gemiddeld 24% meer geciteerd dan het wereldgemiddelde; het percentage citaties ligt al geruime tijd ongeveer 20% boven het wereldgemiddelde; sommige (sub)disciplines scoren ruim boven het Nederlandse gemiddelde;

• Nederlandse onderzoekers publiceren in het algemeen in tijdschriften die een relatief hoge citatie-frequentie kennen (met andere woorden de betere tijdschriften);

• De universiteiten van Leiden, Amsterdam en Utrecht behoren tot de tien beste van Europa.

Ook de uitkomsten van de VSNU-onderzoekvisitaties laten zien dat het onderzoek binnen de verschillende wetenschappelijke disciplines van een goed niveau is, zij het dat op onderdelen verbetering mogelijk is. Hiervoor dragen in eerste instantie de universiteiten zelf de verantwoordelijkheid.

Internationalisering

De volgende figuur laat zien dat er in de periode 1983–1996 sprake is van een toegenomen internationale samenwerking tussen Nederlandse onderzoekers en onderzoekers in andere landen. Wel lijkt er aan het einde van de periode sprake te zijn van een stabilisatie, net als in een aantal andere landen. De toename in de internationale samenwerking komt vooral door de samenwerking met EU-landen in het kader van de Europese programma's (EUREKA, de EU-kaderprogramma's). De mate waarin internationaal wordt samengewerkt varieert per discipline en komt vooral voor bij de bèta-disciplines en minder bij de gamma- en de alfadisciplines. Het percentage internationale samenwerking varieert tussen 2% (bij de alfawetenschappen) en 49% (sterrenkunde).

Het blijkt ook dat, wanneer wordt samengewerkt met buitenlandse onderzoekers, de invloed van de gezamenlijke publicaties groter is dan wanneer er alleen nationale samenwerking plaatsvindt of geen samenwerking.

Figuur 3.1 Het percentage internationale co-auteurschappen in Nederlandse wetenschappelijke publicaties, 1983–1996

Bron: NOWT (1998)

Maatschappelijke relevantie

Dat kennisinstellingen maatschappelijk relevant onderzoek uitvoeren, blijkt ten eerste uit de omvang van de portefeuille opdrachten van derden. De mate waarin de Nederlandse publieke kennisinstellingen (zoals universiteiten, NWO, KNAW, TNO, gti's, DLO) externe financiering verwerven is vergeleken met andere landen hoog te noemen: 13,5% (1996). Alleen België scoort hoger met een percentage van 17,9% (1995). Overigens varieert dit aandeel externe financiering met de missie van de instelling: het aandeel van extern georiënteerde instellingen als TNO, DLO en de gti's ligt (veel) hoger dan bij universiteiten en bij NWO- en KNAW-instituten.

De maatschappelijke relevantie blijkt daarnaast ook uit de mate waarin de kennis die met wetenschappelijk onderzoek wordt verkregen, neerslaat in octrooien: in hoeverre vinden er in octrooien verwijzingen plaats naar Nederlandse wetenschappelijke publicaties? De volgende tabel geeft de ontwikkeling aan van het aantal octrooien (toegekend door het Amerikaanse patentbureau) dat verwijst naar Nederlandse wetenschappelijk publicaties.

Bron: CWTS (1998)

* Het aantal octrooien is te klein om een verantwoorde vergelijking te maken

Productiviteit

De volgende figuur laat zien dat de productiviteit van Nederlandse bèta-onderzoekers internationaal gezien iets boven gemiddeld is. Deze productiviteit is in de jaren negentig ook niet toegenomen.

Figuur 3.3 Het aantal wetenschappelijke publicaties per bèta-onderzoeker, 1995/96 (100=gemiddeld)

Bron: NOWT (1998)

Inzoemend op de Nederlandse universiteiten, dan blijkt dat het aantal wetenschappelijke publicaties per onderzoeker tussen 1992 en 1997 is toegenomen van 3,1 naar 3,5 (in 1996: 3,6), wat duidelijk wijst op een toegenomen productiviteit.

Doelmatigheid

De volgende figuur laat de Research & Development uitgaven per onderzoeker zien voor een aantal landen. Daaruit blijkt dat Nederland goed in de pas loopt met die andere landen. Dit wijst op een goede doelmatigheid op macro-niveau.

Figuur 3.4 R&D-uitgaven per onderzoeker (in 1000 US$ 1990)

Bron: NOWT (1998)

Die doelmatigheid is ook van toepassing op TNO en de grote technologische instituten. Vergeleken met 1990 is de omzet per werknemer toegenomen, met name bij TNO en het Expertise Centrum Nederland.

4. HORIZONTALE TOELICHTING

In de horizontale toelichting wordt de cijfermatige ontwikkeling van beleidsterrein 23 in tabel 4.1 onderbouwd.

De ontvangsten bestaan voornamelijk uit de doelfinancieringsbedragen van de ministeries van Economische Zaken en Defensie voor TNO en het aandeel van dit beleidsterrein in het Fonds Economische Structuurversterking.

Exclusief de uitgaven die zijn gedesaldeerd met de ontvangsten, zijn de uitgaven als volgt:

Met ingang van 1999 is een verhoging van f 19,3 miljoen opgenomen wegens de invoering van de stelselwijziging rijkshuisvesting.

De TNO-reeks wordt verklaard door de eenmalige verlaging van f 30 miljoen in 2000 in het kader van de post kasbeleid, welk bedrag vanaf 2004 weer wordt ingelopen. Vanaf 2003 is een verlaging ingeboekt van f 10 miljoen. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de nieuwe mutaties van artikel 23.01 onder mutatie 3.5.

De reeks voor NWO vertoont in het kader van het kasbeleid in 2000 en 2001 een verlaging van in totaal f 40 miljoen, welke in 2002 en 2003 wordt terugbetaald.

De reeks voor de internationale instellingen vertoont een stijging wegens kostenstijging en het relatief aandeel in de contributie bepaald door het BNP. Dit laatste vooral in de eerste twee jaar. De overige stijging is het gevolg van de ophoging van de budgetten van de nationale instellingen in het kader van de loonbijstelling.

Ramingskengetallen huisvesting

Deze zijn nog niet bekend. Er is nog geen contract getekend. De bedragen zijn voorshands gebaseerd op aantallen full-time equivalenten (fte) per vierkante meter.

Beleidsterrein 25 Studiefinancieringsbeleid

Studiefinancieringsbeleid t.o.v. de totale begroting OCenW

Uitgaven OCenW f 43,2 mld Uitgaven studiefinancieringsbeleid f 4,6 mld.

1. ALGEMEEN

Het beleidsterrein studiefinancieringsbeleid omvat de volgende wetten en regelingen:

• Wet op de studiefinanciering (WSF): In de WSF is bepaald welke studerenden recht hebben op studiefinanciering en hoe die rechten zijn opgebouwd.

• Wet tegemoetkoming studiekosten (WTS): De WTS bevat bepalingen voor de tegemoetkoming in de studiekosten voor scholieren tot en met 17 jaar die voltijds voortgezet onderwijs of de voltijdse opleidingen in de beroepsopleidende leerweg (bol) in het secundair beroepsonderwijs volgen (ts17-), voor voltijdstuderenden van 18 jaar en ouder die voortgezet onderwijs volgen (vo18+), voor studerenden van 18 jaar en ouder die (deeltijd) voortgezet onderwijs volgen en voltijdstuderenden in het hoger onderwijs van 18 jaar en ouder aan lerarenopleidingen in de tekortvakken (WTS18+).

• Les en cursusgeldwet (LCW): In de LCW is bepaald welke vo- en bol-scholieren lesgeldplichtig zijn en op welke wijze de hoogte van het les- en cursusgeld wordt vastgesteld.

De beleidsvoornemens op het gebied van de WSF betreffen met name de verdere uitvoering van de voorstellen uit de nota Flexibele studiefinanciering; een stelsel dat past. De voorstellen die direct gevolg hebben voor de raming van de uitgaven betreffen het oprekken van de leeftijdsgrens tot 30 jaar, en de verlenging van de diplomatermijn tot 10 jaar.

Onderdeel van de WSF is de reisvoorziening, met name de OV-studentenkaart. Het huidige contract met de openbaar vervoer bedrijven loopt tot en met 2002. Over de vraag hoe de reisvoorziening na deze periode zal worden vormgegeven, zal het kabinet binnenkort een standpunt bepalen en aan de Kamer voorleggen.

In de WSF wordt de basisbeurs voor uitwonenden jaarlijks geïndexeerd met de prijsindex van de gezinsconsumptie. In de huidige systematiek wordt de basisbeurs voor thuiswonenden met hetzelfde bedrag verhoogd als het bedrag waarmee de basisbeurs voor uitwonenden wordt geïndexeerd. Dit heeft als resultaat dat de basisbeurs voor thuiswonenden met een relatief veel hoger percentage wordt bijgesteld. Door de basisbeurs voor thuiswonenden ook met de prijsindex van de gezinsconsumptie te indexeren, wordt de relatieve verhouding tussen uit- en thuiswonendenbeurs hersteld. Deze maatregel levert een (jaarlijks oplopende) besparing op. Deze besparing wordt in eerste instantie gerealiseerd op de aanvullende post prijsbijstelling in de miljoenennota. Het hiermee corresponderende bedrag is overgeboekt naar de OCenW-begroting, waarna het als besparing is ingeboekt. De opbrengst loopt jaarlijks op, van f 23 miljoen in 2000 tot f 63 miljoen in 2003. Vanaf het jaar 2003 is van deze opbrengst f 50 miljoen gereserveerd voor ophoging van het beschikbare budget voor studiefinanciering. Dit vanwege onzekerheden rondom de ontwikkeling van aantallen, de reisvoorziening en gedragseffecten.

In het regeerakkoord zijn afspraken gemaakt over de uitbreiding van de WTS. De uitbreiding vindt in twee fasen plaats. De eerste fase met ingang van het studiejaar 1999/2000. De voorstellen voor de tweede fase van de verbetering van de WTS zijn neergelegd in de nota Meer voor meer. Uitbreiding tegemoetkoming studiekosten: de tweede fase. Op grond van deze voorstellen zullen meer scholieren in aanmerking komen voor een WTS-tegemoetkoming.

Voor wat betreft het lesgeld wordt in de nota over de WTS voorgesteld om voor de aanpassing van de hoogte van het lesgeld over te gaan tot een jaarlijkse indexering op basis van de algemene prijsontwikkeling gezinsconsumptie.

Deze voorstellen zijn verwerkt in de raming van de uitgaven en ontvangsten voor dit beleidsterrein. Het totaalbeeld van de uitgaven en ontvangsten op het beleidsterrein studiefinancieringsbeleid is als volgt:

In de volgende paragrafen worden de verschillende onderdelen toegelicht:

– de uitgaven op grond van de WSF;

– de uitgaven voor de reisvoorziening;

– de uitgaven voor de WTS;

– de ontvangsten op grond van de WSF;

– de lesgeldontvangsten.

2. DE UITGAVEN OP GROND VAN DE WET OP DE STUDIEFINANCIERING (WSF)

In dit hoofdstuk worden in vier paragrafen de uitgaven, de aantallen, de normbedragen en enkele kengetallen behandeld.

Uitgaven

Bij de WSF-uitgaven moet onderscheid gemaakt worden tussen relevante en niet-relevante uitgaven. Niet-relevant betekent in dit verband niet-relevant voor het beleidsmatig financieringstekort; deze uitgaven omvatten de rentedragende leningen, maar ook de uitgaven aan prestatiebeurs.

Totale uitgaven

De totale uitgaven WSF worden verkregen door de relevante en niet-relevante uitgaven te sommeren:

Relevante uitgaven

In tabel 2.2 is de realisatie 1998 en zijn de relevante WSF-uitgaven van de begroting voor de jaren 1999 en verder weergegeven.

De grootste componenten in de relevante uitgaven voor de WSF zijn de basisbeurs en de aanvullende beurs.

Het verloop van de ramingen van basis- en aanvullende beurs volgt in de eerste plaats de leerling ontwikkeling. Ten tweede is het verschil in de basisbeurs tussen 1998 en 1999 te verklaren door de hogere basisbeurs. Op 1 januari 1999 is deze beurs op jaarbasis in het hoger onderwijs verhoogd met f 122,88 en in de beroepsopleidende leerweg met f 113,04. De raming van de aanvullende beurs stijgt ten derde in de hele periode door de indexering van het collegegeld.

Een deel van de uitgaven in de raming zijn niet-relevante uitgaven. Dit betreft de omzettingen van uitgaven in leningen als gevolg van de studievoortgangscontrole (svc), en de uitgaven aan prestatiebeurs die nog niet in een gift zijn omgezet. Hiervoor wordt de raming gecorrigeerd. De prestatiebeurs is in het studiejaar 1996/1997 cohortsgewijs ingevoerd. Door de berekeningssystematiek van de prestatiebeurs en vanwege de toename van de groep prestatiebeursstudenten gedurende de periode, vertoont de reeks «correctie prestatiebeurs» een wisselend verloop. Het subtotaal basisbeurs daalt tot en met 2000 en stijgt daarna weer; het subtotaal aanvullende beurs stijgt vanaf 1999.

In de post «bijstelling» zijn de uitgaven aan lesgeldvoorschotten geraamd. Daarnaast is in deze post het effect van de ten onrechte betaalde studiefinanciering meegenomen.

Door de Wet van Otterloo (waardoor studenten niet meer bij de ouders in het ziekenfonds verzekerd zijn) nemen de uitgaven aanvullende beurs toe. Deze toename wordt enerzijds veroorzaakt door compensatie van de meeruitgaven voor een particuliere ziektekostenverzekering voor aanvullende beursgerechtigden. Anderzijds ligt de oorzaak in de verruiming van de reikwijdte van de aanvullende beurs. Deze verruiming is een gevolg van een verlaging van het kortingspercentage en een verhoging van de kortingsvrije voet.

De reeks Stoeb/alr uit tabel 2.2 heeft betrekking op een verschuiving van relevante (beurs) uitgaven naar niet-relevante (lening) uitgaven. Dit komt doordat studenten in het kader van de wet «Student op eigen benen» hun kortlopende schulden om kunnen zetten in langlopende schulden. Omdat aflossingen op deze langlopende schulden als niet-relevante ontvangsten worden geboekt, worden alle daarmee samenhangende uitgaven als niet-relevant geboekt.

In tabel 2.3, waarin de niet-relevante uitgaven zijn gepresenteerd, is deze reeks ondergebracht bij de reguliere rentedragende leningen.

De uitgaven «overig SF» betreffen vergoedingen aan studerenden in Nederland uit landen die deel uitmaken van de Europese Unie.

Met ingang van het studiejaar 2000/2001 wordt deze regeling, op grond waarvan EU-studenten voor een vergoeding voor collegegeld in aanmerking komen, aangepast. De hoogte van de collegegeldvergoeding zal worden vastgesteld op de hoogte van het bedrag dat ook Nederlandse studenten ontvangen, als onderdeel van de basisbeurs. Conform het EU-recht hebben studenten uit de EU die in Nederland komen studeren toegang tot dezelfde generieke vergoeding voor het collegegeld als Nederlandse studenten. Begin jaren negentig was sprake van een volledige compensatie van het collegegeld voor zowel Nederlandse als EU-studenten. Doordat sindsdien de basisbeurs is gedaald en de collegegelden zijn gestegen ontvangen Nederlandse studenten thans in tegenstelling tot EU-studenten alleen een gedeeltelijke vergoeding voor het collegegeld, als onderdeel van de basisbeurs. Daarmee geeft Nederland in vergelijking met veel andere landen overigens nog een ruime tegemoetkoming. Voor Nederlandse studenten in het buitenland zijn de aldaar getroffen voorzieningen via de kinderbijslag of belastingwetgeving veelal onbereikbaar.

Door deze maatregel zal vanaf het jaar 2000 een bedrag oplopend tot jaarlijks f 9 miljoen vrijvallen. Ik stel voor de door de aanpassing van de collegegeldvergoeding vrijvallende middelen blijvend voor internationalisering in te zetten. In de Beleidsbrief internationalisering van het onderwijs wordt ingegaan op de aanwending van deze opbrengst.

De niet-relevante uitgaven

In tabel 2.3 zijn de niet-relevante WSF-uitgaven van de begroting 2000 en de meerjarenramingen 2001–2004 weergegeven.

De reeks «prestatiebeurs» laat het effect zien van de als voorwaardelijke lening verstrekte beurzen. De stijging tot en met het jaar 2000 is het gevolg van de cohortsgewijze invoering van de prestatiebeurs. In 1998 hebben de eerste omzettingen in beurzen plaats door de eerstejaars prestatienorm voor het cohort 96/97. De daling in 2001 is het effect van de eerste omzettingen op basis van de diplomatermijn.

Vanaf het jaar 2000 wordt ook de reisvoorziening onder de werking van de prestatiebeurs gebracht. De effecten die dit heeft op de niet-relevante uitgaven zijn verwerkt in de raming voor de prestatiebeurs-uitgaven.

De reguliere rentedragende lening omvat ook de tegenhanger van de reeks Stoeb/ALR zoals die bij de relevante uitgaven is gepresenteerd. Dit verklaart de hoge niet-relevante uitgaven in 1998 ten opzichte van de uitgaven aan de reguliere rentedragende lening in 1999.

Aantallen

In deze paragraaf wordt de ontwikkeling in het aantal basisbeursgerechtigden en in het aantal aanvullende beursgerechtigden toegelicht, waarbij ook de verdeling tussen tempo- en prestatiebeurs ter sprake komt.

De overige aantallen die samenhangen met de WSF-uitgaven worden in deze paragraaf niet toegelicht, omdat ze niet van invloed zijn op de relevante uitgaven op beleidsterrein 25 (in geval van de rentedragende lening), of omdat het om relatief kleine aantallen gaat (zoals aantallen SF overig en de bijstelling).

Totaal aantal basisbeursgerechtigden

In tabel 2.4 zijn de geraamde aantallen basisbeursgerechtigde studerenden opgenomen.

De raming van het totaal aantal basisbeursgerechtigden is gebaseerd op de Referentieraming (dit is een raming van alle ingeschreven studenten). Deze raming is gecorrigeerd voor de ingeschreven studenten die niet basisbeursgerechtigd zijn.

Door de maatregelen die voorgesteld zijn in de beleidsnota Flexibele studiefinanciering; een stelsel dat past zal het aantal basisbeursgerechtigden zich uitbreiden. In deze nota wordt voorgesteld de leeftijdsgrens op te rekken tot aan de 30-jarige leeftijd en de diplomatermijn te verlengen tot 10 jaar. De Tweede Kamer is in het voorjaar van 1999 akkoord gegaan met deze voorstellen. Het wetgevingstraject is erop gericht de nieuwe maatregelen per 1 september 2000 in werking te laten treden.

Deze raming van basisbeursgerechtigden die ten grondslag ligt aan de begroting, laat zien dat het totaal aantal basisbeurzen de komende jaren afneemt. De daling is waarneembaar over alle onderwijssoorten. Na 2003 stijgt het aantal beursgerechtigde studerenden.

In het hoger onderwijs is de daling vooral het effect van beleidsmaatregelen uit het verleden (met name de zogenaamde «c+1»-maatregel). Daarnaast speelt in het wetenschappelijk onderwijs de daling van de instroom in de jaren 1995, 1996 en 1997 een rol, die nog doorwerkt in het aantal ingeschrevenen.

De daling in het aantal ingeschrevenen in de beroepsopleidende leerweg werkt door in de raming van basisbeursgerechtigden.

Verdeling naar uit- en thuiswonende studenten

Voor de uitgaven is de verdeling tussen uit- en thuiswonende studenten van belang. De basisbeurs voor uitwonende studenten ligt op jaarbasis immers f 3 600 hoger dan die voor thuiswonenden. In tabel 2.5 en 2.6 is deze uitsplitsing gegeven.

Het aantal uitwonenden is geraamd op basis van het gerealiseerde uitwonendenpercentage over 1998. Van de totale groep die recht heeft op een basisbeurs, is ruim 48% uitwonend. De drie onderwijssoorten laten onderling echter grote verschillen zien. Zo is in het wetenschappelijk onderwijs bijna 80% uitwonend, in het hoger beroepsonderwijs ruim 53% en in de beroepsopleidende leerweg bijna 24%.

Prestatiebeurs- en tempobeursgerechtigden

De prestatiebeurs is ingevoerd op 1 september 1996 en geldt voor alle studenten die na die datum met een studie in het hoger onderwijs zijn begonnen. Studenten die voor deze datum hun studie zijn begonnen, vallen nog onder het regime van de tempobeurs. Prestatiebeursstudenten krijgen hun beurs in eerste instantie als lening. Wanneer ze de prestatienorm halen, wordt deze voorwaardelijke lening omgezet in een gift; begrotingstechnisch worden de niet-relevante uitgaven dan relevant. Als een student niet aan deze prestatienorm voldoet, verandert de voorwaardelijke lening in een definitieve lening en blijven de uitgaven niet-relevant.

In tabel 2.7 is het totaal aantal basisbeursgerechtigden in het hoger onderwijs gegeven, waarna in tabel 2.8 en 2.9 een uitsplitsing wordt gegeven naar prestatiebeurs- en tempobeursgerechtigden. Aangezien de beroepsopleidende leerweg niet onder de prestatiebeurs valt, zijn deze aantallen in de volgende tabellen niet gepresenteerd.

Aangezien er geen nieuwe studenten meer instromen die nog onder het regime van de tempobeurs vallen, wordt het aantal tempobeursstudenten ieder jaar kleiner. In 2002 zullen er in het hoger beroepsonderwijs geen tempobeursstudenten meer zijn. In het wetenschappelijk onderwijs blijven echter wel tot aan het einde van deze begrotingsperiode studenten onder de tempobeurs vallen.

Aanvullende beursgerechtigden

Het aantal aanvullende beursgerechtigden naar onderwijssoort is in de volgende tabel weergegeven. De raming is gemaakt op basis van het aantal aanvullende beursgerechtigden als percentage van het aantal basisbeursgerechtigden in 1998. Dit percentage wordt in de jaren 1999 tot en met 2004 constant gehouden. De fractie voor het wetenschappelijk onderwijs is 28% van het aantal basisbeursgerechtigden, voor het hoger beroepsonderwijs 41% en voor de beroepsopleidende leerweg 56%. De ontwikkeling van het aantal aanvullende beursgerechtigden volgt dus de ontwikkeling van het aantal basisbeursgerechtigden.

Uit realisatiegegevens blijkt dat 73% van de aanvullende beursgerechtigden in het wetenschappelijk onderwijs uitwonend is, voor het hoger beroepsonderwijs is dit 49% en in de beroepsopleidende leerweg 26%. In de raming zijn ook deze percentages in de planperiode constant gehouden.

Normbedragen

In tabel 2.11 zijn de normbedragen voor basisbeurs, aanvullende beurs, rentedragende lening en de toeslagen op de basisbeurs weergegeven, zoals ze vanaf 1 januari 1999 gelden. Voor het wetenschappelijk en het hoger beroepsonderwijs zijn de normbedragen gelijk.

Kengetallen

Naast de uitgaven, aantallen en normbedragen zoals in de vorige paragrafen gepresenteerd, kan op het terrein van de WSF-uitgaven een aantal kengetallen gedefinieerd worden.

Het gaat hierbij om het gemiddeld bedrag dat per basisbeursgerechtigde aan basisbeurs wordt betaald en het gemiddeld bedrag dat per basisbeursgerechtigde aan aanvullende beurs wordt uitgekeerd. Bovendien worden de kengetallen naar onderwijssoort gepresenteerd.

Beide indicatoren zijn gedefinieerd exclusief de opbrengst van de studievoortgangscontrole.

De bedragen voor de periode 1999–2004 zijn gebaseerd op het prijspeil 1 januari 1999. Bij de gemiddelde bedragen in de aanvullende beurs is rekening gehouden met de jaarlijkse aanpassing van de normen door de indexering van het lesgeld en het collegegeld.

3. DE UITGAVEN VOOR DE REISVOORZIENING

Deze toelichting op de uitgaven voor de reisvoorziening is onderverdeeld in een toelichting op de uitgaven en een toelichting op de aantallen.

Uitgaven

Tabel 3.1 geeft de verwachte (relevante) uitgaven voor de reisvoorziening in de WSF weer. De reisvoorziening wordt verstrekt in de vorm van een ov-studentenkaart (ovsk) die recht geeft op vrij reizen van maandagochtend tot vrijdagavond (weekkaart) of van vrijdagavond tot maandagochtend (weekendkaart). De keuze tussen deze twee kaartsoorten is vrij. Het huidige contract met de openbaar vervoer bedrijven loopt tot en met 31 december 2002. Over de vraag hoe de reisvoorziening vorm te geven na deze periode is een interdepartementaal beleidsonderzoek gedaan. De kabinetsreactie hierop zal de Kamer binnenkort bereiken.

De reeks «totale uitgaven ovsk» betreft de kosten van het contract met de openbaar vervoer bedrijven, die varieert met het aantal rechthebbende studenten. De daling van de uitgaven van 1999 ten opzichte van 1998 wordt veroorzaakt door een lager gemiddelde kaartprijs in het nieuwe ov-studentenkaartcontract dat per 1 januari 1999 is ingegaan. De oploop na 2003 is het gevolg van het handhaven van het huidige voorzieningenniveau.

Vanaf het studiejaar 2000/2001 valt de reisvoorziening onder de werking van de prestatiebeurs voor de cohorten in het hoger onderwijs vanaf cohort 1999/2000. Dat betekent dat de reisvoorziening vooralsnog als een voorwaardelijke lening wordt geboekt. De hoogte van deze lening is de tegenwaarde van de ov-kaart (op dit moment f 1480 per rechthebbende per jaar). De uitgaven aan de reisvoorziening voor deze cohorten gelden dan als niet-relevant voor het financieringstekort. Bij voldoende studieprestaties worden de voorwaardelijke leningen omgezet in een gift conform de systematiek van de prestatiebeurs. De omzettingen gelden als relevante uitgaven. Het saldo van voorwaardelijke leningen en omzettingen wordt aangegeven bij «correctie prestatiebeurs».

Deze reeks neemt vanaf 2000 tot 2003 toe vanwege de cohortsgewijze invoering van de prestatiebeurs voor de reisvoorziening. Vanaf 2003 wordt het effect zichtbaar van de omzettingen van de voorwaardelijke lening in een definitieve beurs voor studenten die aan de studieprestaties hebben voldaan. Vanaf dit jaar neemt de reeks «correctie prestatiebeurs» af.

Bij onvoldoende studieprestaties wordt de voorwaardelijke lening definitief. Dit wordt het studievoortgangscontrole-effect (svc-effect) genoemd.

De post «uitgaven reisvoorziening overig» heeft betrekking op de voorziening voor specifieke doelgroepen onder de WSF-gerechtigden, zoals studerenden die een deel van hun studie in het buitenland volgen, studerenden die woonachtig zijn op de Waddeneilanden en gehandicapte studerenden. Doordat ook deze vergoeding onder de werking van de prestatiebeurs wordt gebracht, dalen de uitgaven vanaf 2001. Vanaf 2003 vinden de eerste omzettingen voorwaardelijke leningen in definitieve beurs plaats, waardoor vanaf 2003 de (relevante) uitgaven weer stijgen.

De in tabel 3.1 opgenomen totale uitgaven uitgaven voor de reisvoorziening betreffen de relevante uitgaven. De niet-relevante uitgaven voor de reisvoorziening zijn opgenomen bij de «voorwaardelijke leningen in het kader van de prestatiebeurs» in tabel 2.3.

Uitgaven reisvoorziening naar onderwijssoort

De uitgaven aan reisvoorziening WSF kunnen als volgt naar onderwijssoort worden verdeeld.

Er is sprake van een sterke daling van de uitgaven in het hoger onderwijs omdat in tabel 3.2 alleen de relevante uitgaven worden weergegeven.

Aantallen ovsk-gerechtigden

De tabellen 3.3, 3.4 en 3.5 bevatten respectievelijk de totale aantallen ovsk-gerechtigden, de aantallen ovsk-gerechtigden voor wie de reisvoorziening onder de prestatiebeurs valt en de aantallen ovsk-gerechtigden voor wie de reisvoorziening niet onder de prestatiebeurs valt.

Het aantal ovsk-gerechtigden omvat zowel degenen die beursgerechtigd zijn als degenen die uitsluitend recht hebben op een integrale rentedragende lening.

Een deel van de gerechtigden valt, vanaf het studiejaar 2000/2001, onder de werking van de prestatiebeurs. De uitsplitsing naar gerechtigden die binnen de prestatiebeurs en die buiten de prestatiebeurs vallen, is in de tabellen 3.4 en 3.5 weergegeven.

4. DE UITGAVEN OP GROND VAN DE WET TEGEMOETKOMING STUDIEKOSTEN (WTS)

Onderstaand wordt een toelichting op de WTS gegeven, onderverdeeld naar uitgaven, aantallen en normbedragen. Dit resulteert in de tabel 4.10 kengetallen WTS.

Uitgaven

De uitgaven tegemoetkoming studiekosten kunnen worden onderscheiden in drie verschillende regelingen, te weten de tegemoetkoming in de studiekosten voor scholieren tot en met 17 jaar die voltijds voortgezet onderwijs of voltijdse opleidingen in de beroepsopleidende leerweg (bol) in het secundair beroepsonderwijs volgen (ts17-), voor voltijdstuderenden van 18 jaar en ouder die voortgezet onderwijs volgen (vo18+) en voor studerenden van 18 jaar en ouder die (deeltijd) voortgezet onderwijs volgen en voltijdstuderenden in het hoger onderwijs van 18 jaar en ouder aan lerarenopleidingen in de tekortvakken (WTS18+).

Uit tabel 4.1 blijkt dat de uitgaven WTS fors stijgen. Vanaf schooljaar 1999/2000 wordt ongeveer f 100 miljoen extra besteed aan een uitbreiding in zowel de aantallen als het normbedrag voor de tegemoetkoming overige studiekosten. De reeks «intensivering WTS fase II» wordt ingezet om het inkomen tot waar men recht heeft op een vergoeding te verhogen. Dit wordt zodanig vormgegeven dat men boven dit grensinkomen niet direct terugvalt naar een vergoeding van f 0.

Naast de extra middelen uit het regeerakkoord stijgen de uitgaven door een stijging van het lesgeld en door hogere aantallen gerechtigden, met name in het voortgezet onderwijs.

Uitgaven per onderwijssoort en per hoofdstuk van de WTS

De tabellen 4.2, 4,3 en 4.4 geven de ontwikkelingen weer van de uitgaven per onderwijssoort per hoofdstuk van de WTS.

Volume-ontwikkelingen

Het aantal ts17-gerechtigden stijgt fors. Dit heeft twee redenen: enerzijds een autonome stijging van het aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs en anderzijds een stijging als gevolg van de eerste fase van de uitbreiding van de WTS. Het totale aantal stijgt door de uitbreiding van gerechtigden van 12 tot en met 15 jaar. In de beroepsopleidende leerweg (bol) doet zich de stijging van het aantal niet voor. Het aantal tegemoetkomingen «overig» stijgt weliswaar, maar het totale aantal (dit is ongeveer gelijk aan het aantal lesgeldvergoedingen) blijft gelijk. De autonome ontwikkeling van het aantal leerlingen in de bol laat eerst een daling zien en in de latere jaren een lichte stijging. De aantallen in de tabel zijn exclusief de uitbreiding van de WTS in de tweede fase, zie hiervoor tabel 4.11.