Het advies van de Raad van State wordt niet openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onder b, van de Wet op de Raad van State

INHOUDSOPGAVE

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET WETSVOORSTEL

Wetsartikelen 1 en 2 (uitgaven/verplichtingen/ontvangsten)

De begrotingen die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begroting van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen voor het jaar 2001 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2001. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2001.

Met de vaststelling van deze wetsartikelen wordt de in de begrotingsstaat opgenomen begroting van de uitgaven en de ontvangsten voor het jaar 2001 vastgesteld. De in die begroting opgenomen begrotingsartikelen worden door middel van een algemene toelichting, een toelichting per beleidsterrein en een toelichting per begrotingsartikel toegelicht in de onderdelen B, C en D van deze memorie van toelichting.

Wetsartikel 4 (agentschapbegrotingen)

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de in de begrotingsstaat opgenomen begrotingen van baten en lasten en van kapitaaluitgaven en -ontvangsten van de agentschappen Centrale Financiën Instellingen en de Rijksarchiefdienst voor het jaar 2001 vastgesteld. De in die begroting opgenomen begrotingsartikelen worden door middel van een algemene toelichting en een toelichting per begrotingsartikel toegelicht in onderdeel E van deze memorie van toelichting.

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen,

L. M. L. H. A. Hermans.

B. ALGEMENE TOELICHTING BIJ DE BEGROTING

1. INLEIDING

Nederland digitaliseert snel en wordt meer en meer een kennissamenleving. Het regeerakkoord 1998 heeft daar al duidelijk op ingespeeld en markeerde ook voor OCenW de omslag die nodig is. De Voorjaarsnota 2000 en deze begroting van onderwijs, cultuur en wetenschappen voor het jaar 2001 bestendigen deze ommekeer.

Vernieuwing van het onderwijs om het rendement en de kwaliteit ervan te verbeteren, is cruciaal voor welvaartsontwikkeling. Een andere rol voor docenten is hiervoor een belangrijke vereiste, net als een flexibeler onderwijs dat delen van zijn programma samen met het bedrijfsleven aanbiedt. Deelnemers moeten vaardigheden verwerven die passen bij de mondiale kenniseconomie, met toepassingen van informatie- en communicatietechnologie (ict) in de meest brede zin. Achterstanden moeten worden voorkomen, waar mogelijk opgeheven en in elk geval worden verzacht.

Drie thema's voor discussie over onderwijsbeleid

Dit najaar zal bij de begrotingsbehandeling evenals vorig jaar de onderwijsbeleidsbrief beschikbaar zijn. Deze verschijnt apart van de begroting en bouwt voort op de brief Sterke instellingen, verantwoordelijke overheid van vorig jaar september. De nieuwe onderwijsbeleidsbrief gaat met name over differentiatiemogelijkheden in het onderwijs.

Onderwijs staat thans onder druk. Afgezet tegen de vraag naar en behoefte aan onderwijs is er sprake van een tekort aan leerkrachten en materiële voorzieningen. De uitgaven worden weerspiegeld door het achterblijven van onze collectieve onderwijsuitgaven bij het Oeso-gemiddelde, wetende dat hierbij de nodige nuanceringen te maken zijn. In dit laatste cijfer konden bijvoorbeeld de bij Voorjaarsnota opgenomen onderwijsintensiveringen van 0,15% BBP nog niet worden meegenomen, evenals de extra ruimte in het uitgavenkader die voor de OCenW begroting heeft geleid tot een impuls van f 1,4 miljard, exclusief de cao-salarisstijging. Het kabinet hecht sterk aan deze intensivering, die langs de volgende beleidslijnen met de onderstaande structurele bedragen wordt ingezet:

• investeren in leraren en scholen (f 250 miljoen);

• onderwijs-arbeidsmarkt (f 677 miljoen);

• zorg in het onderwijs (f 295 miljoen);

• investeringen in ict en wetenschapsbudget (f 150 miljoen);

• beleidsimpuls cultuur (f 49 miljoen).

Tegen deze achtergrond worden in de onderwijsbeleidsbrief drie thema's uitgewerkt:

• Versterking van de emanciperende taak van het onderwijs. De emanciperende taak van het onderwijs verandert onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen. Het opleidingsniveau van de bevolking en het welvaartsniveau zijn in de afgelopen eeuw sterk gestegen. Bij grote groepen van de bevolking is daardoor de behoefte gegroeid om ook in de aard en de kwaliteit van het onderwijs voor hun kinderen en henzelf individuele voorkeuren en behoeften tot uitdrukking te brengen en kritischer te staan tegenover wat het onderwijsbestel hen te bieden heeft. De organisatie en bestuur van het onderwijs zijn hierop nog in onvoldoende mate afgestemd. Gelijktijdig bestaat er een brede consensus dat er niet berust kan worden in de achterstanden die nog steeds bestaan; integendeel, de roep om effectief beleid, gericht op het maximaliseren van kansen voor echt iedereen (autochtonen en allochtonen), is eerder gegroeid dan afgenomen.

• Verandering van de bestuurlijke verhoudingen in het onderwijs, gericht op het scheppen van ruimte op het niveau van de onderwijsinstellingen. In dat licht zullen dit najaar met de onderwijsorganisaties afspraken worden gemaakt over de modernisering van de beleidsvorming voor het primair en voortgezet onderwijs. Het gaat er daarbij om belangrijke onderwerpen integraal (alle aspecten) en in onderlinge samenhang te behandelen en dat bij de keuze van deze onderwerpen voluit rekening wordt gehouden met de trends die zich in de maatschappij aandienen. Alleen dan is het mogelijk het onderwijs bij de tijd te houden. In dit verband is het zeker ook nodig het overleg tussen de overheid en de onderwijsorganisaties te moderniseren. Te vaak worden te veel verschillende onderwerpen in allerlei vormen van overleg aan de orde gesteld. Dat leidt tot verbrokkeling in plaats van de integrale aanpak die nodig is. Voorbeelden van onderwerpen die aan bod moeten komen zijn: verdere deregulering en autonomievergroting, modernisering en flexibilisering van de arbeidsvoorwaarden en het personeelsbeleid, de medezeggenschap en de versterking van bestuur en management.

• Groeiend belang van private financiering: de afgelopen jaren is het belang van meerdere vormen van private financiering van onderwijs toegenomen, variërend van sponsoring en ouderbijdragen in het primair onderwijs tot volledig privaat gefinancierde postinitiële opleidingen in het hoger onderwijs. Dit past bij de zojuist gesignaleerde behoefte om eigen voorkeuren tot uitdrukking te brengen. Uitgangspunt voor het kabinet is en blijft dat er voor iedereen mogelijkheden moeten bestaan om met publieke financiering kwalitatief hoogwaardige opleidingen te volgen tot en met een volwaardige opleiding in het hoger onderwijs. Waar dat aantoonbaar nodig en mogelijk is, zullen extra publieke investeringen worden gedaan om de kwaliteit van dit onderwijs te versterken of op een voldoende peil te houden. Gegeven dit uitgangspunt staat het kabinet verre van afwijzend tegenover de belangstelling om met privaat geld te investeren in onderwijs. Zeker voor de instellingen van hoger onderwijs en beroepsonderwijs moeten er ruimhartige mogelijkheden bestaan om op deze groeiende behoefte aan opleiding, bijscholing en cursussen in het kader van «een leven lang leren» in te spelen. Dat laat onverlet dat op het grensvlak tussen publieke en private financiering soms vragen en dilemma's opkomen, hetzij over de legitimiteit van de publieke financiering, dan wel over de ongewenste sociale effecten van private financiering.

Bij dit laatste punt zijn nieuwe financieringsarrangementen mogelijk, waarbij de vraagzijde nadrukkelijker een rol speelt. Met name in het post-initiële onderwijs zijn eigen bijdragen van het individu, al dan niet gecombineerd met steun van de werkgever, van belang. In een dergelijke situatie is het denkbaar dat vouchers op termijn een nuttig aanvullend instrument zijn om de vraagzijde te versterken. In de reactie op het rapport Rinnooy Kan wordt hierop nader ingegaan.

Innovatie en investering

Investeren in de kennisinfrastructuur staat in deze begroting centraal. De urgentie om het investeringsniveau op peil te brengen, is sinds het afsluiten van het huidige regeerakkoord toegenomen en onder andere tot uitdrukking gebracht in de Voorjaarsnota van 2000.

Adequate financiering van de uitbreiding en verbetering van het aanbod van kennisactiviteiten heeft dan ook prioriteit. De moderne economie kenmerkt zich door grote kennisdynamiek. Kennis wordt sneller ontwikkeld, verworven en toegepast, maar veroudert ook sneller. De kenniseconomie moet alle in de samenleving aanwezige kennis gebruiken en ruimte bieden voor innovatie, absorptie en diffusie van kennis. Informatisering en mondialisering vernieuwen de economie en doen de vraag naar hoog opgeleiden toenemen. Iedereen die kan en wil werken dient geen belemmeringen te ondervinden; de arbeidsparticipatie kan nog sterk omhoog. Daar komt bij dat werken de meest effectieve manier is om sociale uitsluiting tegen te gaan.

Kiezen voor kwaliteit

Ook het onderwijskansenbeleid en de zorgstructuur in het onderwijs moeten worden versterkt. Op het aanleren van basiskennis en -vaardigheden heeft immers iedereen recht, en het is de plicht van de overheid talenten uit de verborgenheid te halen. De emanciperende taak van het onderwijs is bepaald niet voltooid. Lange tijd was het beleid erop gericht de achterstand van de meerderheid van de bevolking ten opzichte van een hoog opgeleide en welvarende minderheid op te heffen. Inmiddels gaat het om de voorsprong van de meerderheid ten opzichte van een laag opgeleide en weinig welvarende minderheid, ten dele bestaande uit allochtonen.

Het beleid richt zich nu op degenen die echt niet mee kunnen komen en op het opheffen van de achterstand van nieuwkomers. Bij 5 tot 10 procent is dat blijvend of in ernstige mate het geval. Het onderwijskansenbeleid kan versterkt worden indien er meer ruimte komt voor differentiatie, gericht op het maximaliseren van kansen op kwalitatief hoogwaardig, op het individu toegesneden, onderwijs voor iedereen. Gelijktijdig biedt het mogelijkheden voor andere groepen om verantwoordelijkheid te nemen voor de inrichting van het eigen bestaan.

Het is gewenst dat er ruimte komt voor meer differentiatie en keuzemogelijkheden in het onderwijs, opdat de solidariteit van de meerderheid met de minderheid niet onder druk komt te staan. Het is ongewenst dat er naast het bestaande onderwijs voor een beperkte groep een alternatief aanbod van hoge kwaliteit gaat ontstaan. De verzorgingsstaat is gebaseerd op de uitgangspunten van kwantitatief individualisme dat in het teken staat van de gelijkheid van iedereen. De samenleving wordt echter steeds sterker bepaald door kwalitatief individualisme, waarin de vrijheid van ieder afzonderlijk het uitgangspunt is geworden. Het accent kan nu komen te liggen op de uitbouw in de diepte, dat wil zeggen in de verruiming van de mogelijkheden rekening te houden met een grote en groeiende diversiteit aan behoeften en een differentiatie in het aanbod. Voorwaarde is dat een publiek gegarandeerd aanbod van kwalitatief goed initieel onderwijs aanwezig blijft. Dat is kiezen voor kwaliteit.

«Dubbel probleem»

Onderwijs en onderzoek draaien voor 80 procent op hoog opgeleiden. De combinatie van een sterk vergrijzende populatie met toenemende concurrentie van andere sectoren vereist een modernisering van het beleid voor personeel in het onderwijs (en onderzoek) en het onderwijs- en onderzoeksstelsel als arbeidsorganisatie. In het funderend onderwijs is het tekort aan personeel een groot risico, maar het biedt ook kansen om bij een opener onderwijsarbeidsmarkt jonger personeel en mensen met ervaring in andere maatschappelijke sectoren aan te trekken. Voor de sector onderzoek zijn onlangs in het rapport Talent voor de toekomst, toekomst voor talent (juni 2000) de risico's beschreven en oplossingen aangedragen. Het «dubbele probleem» waarmee de onderwijssector kampt, is dat personeelstekorten optreden, terwijl juist alle zeilen bijgezet moeten worden om de arbeidsmarkt in brede zin te bedienen.

Onderwijsinstellingen zullen zich moeten bewijzen in een competitieve omgeving. Zij moeten met binnen- en buitenlandse concurrenten in de slag om personeel en studenten. De overheid zal hen daartoe in staat moeten stellen door te investeren in klassenverkleining, personeel, werkorganisatie, ict, gebouwen en materiële voorzieningen. Als dat gebeurt kan het funderend onderwijs de basis blijven vormen voor het vermogen om een leven lang verder te leren en «emplooibaar» te zijn.

2. INVESTEREN IN DE KENNISSAMENLEVING

Het is een onomstreden feit dat investeren in onderwijs bijdraagt aan de groei van welvaart en welzijn. Een hoger opleidingsniveau biedt meer mogelijkheden op de arbeidsmarkt, hetgeen ten goede komt aan zowel individu als samenleving.

Ook scholing op de werkplek en werkervaring hebben gunstige effecten voor de welvaart. Dit benadrukt het belang van goed funderend onderwijs waarin leervaardigheid wordt opgedaan.

De vraag op de arbeidsmarkt beweegt zich onder invloed van de digitalisering van de samenleving. Tegelijkertijd is er de overgang van een industriële naar een dienstensamenleving. In zowel de industriële als in de dienstensector verdwijnt werk waarvoor weinig opleiding nodig is. De computer neemt op veel plekken dat werk over, waarvoor overigens op andere plekken nieuwe werkgelegenheid geschapen wordt. Technische vaardigheden blijven niettemin altijd van belang; niet zozeer voor het gebruik van de software van vandaag, maar voor reparatie, ontwerp en vernieuwing van de hard- en software van morgen. Daarnaast is er ook sprake van complementariteit. Behalve cognitieve zijn steeds meer non-cognitieve vaardigheden vereist, met name creativiteit en sociabiliteit. Het gebruik van ict gaat vaak samen met organisatorische veranderingen van de werkplek, bredere verantwoordelijkheden, meer decentrale besluitvorming en meer self-managing teams. Het is de vraag of de school voor het aanleren daarvan het (enige) aangewezen instituut is.

Menselijk kapitaal en groei

Dat economische groei samenhangt met factoren als onderwijs en onderzoek, maar ook met politieke stabiliteit, maatschappelijke ongelijkheid en vertrouwen in het rechtssysteem, wordt de laatste jaren steeds meer ingezien. Dat menselijk kapitaal een productiefactor is, is bepaald niet nieuw. De nadruk ligt tegenwoordig vooral op de rol die human capital speelt bij de groei van maatschappelijke kennis (social capital). Een goed opgeleide beroepsbevolking is beter in staat nieuwe technologieën te creëren, te verspreiden en toe te passen. Het maatschappelijk belang van onderwijs en onderzoek is groter dan tot uitdrukking komt in de individuele beloning van arbeid via de markt. Er zijn ook maatschappelijke effecten buiten de markt om.

Zonder toenemende kennis en verbetering van de technologie is voortgaande groei uitgesloten. De groei stuit dan op fysieke grenzen: de beperkte aanwezigheid van de productiefactoren arbeid, kapitaal en milieu. Kennisgroei – het creatieve vermogen van mensen – kent geen (bekende) grenzen.

Een leven lang leren

De moderne kenniseconomie, waarin nieuwe ontwikkelingen zich in een steeds sneller tempo voordoen en innovatie steeds belangrijker wordt, vereist een beroepsbevolking die steeds weer bijleert om kennis op peil te houden en nieuwe kennis op te doen. Een afgeronde opleiding op jonge leeftijd is niet meer toereikend voor het gehele arbeidzame leven; «een leven lang leren» is noodzakelijk om de employability van werknemers te behouden.

In dit licht is het de ambitie van het kabinet om, binnen de door de Europese Top geformuleerde ambitie, van Nederland de meest dynamische en welvarende regio in Europa te maken. Hiervoor worden twee beleidslijnen ingezet. De eerste beleidslijn is het creëren van een hoog opgeleide en breed inzetbare beroepsbevolking door middel van een aantrekkelijk klimaat voor menselijk kapitaal. De tweede beleidslijn is het stimuleren van een hoge mate van sociale insluiting met een bijbehorende participatiegraad.

Voor zowel het realiseren van beide beleidslijnen als het tegemoet kunnen komen aan de eisen die een moderne kenniseconomie stelt, is het instrumenteren van «een leven lang leren» van groot belang. Uitgangspunt is het opleidingsniveau van de beroepsbevolking in zijn totaliteit te verhogen. Het minimale niveau is die van de startkwalificatie. Voor werkenden en werkzoekenden die nog niet over een startkwalificatie beschikken, is het bereiken van dit basisniveau een noodzaak om enerzijds de sociale participatie te bevorderen en de uitsluiting tegen te gaan en anderzijds het aanwezige potentieel te benutten. De erkenning van elders verworven competenties speelt een cruciale rol om het niveau van startkwalificatie te bereiken. «Een leven lang leren» is in feite een gezamenlijk belang en een gedeelde verantwoordelijkheid van zowel de deelnemer, het bedrijfsleven als de overheid. Herijking van de bestaande verantwoordelijkheidsverdeling en de rollen die de diverse actoren hebben, wordt de komende tijd een belangrijk discussiepunt. Het kabinet zal hiervoor een aanzet geven.

Onderzoek en ontwikkeling

Technologie en innovatie zijn voor onze samenleving zeer belangrijke factoren. Dat blijkt onder meer uit berekeningen van het verband tussen het bbp en investeringen in fysiek en menselijk kapitaal, waarbij afzonderlijk rekening wordt gehouden met investeringen in research and development. Indirect is daarmee natuurlijk ook het belang van goed onderwijs aangegeven. Hoe beter de kwaliteit van het onderwijs, hoe meer kans er is op innovatief onderzoek. Meer innovatie doet de kennisvoorraad extra toenemen – het gaat in feite om uitbreidingsinvesteringen van de kennisvoorraad. Ook wanneer kennis goedkoper kan worden geïmporteerd, is het van belang het onderzoeks- en opleidingsniveau op een zodanig peil te hebben dat die kennis kan worden benut. Menselijk kapitaal is dus niet alleen een productiefactor, maar ook een strategische factor bij de verwerving en verspreiding van kennis.

Met meer internationale concurrentie wordt de kwaliteit van de beroepsbevolking belangrijker, zeker voor een kleine open economie. Dankzij ict heeft kennis zich snel over de wereld verspreid. Ook kapitaal is internationaal zeer mobiel. Kennisintensieve arbeid krijgt hierdoor steeds meer strategische waarde en dus is het van belang om voor bedrijven en personen die zich hiermee bezighouden aantrekkelijke vestigingsvoorwaarden te creëren. Bij de keuze van de locaties voor productie en dienstverlening, spelen kosten en kwaliteit van de aanwezige voorzieningen – fysieke en kennisinfrastructuur, politieke en economische stabiliteit, het cultureel klimaat – een doorslaggevende rol.

Sociaal kapitaal

Kennis ontstaat in een sociaal proces. Mensen leren van ouders, vrienden, collega's en elkaar, zonder dat er economische transacties aan ten grondslag liggen. Mensen profiteren niet alleen zelf van hun kennis, maar hun omgeving doet dat ook. De Oeso omschrijft human capital als de «kennis, vaardigheden, competenties en andere in individuen belichaamde eigenschappen die van belang zijn voor economische activiteiten». Social capital of sociale cohesie wordt veelal omschreven in termen van netwerken, normen, waarden en vertrouwen (trust), waardoor gezamenlijke doelstellingen effectiever worden bereikt. Nederland scoort hoog op een schaal die voor Oeso-landen vertrouwen aangeeft: Nederland staat op de zevende plaats van de 23. Lidmaatschap van maatschappelijke organisaties kan dienen als maatstaf voor sociale cohesie. Mobiliteit, leeftijd en het type beroep dat men uitoefent zijn van invloed op actieve participatie. CBS-onderzoek naar de leefsituatie bevestigt dat de maatschappelijke participatie toeneemt met het opleidingsniveau. Een van de meest effectieve, maar zeker niet het enige instrument voor de opbouw van sociaal kapitaal is (funderend) onderwijs.

Wanneer invloed van onderwijs en onderzoek op de groei van welvaart alleen wordt afgemeten aan effecten via de markt, geeft dat een zeer onvolledig beeld. Zij hebben namelijk ook invloed op de gezondheidssituatie (levensduur, bevolkingsgroei), politieke stabiliteit, armoede en inkomensongelijkheid, milieueffecten (ook negatieve effecten) en criminaliteit. Kortom, invloed op het welzijn en de kwaliteit van het leven. Het gaat hierbij om effecten over een zeer lange termijn van 45 jaren, overeenkomend met de duur van een beroepsmatig actieve generatie. Onderzoek voor de Oeso illustreert dat de wijze waarop de samenleving is ingericht in hoge mate de groei bepaalt van de economie. Welvaartsgroei is een voorwaarde én een middel om welzijn tot stand te brengen. Tegelijk zijn er terugkoppelingsmechanismen werkzaam: een politiek, bestuurlijk en sociaal stabiele samenleving met een evenwichtige inkomensverdeling waarin vertrouwen in het rechtssysteem heerst en veiligheid gegarandeerd kan worden, biedt meer mogelijkheden voor (verdere) welvaartsstijging.

Investeringen in de sociale en de ruimtelijk-economische infrastructuur kunnen niet los worden gezien van investeringen in de kennisinfrastructuur. Het begrip «infrastructuur» moet worden opgevat als het geheel van structurele publieke voorzieningen die de potentie van het menselijk kapitaal helpen bevorderen. Dat is, kort samengevat, de visie van professoren Nijkamp, Bovenberg en Soete in de notitie Kennis is Kracht. Het belang van goede kennisinfrastructuur in Nederland (juni 2000). Bovenstaande uiteenzetting onderschrijft het belang van investeren in onderwijs, onderzoek en cultuur en kan een rol spelen in het investeringsbeleid van het kabinet, waaraan onder meer met de volgende ICES-ronde invulling zal worden gegeven

Cultuur

Investeringen in menselijk, sociaal en cultureel kapitaal worden niet alleen afgemeten in termen van bruto nationaal product en werkgelegenheid. Investeringen in onderwijs, onderzoek en cultuur hebben ook opbrengsten van een andere orde. Rendement dat minder geschikt is om in cijfers uit te drukken: plezier, saamhorigheid, voldoening, vervoering. Voor de sectoren cultuur en media, die dankzij de groei van de culturele en de audiovisuele industrie ook in economisch opzicht belangrijke sectoren zijn geworden, spreekt dit bijna vanzelf. Onder het motto «Cultuur als confrontatie» is vorig jaar de Uitgangspuntenbrief voor het cultuurbeleid verschenen en wordt dit jaar tegelijk met de begroting de Cultuurnota voor de periode 2001–2004 uitgebracht. Daarom kan de aandacht in deze toelichting beperkt blijven tot de hoofdlijnen. Behalve in de Uitgangspuntenbrief en de Cultuurnota zijn de nieuwe richtsnoeren uiteengezet en uitgewerkt in beleidsnota's en -brieven over cultureel ondernemerschap, cultureel vermogen, architectuurbeleid, kunstopleidingen, mediabeleid, culturele diversiteit en internationaal cultuurbeleid. Het gemeenschappelijke element in die verschillende publicaties is dat het cultuurbeleid zoveel mogelijk mensen uit zoveel mogelijk lagen van de bevolking deelgenoot wil maken van wat cultuur allemaal te bieden heeft. Om dat te bereiken zal er meer wisselwerking moeten komen tussen cultuurmakers en publiek. Naast aandacht voor cultureel erfgoed, moet er ook ruimte zijn voor de cultuur van komende generaties. Dit heeft geleid tot de volgende vijf beleidsprioriteiten:

• versterking van de culturele programmering;

• meer aandacht voor culturele diversiteit;

• meer aanbod voor jeugd;

• beter zichtbaar en bereikbaar maken van ons culturele vermogen in archieven, musea;

• culturele planologie (o.m. via Belvedere).

Het project Cultuur en school waarmee in de vorige Cultuurnota een begin werd gemaakt, is een succes gebleken. Het zal geïntensiveerd worden, waarbij de positie van de scholen wordt versterkt. Nieuw is het Actieplan cultuurbereik. In het kader van dit plan verdubbelt het rijk de gelden die een dertigtal gemeenten en de provincies in hun stedelijke en provinciale programma's cultuurbereik opnemen. De rol van ict als middel om de relatie tussen cultuur en onderwijs te versterken staat centraal in de brief cultuur@kennisnet.nl. De uitgangspunten van het ict-onderwijsbeleid en het cultuurbeleid komen in die brief samen. In twee nota's over het kabelbeleid is het uitgangspunt een evenwichtige verhouding tussen de kabelbeheerder, dienstenaanbieder en de consument.

3. PRIORITEITEN IN HET BELEID

Uitbreiding en verbetering van het aanbod

Vernieuwende economie

Het Centraal Planbureau (CPB) beoordeelt informatie- en communicatietechnologie (ict) voorzichtig als een mogelijke doorbraaktechnologie: «Ontwikkelingen in de Verenigde Staten wijzen op een vernieuwende economie» (CEP 2000, blz. 171). Het beleid in de vernieuwende economie heeft een Europese dimensie. Beleidsinitiatieven en technologische standaarden op elkaar aan laten sluiten; eenduidige regelgeving en instituties; samenwerking in onderzoek en ontwikkeling – zaken die Europa als geheel en ook de afzonderlijke landen ten goede komen. Ook op nationaal niveau vraagt ict om beleidsaandacht. Het gaat dan om de toerusting van (toekomstige) werknemers met voldoende kwalificaties en mogelijkheden om die te blijven ontwikkelen en aan te passen.

Bij de verspreiding van ict in het dagelijkse werk zijn leerprocessen dus belangrijk. Het blijkt dat bedrijven die zowel veel gebruik maken van ict als veel hoog opgeleiden in dienst hebben, productiever zijn. Dat wijst op complementariteit tussen ict-investeringen en het opleidingsniveau van werknemers. Er is nog een reden om het opleidingsniveau van de bevolking te verhogen, of zoals de Sociaal Economische Raad (SER) dit noemt, «opwaardering» van de werkgelegenheid; er worden gemiddeld steeds hogere eisen aan het personeel gesteld.

De investeringen in ict zijn in Nederland, in procenten van het bbp, relatief hoog vergeleken met het EU- en Oeso-gemiddelde. Ook het aantal en de groei van toegekende ict-octrooien in het totaal van de toegekende octrooien ligt boven het gemiddelde van de EU en Oeso-landen. Deze gegevens staan in de Oeso-publicatie Science, technology and industry scoreboard, 1999. Van belang is dat ict-investeringen en het opleidingsniveau van de bevolking gelijke tred houden.

Knelpunten op de arbeidsmarkt

De Toets op het concurrentievermogen 2000 laat zien dat Nederland zijn arbeidspotentieel onvoldoende benut. Ouderen, allochtonen, vrouwen en laagopgeleiden staan nog te veel buiten het arbeidsproces. De welvaartsmogelijkheden worden onvolledig benut, terwijl de vergrijzing vraagt om een breder maatschappelijk draagvlak. Opwaardering van competenties zal in belangrijke mate de tekorten moeten terugdringen.

Werkenden en reserves onder de beroepsbevolking die initieel geschoold zijn, moeten gemakkelijker gebruik kunnen maken van onderwijsdiensten. Om te voorkomen dat de vernieuwende economie op capaciteitsgrenzen stuit, is door het CPB een aantal beleidsopties voor het arbeidsmarktbeleid op een rij gezet. De meeste daarvan leiden pas op lange termijn tot verhoging van het arbeidsaanbod, maar sommige kunnen op korte termijn al vruchten afwerpen. Een groot aantal opties heeft betrekking op onderwijs en scholing, bijvoorbeeld vergroting van de aantrekkelijkheid van een baan in het onderwijs door klassenverkleining, verhoging van de instroom van hoger onderwijs, tegengaan van de uitval in het onderwijs en stimulering van studierichtingen met tekorten. Het kabinet heeft in de nota In Goede Banen in 48 punten aangegeven hoe knelpunten voor de korte termijn aangepakt kunnen worden. Net als het CPB heeft de SER voorkeur voor generiek overheidsbeleid om arbeidstekorten aan te pakken. Maar in bepaalde situaties kan het maatschappelijk belang gediend zijn met specifiek overheidsbeleid. Dit geldt volgens de SER in het laatste middellangetermijnadvies voor knelpunten in de onderwijssector en de ict-beroepen, omdat beide van cruciaal belang zijn voor de ontwikkeling naar een kennismaatschappij.

Een zo hoog mogelijk aanbod van hoger opgeleiden moet voorkomen dat de toekomstige groei door capaciteitsproblemen wordt gefrustreerd. De totale vraag naar onderwijs, zo blijkt uit de Referentieraming 2000, neemt in de kabinetsperiode toe met 2,8 procent. Daarna zet de groei door, waardoor aan het eind van de meerjarenramingen de vraag ten opzichte van 1998/99 met ruim 5 procent zal zijn gestegen. Het funderend onderwijs groeit in de kabinetsperiode met 2 procent en daarna nog eens met 2 procent. Sterke groeiers daarbinnen zijn de onderwijssoorten die onder de Wet op de expertisecentra (WEC) vallen, het leerwegondersteunend onderwijs en de praktijkopleidingen. Het aandeel van deze onderwijssoorten neemt daardoor toe, maar blijft aan het eind van de meerjarenraming nog onder de 6 procent. Het secundair beroepsonderwijs is een bescheiden groeier; 1,5 procent in deze kabinetsperiode en ruim 3 procent over acht jaar gerekend. Binnen het hoger onderwijs groeit het hbo zeer sterk (bijna 12 procent in vier en ruim 18 procent in acht jaar), maar ook het wo groeit meer dan gemiddeld (ruim 4 procent in vier en ruim 6 procent in acht jaar).

In paragraaf 5 (Financieel overzicht), onder «Onderwijs en arbeidsmarkt», worden de budgettaire gevolgen geschetst van het beleid voor uitbreiding en verbetering van het aanbod.

Zorg en kansen in het onderwijs

Mensen moeten de ruimte krijgen om te onderzoeken, te leren en te ondernemen. We kunnen het ons daarbij vanuit economisch noch sociaal oogpunt veroorloven om mensen langs de kant te laten staan. Goed funderend onderwijs en een startkwalificatie moeten iedereen in staat stellen aan het arbeids- en maatschappelijk proces deel te nemen. Maar door de kennisdynamiek zal een afgeronde opleiding niet volstaan. «Een leven lang leren» is noodzakelijk om «emplooibaar» te blijven.

Door individualisering is de behoefte aan scholing zeer gedifferentieerd. Om te voorkomen dat grote groepen mensen de snelle maatschappelijke ontwikkelingen niet kunnen bijhouden en buiten de samenleving komen te staan, moet preventief onderwijsbeleid kansen op participatie maximaliseren. Het beleid ter vergroting van de participatie richt zich onder meer op Nederlandse taalvaardigheid onder allochtonen, voor- en vroegschoolse educatie en voortijdig schoolverlaten.

Hier is alle aanleiding voor. Uit onderzoek in Amsterdam bleek dat de basisberoepsgerichte leerweg te moeilijk zou zijn voor 5 000 leerlingen. Uit beoordeling van het onderzoek bleek dat het aantal risicoleerlingen nog hoger zou kunnen liggen. Dit is een signaal dat de situatie van risicoleerlingen zorgelijk is. In een ander rapport waarin vmbo-leerlingen getoetst werden aan de landelijke criteria voor leerwegondersteunend onderwijs en praktijkonderwijs, bleek ruim eenderde in aanmerking te komen voor extra zorg. Er is in deze gevallen sprake van een leerachterstand van meer dan anderhalf jaar.

Uit een recent onderzoek (International Adult Literacy Survey, OECD) naar geletterdheid blijkt dat in Nederland 10 procent van de volwassenen onvoldoende geletterd is om normaal te functioneren in de samenleving. Saillant is dat onder de groep recente schoolverlaters in Nederland toch nog rond de 7 procent niet verder komt dan datzelfde lage niveau. In de helft van de gevallen gaat het daarbij om jongeren die met een andere taal dan het Nederlands opgroeien. Onderzoek naar het voortijdig schoolverlaten laat zien dat 3 procent van de leerlingen het onderwijs verlaat voor het einde van de leerplicht. Op 17-jarige leeftijd heeft 8 procent het onderwijs verlaten zonder primaire startkwalificatie.

Het jaarlijks budget voor bestrijding van achterstanden voor het primair en voortgezet onderwijs is f 1,1 miljard. Over de aanpak van onderwijsachterstanden is de Tweede Kamer uitvoerig geïnformeerd. Een actieplan is inmiddels gepubliceerd. Bij het zorgcluster in het onderwijs horen de instellingen die vallen onder de Wet op de expertisecentra en, voor het voorgezet onderwijs, het leerwegondersteunend en praktijkonderwijs. Met de leerlinggebonden financiering wordt een grote stap gezet in de richting van vraagfinanciering. Dit proces moet zorgvuldig worden voorbereid en vraagt de nodige tijd. Er is onlangs aan de Kamer gerapporteerd over de voortgang van leerlinggebonden financiering en over de ontwikkeling van het zorgbudget in het vmbo. De budgettaire effecten zijn in paragraaf 5 onder «Zorg in het onderwijs» op een rij gezet.

Modernisering van arbeidsorganisaties en personeelsbeleid in onderwijs en onderzoek

Uit gegevens zoals de Onderwijsmeter (ITS, 2000) en internationale vergelijkingen komt het beeld naar voren dat het goed gaat met het Nederlandse onderwijs. Ouders tonen zich over het algemeen tevreden over het onderwijs en in internationaal perspectief steken de prestaties van het Nederlandse onderwijs bepaald niet slecht af. Dat blijkt bijvoorbeeld uit deelnamecijfers aan het hoger onderwijs en uit resultaten voor wiskunde, natuurwetenschappelijke vakken en Engels. Toch liggen er de komende tijd een aantal knellende problemen, die bij elkaar opgeteld een veel minder gunstig beeld laten zien.

Veel schoolorganisaties en hun personeel zijn niet toegerust om de problemen en uitdagingen van nu aan te kunnen. De afstand tussen de bestaande situatie en de ambities die voortvloeien uit de noodzaak om de trends te accommoderen is groot. Het is daarom van belang ook de aandacht te vestigen op de huidige staat van het onderwijs en de investeringen (in verschillende betekenissen van het woord) die nodig zijn om het ingrijpende veranderingsproces effectief te laten verlopen.

Om voldoende kwalitatief hoog opgeleiden te leveren, moet de onderwijssector zelf een aantrekkelijke werkomgeving zijn. De arbeidsvoorwaarden en de werkomstandigheden moeten voldoen aan hoge eisen om personeel te trekken en vast te houden. De arbeidsorganisatie moet tegemoetkomen aan moderne eisen, ruimte laten aan eigen invullingen, en heldere verhoudingen kennen tussen personeel, management en bestuur.

Belangrijke impuls voor de verbetering van de werkomstandigheden is de groepsgrootteverlaging in het basisonderwijs. Een overeenkomstig effect wordt bereikt door de achterstanden in te lopen bij de materiële bekostiging, de leermiddelen versneld te moderniseren en extra gelden te verstrekken voor vernieuwingen in voortgezet onderwijs en secundair beroepsonderwijs.

De beleidsruimte voor de individuele school wordt vergroot door de kwaliteitsimpuls arbeidsorganisatie. Er is met ingang van schooljaar 2000–2001 een decentraal budget beschikbaar gesteld, oplopend tot f 240 miljoen structureel, dat scholen vrij kunnen besteden voor personele uitgaven. In de cao worden als doelen van dit budget genoemd: functiedifferentiatie, het creëren van ondersteunende functies en werkdrukverminderende maatregelen. In het budget zitten extra middelen voor het afsluiten van adequate arbo-convenanten. Via monitoring wordt de besteding van het budget gevolgd. Randvoorwaarde voor effectieve inzet van de decentrale budgetten is een adequate en transparante medezeggenschap.

Vergroting van de kwaliteit van het personeel en waarborging van de benodigde kwantiteit zijn de pijlers van het met Maatwerk voor morgen ingezette beleid. In het vervolg op deze nota – Maatwerk 2 van juni 2000 – is aangegeven dat werkgevers in het onderwijs toegerust en ondersteund worden om ook op de langere termijn hun personeelsvoorziening op peil te houden. Ze worden in staat gesteld een personeelsbeleid te voeren dat is toegesneden op de eigen schoolspecifieke situatie. Het in de school opleiden van verschillende kandidaten voor het personeel in het onderwijs (mensen in opleiding, zij-instromers, onderwijsassistenten) is hierbij een nieuwe ontwikkeling. Bij de implementatie en uitvoering van het beleid krijgt de school als arbeidsorganisatie dus een spilfunctie. Via invoering van integraal personeelsbeleid en de ontwikkeling van een beroepsgroep wordt de professionaliteit van het personeel in het onderwijs bevorderd.

De maatregelen die de school deel laten uitmaken van een opener onderwijsarbeidsmarkt zullen leiden tot een nieuw kwaliteitsstelsel dat in Maatwerk voor morgen al is aangekondigd. Een wet op de beroepen in het onderwijs zal de neerslag vormen van dat kwaliteitsstelsel.

In zijn advies Lerarenbeleid: kwaliteit voor vandaag en morgen heeft de Onderwijsraad voorgesteld na te denken over een nieuwe educatieve infrastructuur: een samenhangend stelsel van scholing en nascholing, schoolbegeleiding, toets- en leerplanontwikkeling en wetenschappelijk onderzoek. De raad is verzocht dit onderwerp nader uit te werken en in 2000 hierover te adviseren.

Bij de behandeling van de eerste suppletore begroting 2000 is de Tweede Kamer geïnformeerd over een nadere verkenning door prof. dr. A. van der Zwan naar de mogelijke oprichting van een onderwijsontwikkelingsfonds. Onderzocht wordt hoe een fonds veelbelovende innovatieve projecten en herstructureringsprojecten kan bevorderen en stimuleren. Dit onderzoek maakt ook de vraagzijde inzichtelijk, ontwikkelt en toetst nadere criteria voor de projecten die in aanmerking kunnen komen en gaat in op mogelijke financieringsvormen, fondsconstructies en noodzakelijke aanpassingen in de regelgeving.

Begin juli is met de Centrales van overheidspersoneel de cao 2000–2002, sector onderwijs (po, vo, bve) afgesloten. Het is een evenwichtige mix van generieke en specifieke maatregelen die kunnen bijdragen aan de versterking van de wervingspositie. Basis is een marktconforme loonontwikkeling. Begin- en eindsalarissen in het onderwijs zijn op orde, maar carrièrepatronen voor onderwijspersoneel zijn relatief lang. Via inkorting en linearisering van het carrièrepatroon wordt het loon- en functiegebouw gemoderniseerd. De mogelijkheid om arbeidsduurverkorting te verzilveren en de uitbreiding van de kinderopvang en scholingsfaciliteiten, maken meer differentiatie en maatwerk in het arbeidsvoorwaardenpakket mogelijk.

De opleidingen voor personeel in het onderwijs hebben gezamenlijk een veranderingsproces naar een vraaggerichte benadering op gang gebracht. Er zijn flexibeler leertrajecten opgezet voor diverse doelgroepen studenten. Ook is de samenwerking met scholen in de regio hechter geworden, zodat verdere dualisering van de initiële opleiding mogelijk wordt. Een belangrijk element is daarbij de ontwikkeling van de school als «opleidingsschool». Scholen moeten er op voorbereid zijn dat ze niet meer alleen kant-en-klaar startbekwaam personeel aangeleverd krijgen. In hun personeelsbeleid zullen ze aandacht moeten besteden aan het opleiden van mensen op de werkplek, in de school zelf.

De opleidingen bieden trajecten op maat. Er zullen verschillende routes zijn die naar een baan in het onderwijs voeren, waarbij de eindverantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het opgeleide personeel bij de opleidingen blijft. Als personeel in de school wordt opgeleid krijgen de opleidingsdocenten een directe betrokkenheid bij de professionalisering van collega's in de school. Dat kan een inhoudelijke basis zijn voor verdere ontwikkeling van de beroepsgroep. Nieuwe opleidingsroutes en de Interim-wet zij-instroom maken het mogelijk dat specifieke doelgroepen worden omgeschoold tot groepsleerkracht in het basisonderwijs.

Een professionele arbeidsorganisatie zal ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid effectiever kunnen bestrijden. Er is voor ziekteverzuimbestrijding extra geld ter beschikking gesteld in de verwachting dat deze middelen in de komende jaren terugverdiend worden. Het geld is als onderdeel van het decentraal budget aan de scholen toegekend. De cao-partijen streven ernaar om het ziekteverzuim de komende 3 jaar met 1 procentpunt te laten dalen. Het decentraal budget kan worden gebruikt voor arbo-contracten. Inzet is om via reïntegratie van gedeeltelijk arbeidsongeschikten 10 procent van deze groep weer aan werk te helpen.

De financiële gevolgen van het beleid zijn samengevat in paragraaf 5 onder «Investeren in personeel en scholen».

De universiteiten en de onderzoekinstellingen zullen de komende tien jaar met betrekking tot het ontwikkelen en te voeren personeelsbeleid vooral moeten anticiperen op uitstroom van het vergrijsde personeelsbestand en instroom van jong wetenschappelijk talent.

Dit is een van de aanbevelingen uit het rapport Talent voor de toekomst, toekomst voor talent, dat in opdracht van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen tot stand is gekomen. Met dit rapport is uitvoering gegeven aan de moties Van der Hoeven (CDA) en Lambrechts (D66) (Tweede Kamer, vergaderjaar 1999–2000, 26 558, nrs. 7 en 8) die werden ingediend bij de behandeling van het Wetenschapsbudget 2000 in oktober 1999.

Het rapport inventariseert de huidige knelpunten op het gebied van personeelsbeleid van de universiteiten en de onderzoekinstellingen, de initiatieven die reeds door de instellingen zijn ondernomen om die knelpunten te verminderen en het geeft een plan van aanpak dat zich richt op het oplossen van de knelpunten. In een onderzoek van het Centraal Planbureau (CPB) dat opgenomen is in het rapport, is doorberekend dat bij ongewijzigd beleid in de nabije toekomst tekorten aan personeel zullen ontstaan.

Het rapport is toegezonden aan de Tweede Kamer bij brief van 14 juni 2000 met de toezegging dat de uitkomsten van het rapport zorgvuldig worden bestudeerd en daarna een reactie volgt.

Voor een reactie op het rapport wordt verwezen naar de voortgangsrapportage wetenschapsbeleid, die separaat aan de Tweede Kamer zal worden toegezonden.

Investeringen in ict en wetenschapsbudget

Ict in het onderwijs biedt veel mogelijkheden: onderwijs op maat, aangepast aan de competenties en leerbehoeften van de lerenden en, in meer of mindere mate, onafhankelijk van plaats en tijd. Ict kan ook de administratieve lasten voor scholen verminderen. Voor de docent betekent onderwijs op maat met ict een verandering van rol.

Kennisnet is een belangrijke voorziening waarmee voor het onderwijs relevante toepassingen en informatie toegankelijk gemaakt wordt, op een beveiligde, beheerde en samenhangende wijze. Kennisnet biedt gebruikers een platform om kennis en informatie te delen en verder te ontwikkelen. Docenten kunnen hun lessen samen ontwikkelen en uitwisselen, leerlingen kunnen oefenen met examens, werkstukken schrijven met leerlingen op andere scholen of locaties, de toegang tot internet is snel, gegarandeerd en goedkoop.

In de nota Wie oogsten wil, moet zaaien, Wetenschapsbudget 2000 werd de vorming van de vernieuwingsimpuls bij de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO) aangekondigd. Dit is een instrument gericht op vernieuwing van het wetenschappelijk onderzoek. De eerste tranche, met een budget van f 30 miljoen per jaar vanaf 2000, waaraan OCenW, NWO en de universiteiten evenveel bijdragen, is gericht op jonge talentvolle universitaire onderzoekers, die gedurende 5 jaar de ruimte krijgen om hun eigen onderzoeksideeën uit te werken. In september 2000 vinden de eerste toewijzingen plaats. Daarnaast is voor 2000 nog additioneel f 50 miljoen beschikbaar gekomen.

In het Wetenschapsbudget 2000 werd aangekondigd dat de vernieuwingsimpuls over enkele jaren een budget zal hebben van f 75 miljoen, met bijdragen van OCenW, NWO en de universiteiten.

In de Voorjaarsnota 2000 heeft het kabinet ruimte geboden (f 30 miljoen) voor een verdere groei van de vernieuwingsimpuls. De bijdrage van OCenW aan de vernieuwingsimpuls komt hiermee vanaf 2005 op f 55 miljoen per jaar. NWO en de universiteiten hebben zich vorig jaar al gecommitteerd een bijdrage van f 50 miljoen van OCenW met gelijke bedragen te matchen. Dit betekent dat de vernieuwingsimpuls in enkele jaren toeneemt naar zo'n f 160 miljoen per jaar vanaf 2005. In onderstaande tabel wordt de bijdrage van OCenW/LNV en NWO/universiteiten samengevat

¹ Het betreft middelen die vrijvallen uit de bij NWO ondergebrachte OCenW-stimuleringsmiddelen.

Beleidsimpuls cultuur

In het regeerakkoord is een forse impuls voor cultuur opgenomen. Deze begroting voegt hier f 25 miljoen aan intensiveringen aan toe. In 2000 is f 40 miljoen extra beschikbaar voor monumentenzorg. Voor f 14 miljoen is het mogelijk te voorzien in extra kosten voor het Rijksmuseum (f 4 miljoen), huisvesting (f 5 miljoen) en de Koninklijke Bibliotheek (f 5 miljoen).

4. EUROPA

Lissabon, eEurope 2002 en eLearning

De eerste bijeenkomst van de Europese Raad in het nieuwe millennium, de Kennistop in Lissabon, stond in het teken van de mogelijkheden en uitdagingen van de vernieuwende en mondialiserende economie. Het strategische doel van de daar gemaakte afspraken is Europa te ontwikkelen tot de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie in de wereld, met een houdbare economische groei, meer en betere banen en met een hechtere sociale samenhang. Deze ambitie veronderstelt hoogwaardig menselijk en sociaal kapitaal en stelt daarom hoge eisen aan het onderwijs- en onderzoeksstelsel. De urgentie hiervan laat zich raden, gezien de toenemende schaarste op de arbeidsmarkt van hoog opgeleiden in de sectoren onderwijs en onderzoek. Nederland staat dan ook van harte achter het «eEurope-initiatief». Ook vreemdetalenonderwijs is essentieel; daarom is het jaar 2001 uitgeroepen tot «Europees jaar van de talen».

Uitdrukkelijk is afgesproken dat lidstaten elkaar op onderwijsterrein zullen volgen en zich met elkaar vergelijken, waar het gaat om de inzet (bijvoorbeeld de onderwijsuitgaven per capita) en de resultaten van het beleid. Voor onderzoek en innovatie is het belangrijk dat er snelle onderzoeksnetwerken komen in heel Europa, dat publiek en privaat onderzoek meer samenwerken, dat belemmeringen voor een Europese kennismarkt worden opgeheven en dat er meer ruimte komt voor vernieuwend fundamenteel onderzoek.

Naast de economische component is in Lissabon ruime aandacht besteed aan de sociale component. Om te voorkomen dat de nieuwe economie leidt tot vergroting van de werkloosheid, sociale uitsluiting en armoede is het van cruciaal belang te investeren in mensen. Onderwijs en opleiding zijn daartoe de instrumenten. Een van de afspraken die is gemaakt is de halvering per 2010 van het aantal 18–24-jarigen zonder vervolgopleiding. Daarnaast werden de deelnemende landen opgeroepen jaarlijks substantiële groei van investeringen in menselijke bronnen per capita te verwezenlijken. Op suggestie van Nederland is de Onderwijsraad uitgenodigd – teneinde bij te dragen aan de Luxemburg- en Cardiff-processen – om in het voorjaar 2001 een breed rapport aan de Europese Raad voor te leggen over de concrete doelstellingen die de onderwijsstelsels in de toekomst moeten nastreven.

Inmiddels heeft de Europese Raad van Feira van 19 en 20 juni 2000 een actieplan goedgekeurd (eEurope 2002), waarin de actielijnen gebundeld zijn rond drie «sleuteldoelen»:

• een goedkoper, sneller en veilig internet; het actieplan somt de acties op die voor wetenschappelijk onderzoek van belang zijn;

• investeren in mensen en vaardigheden; het actieplan voegt de acties samen die voor het onderwijs van belang zijn. Daarvoor is een complementair initiatief opgezet met de titel eLearning;

• stimulering van internetgebruik; het actieplan beschrijft voornamelijk acties die voor het media- en cultuurbeleid van belang zijn.

Daarnaast heeft de EU Onderzoekraad van 15 juni 2000 een plan van aanpak goedgekeurd om te komen tot een Europese Onderzoeksruimte. Het doel hiervan is onder andere:

• de fragmentatie van het onderzoek in Europa te verminderen en de samenwerking te verhogen door netwerken en centres of excellence in het leven roepen;

• het beleid voor infrastructurele onderzoeksinspanningen vergroten;

• de mobiliteit van onderzoekers verhogen;

• het aantrekkelijk maken van het beroep voor jonge onderzoekers en vrouwen.

Verder heeft de EU Onderwijsraad van 8 juni 2000 de Europese Commissie onder andere verzocht:

• in haar voorstellen voor de werkgelegenheidsrichtsnoeren 2001 de richtsnoeren voor ict en «een leven lang leren» te verscherpen;

• met een voorstel te komen voor een Europees diploma voor basisvaardigheden;

• met een voorstel te komen voor een Europees format voor curricula vitae.

De Franse EU-voorzitter heeft aangekondigd binnenkort met een initiatief te komen om de mobiliteit van studenten en personeel te vergroten. Onder hetzelfde voorzitterschap zal waarschijnlijk de aanbeveling worden aangenomen om de knelpunten in deze mobiliteit te verminderen.

Nederland heeft sinds de top van Lissabon de investeringen in menselijk kapitaal belangrijk verhoogd (zie ook de financiële bijlage bij deze begroting). Het gaat om:

• investeringen in ict, waardoor de in Lissabon geformuleerde doelstelling verwezenlijkt kan worden om alle scholen voor het einde van 2001 aan te sluiten op kennisnet, en de ict-vaardigheid van onderwijzend personeel, conform «Lissabon» kan worden vergroot;

• investeringen in personeel, scholen en wetenschap, waardoor de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek zal verbeteren;

• investeringen in de bestrijding van voortijdig schoolverlaten, in regionale samenwerking, en in vroeg- en voorschoolse opvang, waardoor de Lissabondoelstelling dichterbij wordt gebracht om het aantal 18–24 jarigen met alleen lager secundair onderwijs in 2010 gehalveerd te hebben.

5. FINANCIEEL OVERZICHT

Inleiding

In het regeerakkoord is een hoge prioriteit toegekend aan onderwijs, cultuur en wetenschappen. Met de gunstige economische vooruitzichten voor 2000 en verder is in het uitgavenkader extra ruimte beschikbaar gekomen, waardoor het mogelijk is geworden om op onderdelen het regeerakkoord versneld uit te voeren en daarnaast nieuwe prioriteiten te stellen.

Voor de OCenW-begroting leidt dit bovenop de impuls van f 2 miljard uit het regeerakkoord tot nieuwe beleidsmatige uitgaven (exclusief de cao-salarisstijging) van f 1,4 miljard per jaar. Op deze wijze wordt het OCenW-veld in staat gesteld mee te delen in de groeiende welvaart en beleidsimpulsen te ontplooien die een bevestiging zijn van de prioriteit voor onderwijs, cultuur en wetenschappen in het regeerakkoord.

Bij de afronding van de begrotingsbesprekingen in augustus 2000 heeft het kabinet besloten tot verdere intensiveringen voor OCenW. Het effect hiervan in 2001 en volgende jaren is opgenomen in de volgende overzichten en in de voorgestelde begroting 2001.

De intensiveringen in het kalenderjaar 2000 zullen worden opgenomen in de tweede suppletore begroting, maar zijn wel inmiddels ter toelichting opgenomen in de begrotingsartikelen. Het betreft in 2000:

• de versnelling met f 21 miljoen van de decentrale schoolbudgetten bij de beleidsterreinen voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs en volwasseneneducatie;

• een post van f 100 miljoen in 2000 voor interne verbouwing en inventaris (inclusief de f 20 miljoen voor het amendement-Hindriks) die in de tweede suppletore begroting nader verdeeld zal worden over de beleidsterreinen primair onderwijs en voortgezet onderwijs;

• een post van f 50 miljoen voor vervanging op artikel 26.06;

• f 50 miljoen voor het wetenschapsbudget op artikel 23.01;

• een vooruitbetaling van f 162 miljoen voor de ov-kaart in 2000 als kasschuif naar 2001 en volgende jaren.

Aansluiting ontwerpbegroting 2000 en ontwerpbegroting 2001

In de volgende tabel wordt voor de uitgaven de aansluiting weergegeven tussen de ontwerpbegroting 2000 en de ontwerpbegroting 2001. Het verschil komt voort uit:

• de Nota van wijziging bij de OCenW-begroting 2000;

• de mutaties als gevolg van de besluitvorming van het kabinet over de Voorjaarsnota 2000 en de Miljoenennota 2001.

Deze begrotingswijzigingen zullen in dit hoofdstuk verder worden toegelicht.

Beleidsmatige impulsen

Inleiding

De volgende clusters met beleidsintensiveringen worden hier toegelicht:

• Investeren in personeel en scholen;

• Onderwijs en arbeidsmarkt;

• Zorg in het onderwijs;

• Investeringen in ict en wetenschapsbudget;

• Beleidsimpuls cultuur.

Met de begroting 2002 worden de veranderingen als gevolg van het VBTB-project (van beleidsbegroting tot beleidsverantwoording) doorgevoerd.

In de structuur van de begroting en de verantwoording was hier de afgelopen jaren al op vooruitgelopen, onder andere via de publicatie OCenW in kerncijfers die gelijk met de begroting wordt uitgebracht. Bij deze begroting heeft dit een vervolg gekregen door in de toelichting per beleidsterrein waar mogelijk in te gaan op de beleidseffecten van de nieuwe impulsen en de gevolgen voor het informatieverkeer.

Investeren in personeel en scholen

Het uitgangspunt is een forse investering in instrumenten voor personeel en voor personeelsbeleid en in ruimte voor scholen gericht op een verbetering van het imago van beroepen in het onderwijs en de uitstraling van het onderwijs als werkgever. De uitwerking van dit beleidspakket is opgenomen in:

• de cao voor de sector onderwijs (po, vo, bve) 2000–2002;

• de nota Maatwerk voor morgen 2;

• de afspraken over terugdringing van het ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid (deelconvenant reïntegratie en de voorbereidingen van het arbo-convenant).

In hoofdlijnen is dit beleidspakket als volgt opgebouwd:

• modernisering van de arbeidsvoorwaarden door meer functiedifferentiatie en een aanpassing van het bestaande carrièrepatroon;

• toekenning aan de instellingen van een decentraal schoolbudget om op schoolniveau personeelsbeleid vorm te geven voor functiedifferentiatie, meer ondersteunende functies en voor gerichte maatregelen om werkdruk te verminderen;

• flexibilisering van de arbeidsduur en bevordering van de arbeidsparticipatie van oudere werknemers door wijziging van adv- en bapo-regels;

• terugdringing van het ziekteverzuim in drie jaar met één procentpunt door meer verzuimpreventie, ziekteverzuimbegeleiding en reïntegratie;

• meer faciliteiten voor scholing en kinderopvang;

• faciliteiten voor achterstandsscholen om arbeidsmarktknelpunten op te lossen;

• meer middelen voor de versterking en de innovatie van de school als arbeidsorganisatie, verdere professionalisering en betere honorering van schoolleiders in het primair onderwijs;

• het aanboren van nieuwe doelgroepen die een functie in het onderwijs kunnen en willen vervullen («zij-instromers»), bijvoorbeeld vaklieden uit de praktijk die als leraar in het vmbo aan de slag gaan en onderwijsassistenten die leraar worden;

• «opleiden in de school» met een pilot vormgeven in samenwerking tussen de «opleidingsschool» en de opleidingen voor onderwijspersoneel.

Voor het geheel van deze maatregelen worden de volgende middelen ingezet:

Onderwijs en arbeidsmarkt

Het onderwijsstelsel zal de komende jaren een belangrijk instrument zijn om spanningen op de arbeidsmarkt door tekorten aan geschoold personeel te laten afnemen. Vanzelfsprekend wordt daarbij gekeken naar de rol van de beroepsopleidingen als toeleverancier van geschoolde werknemers. Maar meer gediplomeerden uit de beroepseducatie vragen, naast meer geld voor de deelnamestijging, ook investeringen in de leerroutes die aan het eindonderwijs voorafgaan. Daarbij gaat het vooral om modernisering van leermiddelen en inventaris en om onderwijsinnovatie.

Het volgende pakket van maatregelen en middelen is in ontwikkeling:

• voor de stijging in de onderwijsdeelname in de sectoren bve, hbo en wo, inclusief de bijbehorende effecten op het budget voor studiefinanciering, is structureel meer dan f 500 miljoen opgenomen. De stijging in het hoger onderwijs vloeit niet zozeer voort uit de directe instroom vanuit het voortgezet onderwijs maar hangt meer samen met indirecte instroom waaronder tweede studies. Hiervan is de vraag of deze wel in dezelfde omvang kosten genereren als eerste opleidingen. Het kabinet heeft behoefte aan meer informatie op dat gebied. Na 2002 is een verdere oploop in het budget in het hoger onderwijs vanwege meer studenten afgevlakt door een verdere stijging van de studentenaantallen nu niet verder budgettair te vertalen;

• een differentiatie in de rijksbijdrage voor 2^e en 3^e studies in het hoger onderwijs. Die bijdrage is nu nog gebaseerd op hetzelfde tarief als een voltijdse student die zonder enige vrijstelling aan zijn of haar eerste studie deelneemt. De differentiatie zal vanaf 2004 tot een daling in de rijksbijdrage leiden van structureel f 50 miljoen;

• voor een impuls in de beroepsopleidingen is in 2000 en 2001 2 x f 100 miljoen uitgetrokken, waarvan 2 x f 25 miljoen voor bevordering van zij-instroom in het beroep (zie Maatwerk 2);

• voor de arbeidsmarktknelpunten die hogescholen en universiteiten ondervinden bij de werving van lectoren, respectievelijk van assistenten in opleiding is jaarlijks f 55 miljoen beschikbaar;

• in het secundair beroepsonderwijs is een voorgenomen bezuiniging op de landelijke organen beroepsonderwijs uit de ontwerpbegroting 2000 inmiddels teruggedraaid;

• voor de uitbreiding van de capaciteit van geneeskunde, diergeneeskunde en tandheelkunde wordt een reeks oplopend naar f 51 miljoen geraamd;

• het intrekken van de resterende taakstelling van f 10 miljoen op het kunstvakonderwijs, conform de uitspraken van de Tweede Kamer.

Ruimte binnen de begroting voor het primair onderwijs maakt het ook mogelijk de in de vorige ontwerpbegroting opgenomen bezuiniging op de frictiekosten ook meerjarig ongedaan te maken.

Meerjarig zijn de budgettaire gevolgen van dit beleidspakket als volgt opgebouwd:

Zorg in het onderwijs

In het funderend onderwijs bevinden zich op het grensvlak met de «zorg» kwetsbare leerlinggroepen, waarbij voor lopende beleidsoperaties meer middelen noodzakelijk zijn. Het betreft:

• leerlinggebonden financiering (lgf) in het primair onderwijs met extra middelen voor regionale expertisecentra (rec), voor het verder ontwikkelen van de systematiek van indicatiestelling en voor de onderwijskundige ontwikkeling;

• de introductie van het zorgbudget in het voortgezet onderwijs, met name voor het leerwegondersteunend onderwijs en het praktijkonderwijs;

• intensivering van het aanbod van voor- en vroegschoolse educatie en verhoging van de deelname van 2- tot en met 5-jarigen;

• het Onderwijskansenplan met name gericht op het tegengaan van taalachterstand bij allochtone leerlingen (f 20 miljoen);

• een additionele impuls van f 75 miljoen voor achterstandenbeleid, in het verlengde van het Onderwijskansenplan;

• het leerlingenvolume in het speciaal onderwijs.

Met de genoemde maatregelen is het volgende budget gemoeid:

# incidenteel is nog resp. f 15 en 5 miljoen ter beschikking gesteld voor resp. 2001 en 2002.

* inclusief f 20 miljoen (nota van wijziging Rbg 2000)

Investeringen voor informatie- en communicatietechnologie (ict) en wetenschapsbudget

In deze categorie zijn de volgende maatregelen opgenomen:

• een investering van f 20 miljoen structureel voor «content»-ontwikkeling in het kader van het ict-project. Aanleiding voor deze investering is de uitspraak van de Tweede Kamer bij de algemene politieke beschouwingen in 1999;

• versnelde uitvoering van afspraken uit het regeerakkoord over ict in het onderwijs, waardoor de normvergoeding voor ict aan de scholen voor po, vo en bve sneller op het beoogde structurele niveau kan worden gebracht;

• een forse bijdrage uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES) voor ict en voor uitbreiding van de vernieuwingsimpuls in het wetenschapsbeleid. Dat is vanuit de FES-benadering een bevestiging van het belang van investeringen in de infrastructuur van onderwijs, cultuur en onderzoek als middel voor versterking van de economische structuur.

Met deze verhoging van de ict-investeringen zal conform de afspraken op de EU-top van Lissabon een versnelde uitrol van kennisnet gerealiseerd worden.

Het investeringspakket voor ict en voor de vernieuwingsimpuls in het wetenschapsbudget leidt tot de volgende extra uitgaven:

Impuls voor cultuur

De beleidsimpuls voor cultuur bevat met name:

• verhoging van de prioriteit uit het regeerakkoord (f 25 miljoen), waarvan de verdere uitwerking in de Cultuurnota aan bod zal komen;

• een jaarlijkse bijdrage van f 4 miljoen oplopend tot f 14 miljoen aan de verbouwingskosten van het Rijksmuseum;

• verhoging van de bijdragen in de huisvesting van musea en van de Koninklijke Bibliotheek (KB).

Per saldo leidt dit investeringspakket tot het volgende beeld:

Overige bijstellingen

Ramingsbijstellingen / maatregelen

De volgende ramingsbijstellingen en maatregelen zijn hier opgenomen:

• een verhoging van het budget voor leerlingenvervoer vanwege aangescherpte veiligheidseisen (de zogenaamde zitplaatsregeling) die zal worden opgenomen in het Gemeentefonds;

• een aanpassing van de ramingen voor het primair onderwijs vanwege toegenomen vacatureruimte;

• de administratieve effecten van de gevolgen van de invoering van het onderwijsnummer, waarbij rekening is gehouden met invoeringslasten;

• ramingsbijstellingen studiefinanciering zijn mogelijk gebleken, op grond van de realisatie 1999 en de aan de nieuwe WSF aangepaste begrotingsraming van uitgaven en ontvangsten;

• een verlaging van de betaling van de ov-studentenkaart vanwege de versnelde betaling van f 162 miljoen in 2000;

• een overboeking voor de arbeidsvoorwaarden academische ziekenhuizen (OVA 1999);

• een bijstelling van de geraamde opbrengt van cursusgeld;

• een correctie op de wachtgeldgevolgen van de bezuiniging op het kunstvakonderwijs;

• een bijstelling van de gemiddelde personeelskosten met name vanwege te wijzigen werkgeverspremies, ingezet als coa-ruimte.

Het geheel van deze posten is in de volgende tabel weergegeven:

Loon- en prijsbijstelling.

Jaarlijks worden de loon- en prijsbijstelling uit de zogenaamde aanvullende posten in de Miljoenennota aan de OCenW-begroting toegekend.

Deze bijstellingen zijn toegekend aan de verschillende beleidsterreinen. De toekenning van de loon- en prijsbijstelling aan de OCenW-begroting ziet er cijfermatig als volgt uit:

Overige technische posten

In deze categorie zijn met name opgenomen:

• overboekingen met andere departementen;

• desalderingen met de ontvangsten;

• overboeking voor de effecten van onderwijsdeelname van asielzoekers.

Deze posten zijn opgenomen in het volgende overzicht:

Diversen

Dit betreft het saldo van de overige mutaties bij de afronding van de begrotingsvoorbereiding op de verschillende beleidsterreinen.

Extra investeringen in het beroepsonderwijs gedurende de jaren 1999–2002

Tijdens het debat over de 1^e suppletore begroting 2000 is door de Tweede Kamer gevraagd en door mij toegezegd een overzicht te verstrekken van de extra investeringen in het beroepsonderwijs in de huidige kabinetsperiode.

In onderstaande tabellen wordt een overzicht gegeven van de extra investeringen die in het beroepsonderwijs worden gedaan gedurende deze regeerperiode. Het bestaat uit drie overzichten, één voor het vmbo, één voor het sbo en één voor het hbo.

Impuls beroepsopleidingen (vmbo)

Vanaf haar start heeft het huidige kabinet voor het voortgezet onderwijs, onderdeel voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs, onderstaande maatregelen getroffen. De eerste serie budgetten betreft maatregelen specifiek voor de beroepsvoorbereidende delen van het vmbo, de volgende serie betreft algemene maatregelen waarin het vmbo meedeelt.

RA = Regeerakkoordmiddelen vanaf 1999

Specifiek voor het vmbo:

1. Faciliteitenbeleid: naar minder maar krachtiger afdelingen binnen het vmbo en naar meer samenwerking tussen de vmbo-afdelingen, 1999 tot en met 2002 f 46 miljoen.

2. Versnelde modernisering leermiddelen/inventaris leerjaren 3 en 4 vmbo. Dit betreft modernisering apparatuur opdat de aansluiting onderwijs/werk blijvend kan worden gegarandeerd, in 2000 f 60 miljoen (Voorjaarsnota).

3. Impuls beroepsopleidingen: een impuls om het vmbo krachtiger in de markt te zetten, betreft een investering in de samenwerking vmbo-bedrijfsbranches (en roc), in 2000 en 2001 in totaal f 38 miljoen (Voorjaarsnota).

4. Zorgbudget: in 2000 f 10 miljoen en vanaf 2002 verhoging van dit bedrag met f 20 miljoen voor de vormgeving zorg op maat in het vmbo (Voorjaarsnota).

5. Arbeidsmarktknelpunten; in 2000 en in 2001 f 20 miljoen voor vmbo.

6. Intensivering beroepsonderwijs: f 50 miljoen in 2000 voor de vormgeving/implementatie van de zorg, ontwikkeling leermiddelen en extra nascholing (amendementen).

Extra middelen voortgezet onderwijs waarin het beroepsonderwijs meedeelt:

7. Wegwerken achterstallig onderhoud: afhankelijk van de leeftijd van een school een extra vergoeding, in totaal f 231 miljoen (regeerakkoord).

8. Versterking voortgezet onderwijs: van de middelen regeerakkoord komt een deel van de f 105 miljoen die aan de scholen is verstrekt bij het vmbo terecht, naast f 10 miljoen voor de samenwerkingsverbanden vmbo-scholen.

9. Informatie- en communicatietechnologie: in diverse stappen f 80 miljoen oplopend tot f 90 miljoen per jaar (exclusief FES-gelden).

10. Administratie, beheer en bestuur: structureel f 30 miljoen regeerakkoordmiddelen vanaf 1999.

Intensiveringen sinds het regeerakkoord (sbo)

Vanaf haar start heeft het huidige kabinet voor het secundair beroepsonderwijs onderstaande maatregelen getroffen.

1. Impuls apparatuur: incidentele en structurele verhoging van de rijksbijdrage beroepsonderwijs om de achterstand in de apparatuursituatie op te heffen; f 38,4 miljoen in 1999, f 40 miljoen in 2000 en f 12 miljoen in de jaren 2001 en verder.

2. Versterking beroepsonderwijs: om de instellingen beter te faciliteren voor de nieuwe taken die voortvloeien uit de WEB is vanaf 1999 de rijksbijdrage met f 30 miljoen verhoogd.

3. Bestrijding voortijdig schoolverlaten: de voor het jaar 2000 genoemde f 61 miljoen bestaat uit f 48 miljoen voor de G25 voor de aanpak van risicojongeren via de regeling sociale integratie en veiligheid, f 12 miljoen voor de regionale meld- en coördinatiefunctie en één miljoen voor de monitoring.

4. Technocentra: via de Kaderregeling technocentra wordt dit geld (in 2000: f 16 miljoen) aan de 15 technocentra ter beschikking gesteld voor aanloopkosten en om regionaal draagvlak te creëren.

5. Informatie- en communicatietechnologie: instellingen krijgen extra middelen die kunnen worden ingezet voor aanschaf en exploitatie van computers, netwerken, software en scholing van docenten. Het bedrag loopt stapsgewijs op tot f 39 miljoen in 2002.

6. Kennisnet: de bve-sector is de voorloper binnen de onderwijssector voor aansluiting op het kennisnet. Daarvoor wordt in 2000 eenmalig f 72 miljoen ingezet.

7. Impuls beroepsopleidingen: een impuls om de beroepskolom te versterken, betreft een investering in onder meer doorlopende leerlijnen en aansluiting structuren vmbo, sbo en hbo, in 2000 f 33,8 miljoen (Voorjaarsnota). In de begroting 2001 wordt het budget 2001 (f 33,8 miljoen) opgenomen.

8. Arbeidsmarktknelpunten: vanaf 2000 f 5,1 miljoen voor arbeidsmarktknelpunten.

9. Het budget voor het beroepsonderwijs volgt de deelnemersontwikkeling. Elk jaar wordt de daling dan wel stijging van deelnemers vertaald in het budget. De huidige stijging in de beroepsbegeleidende leerweg zal dan ook in de begroting 2001 zijn vertaling krijgen.

Intensiveringen sinds het regeerakkoord (hbo)

Het huidige kabinet heeft de volgende maatregelen getroffen voor het hoger beroepsonderwijs:

¹ In de begroting 2000 zijn deze middelen beschikbaar gesteld in de jaren 2001 en 2002. Inmiddels is besloten de middelen uit 2002 naar voren te halen naar 2000.

² M.i.v. 2002 vindt een korting plaats voor de bekostiging van 2^e studies, oplopend van f 10 miljoen in 2002 tot f 33,3 miljoen met ingang van 2004

1. In het kader van de aansluiting mbo-hbo is in 2002 een bedrag van f 5 miljoen, oplopend naar f 15 miljoen vanaf 2004 uitgetrokken.

2. Als gevolg van wijzigingen in het stelsel van studiefinanciering verminderen de inverdienmogelijkheden voor instellingen. Ter compensatie is in de jaren 2002 en 2003 f 10 miljoen vrijgemaakt ter versterking van de financiële positie.

3. Gezien de gewenste versnelling van de tweede cyclus sectorale kwaliteitszorg en de intensivering van de kwaliteitsbeoordelingen in het kunstvakonderwijs wordt vanaf 2001 een bedrag beschikbaar gesteld van f 2 miljoen op jaarbasis.

4. Voor de omslag van de eerste- en tweedegraads lerarenopleidingen is voor de jaren 1999–2004 in totaal circa f 70 miljoen beschikbaar voor de uitvoering van hun plannen. Voor de jaren 2000 tot en met 2004 is jaarlijks f 9,9 miljoen beschikbaar.

5. Voor de jaren 2000 en 2001 is ten behoeve van de opleidingen basisonderwijs jaarlijks f 10 miljoen beschikbaar voor de uitwerking van het gezamenlijk Actieplan lerarenopleidingen basisonderwijs.

6. Ter versterking van het beroepsonderwijs zijn extra middelen uitgetrokken. Deze zullen o.a. worden ingezet voor de scholingsimpuls, pilots erkenning van elders verworven competenties, SURF aansluiting vo-hbo en intensivering vernieuwingsfonds.

7. Voor professionalisering van de staf en de aanstelling van lectoren in het hoger beroepsonderwijs is structureel f 15 miljoen beschikbaar gesteld.

8. Ter uitvoering van de toezegging aan de Kamer tijdens de begrotingsbehandeling 1999 is in 1999 incidenteel een extra bedrag van f 50 miljoen voor het hbo beschikbaar gesteld als tegemoetkoming in de omslag- en frictiekosten.

9. In lijn met de motie 25 802 VIII, nr. 14 (TK 1999–2000) wordt vanaf 2001 de resterende taakstelling van f 10 miljoen op het kunstonderwijs ongedaan gemaakt.

Deelnemersontwikkeling hbo

In de begrotingen 1999, 2000 en 2001 zijn extra middelen uitgetrokken ter accomodering van de stijging van de studentenaantallen in het hoger beroepsonderwijs. In 2001 is eenmalig een deel van de middelen voor deelnemersontwikkeling (f 17 miljoen) ingezet ter financiering van noodzakelijke HOOP-activiteiten. Structureel is binnen de OCenW-begroting f 10 miljoen vrijgemaakt, bovenop de middelen die door het kabinet beschikbaar zijn gesteld.

Gelet op onzekerheden in de raming is de stijging van de studentenaantallen in de meerjarencijfers op het niveau van het jaar 2003 geëxtrapoleerd.

C. ALGEMENE TOELICHTING PER BELEIDSTERREIN

Inleiding op de beleidsterreinen

Inleiding

Hierna volgen de algemene toelichtingen per beleidsterrein. Gelet op de veranderingen die met de begroting 2002 worden ingevoerd als gevolg van het VBTB-project (van beleidsbegroting tot beleidsverantwoording), is de structuur in deze begroting nog wel gelijk aan die van vorige jaren, maar wel is inhoudelijk ingespeeld op de wens bij VBTB tot een zoveel mogelijk beleidsmatige begroting. Van de beleidsintensiveringen wordt aangegeven welke beleidseffecten hiervan kunnen worden verwacht, dan wel wordt via een monitoringsysteem gewaarborgd dat in de verantwoording de resultaten kunnen worden opgenomen.

Bedrijfsvoering

In het jaar 2001 wordt de invoering van de euro verder voorbereid. Verder zal het informatiebeleid van het ministerie er voor moeten zorgen dat de informatie die nodig is om VBTB te realiseren, beschikbaar komt. Ook het monitoren van instellingsgegevens stelt eisen aan het informatiebeleid. Beide onderwerpen worden hierna kort toegelicht.

Voorbereidingen invoering euro

De voorbereidingen op de invoering van de euro zijn in 1997 van start gegaan met de inrichting van een projectorganisatie. Het project «invoering euro-OCenW» is in vier fasen ingedeeld.

De inventarisatiefase en de planningfase zijn afgerond. Er is geïnventariseerd welke wet- en regelgeving aangepast moet worden als gevolg van de invoering van de euro. Daarnaast zijn de invloeden van de euro op de verschillende geautomatiseerde systemen en de administratieve processen geïnventariseerd, en de benodigde aanpassingen ingepland.

Op 1 juli 1999 werd een start gemaakt met de realisatiefase. In deze fase worden de aanpassingen daadwerkelijk gerealiseerd; de administratieve organisatie en de informatiesystemen worden voor zover nodig veranderd. Ook de communicatie speelt in deze fase een rol. Deze realisatiefase loopt van 1 juli 1999 tot 1 januari 2001.

Van 1 januari 2001 tot 1 juli 2001 is de testfase. Hierin worden alle informatiesystemen en andere aan te passen objecten getest. De nadruk ligt hierbij op de ketens waar deze systemen en objecten deel van uitmaken.

Vooruitlopend op het schooljaar 2001–2002 waarin de onderwijskundige overgang op de euro een feit is, worden de onderwijsinstellingen in het najaar 2000 gewezen op de veranderingen die gaan optreden en op hun aandeel daarin.

Informatiebeleid

Om te kunnen beoordelen of de verschillende sectoren van OCenW zich goed ontwikkelen en om daarover verantwoording te kunnen afleggen, is een reguliere informatiestroom noodzakelijk tussen instellingen en het ministerie. Het VBTB-project vraagt nog meer aandacht voor de stroomlijning van de informatievoorziening. Tegelijkertijd moet worden geconstateerd dat huidige processen van informatievoorziening beter kunnen worden georganiseerd, mede om de informatielast van de scholen te beperken. Voorgaande is aanleiding geweest om onlangs een project informatiebeleid te starten. De opdracht daarvan is om, gegeven een per sector gedefinieerde informatiebehoefte, te zorgen dat deze op een efficiënte en effectieve manier tot stand komt. Dit kan als volgt worden toegelicht:

• de informatielast moet voor de instellingen zo laag mogelijk zijn; dit betekent het voorkómen van dubbele bevraging door meerdere partijen, en afstemming van definities, momenten van bevraging en van formulieren

• de verzamelde informatie wordt waar mogelijk via kennisnet ook beschikbaar gesteld aan de instellingen en andere belanghebbenden. Dit biedt instellingen onder meer de mogelijkheid tot bench-marking

• een efficiënte verwerking op het ministerie kan worden bereikt doordat het ministerie zich virtueel als één loket gedraagt, en het agentschap CFI als communicatieregisseur optreedt.

Beleidsterrein 17 Ministerie Algemeen

Ministerie algemeen ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 miljard. Uitgaven en ontvangsten ministerie algemeen f 0,9 miljard.

1. ALGEMEEN

Op beleidsterrein 17 worden de apparaatskosten in beeld gebracht van:

• het bestuursdepartement;

• de Inspectie van het Onderwijs en de Inspectie Cultuurbezit;

• de cultuurinstellingen. Dit zijn de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en het Instituut Collectie Nederland;

• de adviesraden die de minister van OCenW adviseren op het werkterrein: de Onderwijsraad, de Raad voor Cultuur en de Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid;

• de agentschappen Rijksarchiefdienst en Centrale Financiën Instellingen;

• de zelfstandige uitvoeringsorganisaties. Dit zijn de Informatie Beheer Groep (IB-Groep), de Dienst ziektekostenvoorziening overheidspersoneel (DZVO), de Uitvoeringsinstelling sociale zekerheid voor overheid en onderwijs (USZO) en het Vervangingsfonds/bedrijfsgezondheidszorg. Deze organisaties voeren op basis van overeenkomsten taken uit voor OCenW. De kosten daarvan worden op dit beleidsterrein geraamd en verantwoord.

Het beleidsterrein ministerie algemeen heeft twee belangrijke bijlagen: bijlage 1 (personeelsramingen) en bijlage 9 (voorlichtingsactiviteiten en -uitgaven).

2. BELEID

Het bestuursdepartement

Een effectieve, flexibele organisatie met de juiste mensen op de juiste plaatsen is essentieel voor een beleidsdepartement dat zijn beleidsplannen samen met de eindgebruikers omzet in concrete stappen. De taakstellingen uit het regeerakkoord voor het apparaat zijn inmiddels opgenomen in de normale bedrijfsvoeringprocessen. In het begrotingsjaar 2001 zijn evenals in 2000 de volgende onderwerpen van belang: flexibele organisatie, competentiemanagement en opleidingen. Het wordt een uitdaging om ondanks de krappe arbeidsmarkt goed personeel binnen te halen en te houden. Een oplossing hiervoor wordt onder andere gezocht in een rijksbrede gemeenschappelijke werving.

Flexibele organisatie

De hierboven beschreven thema's vinden onder andere hun neerslag in het veranderingstraject van het bestuursdepartement, dat in 1999 onder de naam SPRONG van start is gegaan. Het belangrijkste speerpunt van het verandertraject is de relatie tussen OCenW en zijn maatschappelijke omgeving, de relatie met de doelgroepen van het beleid (burgers, instellingen, eindgebruikers). Dat betekent dat OCenW zijn beleid meer samen met de «eindgebruikers» wil ontwikkelen. Goede interne samenwerking draagt er aan bij dat OCenW de antwoorden krijgt op de relevante vragen. Interactieve beleidsvorming vergt bovendien durf, een «open mind», een ondernemende geest en ruimte voor vernieuwende ideeën. Dat stelt hoge eisen aan de visie van waaruit OCenW werkt en aan het in- en externe leiderschap waarmee het dat doet. Bovendien vraagt het van iedere medewerker binnen OCenW veel inzet en een flexibele houding. We moeten een zesde zintuig ontwikkelen voor veranderingen en trends en de gevolgen daarvan voor OCenW (het beleid, onze rol), zodat we kunnen bepalen hoe we daar als organisatie op inspelen.

OCenW wil een departement zijn dat zijn medewerkers kansen biedt om talenten te ontdekken, te ontwikkelen en te gebruiken. Talenten die OCenW als een moderne overheidsorganisatie laten functioneren in de huidige samenleving en in die van morgen. Talenten die van OCenW een beleidscentrum maken voor de velden Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, en een goede werkgever en arbeidsorganisatie voor het eigen personeel. Deze aanpak heeft gevolgen voor de interne organisatie van het bestuursdepartement en zijn beleidsomgeving, en voor de relatie met de buitendiensten van OCenW.

Human Resources Management (HRM)/competentiemanagement

De ontwikkeling van deze manier van werken wordt ondersteund door het HRM-beleid in het algemeen en de ontwikkeling van het leiderschap van het management in het bijzonder. Duidelijk omschreven competenties, open communicatie over effectieve sturing en gedrag en instrumenten als coaching dragen bij aan deze ontwikkeling.

Voorlichtingsactiviteiten

De beleidsprioriteiten bepalen de voorlichtingsprojecten, campagnes en het communicatieonderzoek bij OCenW. De samenleving stelt eisen aan de communicatieve organisatie die OCenW wil zijn. Door de elektronische media en de snelheid van interactie groeit de behoefte om snel in te kunnen spelen op incidenten en vragen van media, doelgroepen en publiek. Dit stelt hoge eisen aan de organisatie en de inhoud van de communicatieactiviteiten van OCenW. Dit impliceert onder meer versterking van het projectmanagement, flexibiliteit om in te kunnen spelen op nieuwe vragen en thema's en de inzet van een brede mediamix (waaronder informatieve en interactieve websites). De structurele informatievoorziening voor een breed publiek en de doelgroepen van OCenW wordt uitgebreid en aangepast aan de digitale mogelijkheden. De Commissie Wallage, die zich op dit moment buigt over de toekomst van de overheidsvoorlichting, zal zich ook bezighouden met deze moderne ontwikkelingen. Haar rapport zal zeker een rol spelen bij de vraag op welke wijze het Ministerie van OCenW op deze ontwikkelingen zal reageren.

De voorlichtingsactiviteiten staan vermeld in bijlage 9 Voorlichting. Het totaalbedrag voor voorlichting (inclusief de structurele voorlichtingsactiviteiten zoals het weekblad Uitleg) ligt jaarlijks rond de f 15 miljoen. Dit bedrag is grotendeels opgebouwd uit budgetten voor specifieke programma's. De kosten van de projecten zijn de laatste jaren flink toegenomen. Dat komt doordat steeds meer geld nodig is om de doelgroep effectief te bereiken. Naast de beoogde voortzetting van de campagnes rond het lerarentekort en de invoering van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) komt er onder meer een campagne «voorkoming voortijdig schoolverlaten». Daarnaast zullen activiteiten worden ondernomen ter voorbereiding van de verhuizing van het ministerie.

Verhuizing Hoftoren

In oktober 1999 is besloten dat het bestuursdepartement van OCenW medio 2002 zal verhuizen naar het centrum van Den Haag, waar het zijn intrek zal nemen in «De Hoftoren».

Inspecties en uitvoeringsorganisaties

Toezicht op de kwaliteit van het onderwijs

De visie van het kabinet op de inrichting van het toezicht op de kwaliteit van het onderwijs – de rol van de onderwijsinspectie in relatie tot de eigen verantwoordelijkheid van de onderwijsinstellingen – is neergelegd in de nota Variëteit en waarborg en de vervolgnota Naar een stimulerend toezicht. Hierover bestaat inmiddels op hoofdlijnen overeenstemming met de Tweede Kamer. Het voornemen is in de eerste helft van dit begrotingsjaar een voorstel van Wet op het onderwijstoezicht in te dienen.

Evenals in 2000 ontvangt de onderwijsinspectie ook in 2001 extra budget voor de bestandsopname en het Onderwijskansenplan. De bestandsopname moet bij de inwerkingtreding van de nieuwe wet een volledig beeld geven van de kwaliteit van alle instellingen. Na afronding van de bestandsopname, medio 2002, kan per afzonderlijke instelling de noodzakelijke mate van toezicht worden bepaald en daarmee de consequenties die dat heeft voor de capaciteit en het budget van de inspectie. Een indicatie van het eindbeeld zal bekend zijn bij de behandeling van bovengenoemd wetsvoorstel.

Juiste prijs-kwaliteitverhouding

De Uitvoeringsinstelling sociale zekerheid voor overheid en onderwijs (USZO) is medio 1997 overgegaan tot verbetering van de kwaliteit van de uitkeringen aan voormalig onderwijspersoneel. Dit beleid, dat heeft geleid tot een betere prijs-kwaliteitverhouding, wordt voortgezet en uitgebreid tot de Informatie Beheer Groep (IB-groep). Separaat aan het proces van herontwerp wordt aan de hand van een benchmark-onderzoek bekeken wat een adequate prijskwaliteitverhouding bij de IB-Groep is. Een eerste indicatie hiervoor wordt eind 2000 verwacht.

Rijksarchiefdienst – regionale historische centra

Het streven om meer mensen te laten profiteren van het nationale culturele vermogen strekt zich ook uit tot de archieven. Er komen regionale historische centra waarin rijksen gemeente- of streekarchieven integreren tot een organisatie met een bredere collectie en een omvang die het mogelijk maakt activiteiten te ontplooien om een groter en ander publiek te bereiken. Het proces om rijksarchieven in hun eigen regio of provincie op te laten gaan in dergelijke historische centra wordt het komende jaar voortgezet.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

In de horizontale toelichting wordt een meerjarig beeld gegeven van de begroting van OCenW.

In de artikelen 17.10 tot en met 17.15 is in de jaren 2000 en verder sprake van een aflopende reeks als gevolg van de taakstelling uit het regeerakkoord. Deze reeks wordt deels doorbroken door sprongsgewijze verhogingen en verlagingen. Daarvoor zijn de volgende verklaringen te geven:

• bij artikel 17.10 is in 2000 sprake van een verhoging. Deze wordt voornamelijk veroorzaakt door een bedrag van f 16,6 miljoen dat is doorgeschoven van 1999 naar 2000. Het bedrag wordt gebruikt voor onder andere twee in 1999 uitgestelde voorlichtingscampagnes, namelijk «Voortijdig schoolverlaten» (vsv) en «Wet studiefinanciering» (WSF), het project invoering onderwijsnummer, verdere implementatie van het eurotraject, het project vereenvoudiging financiële administratie en de eindejaarsmarge van de directies van het bestuursdepartement. De verhoging in 2002 is het gevolg van de geplande verhuizing van Bestuursdepartement naar het centrum van Den Haag. Daarvoor zijn gelden vanuit centraal beheerde middelen aan het artikel bestuursdepartement toegevoegd. Over deze verhuizing en de begrote uitgaven is de Kamer al eerder geïnformeerd;

• ook bij de cultuurinstellingen, artikel 17.12, is sprake van een verhoging in 2000 als gevolg van intertemporele compensatie en eenmalige bijboeking in 2000 van f 5,4 miljoen voor de knelpunten in apparaatskosten bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en het Instituut Collectie Nederland;

• bij artikel 17.14 is de verhoging in 2000 het gevolg van een toevoeging van de euro-middelen en eenmalige middelen voor het archiefbestel en de digitalisering van archieven;

• bij artikel 17.15 is de verhoging in 2000 het gevolg van wetswijzigingen bij de IB-Groep. Structureel is het USZO-budget aangepast voor de doorwerking van het contract 1998–2000 en gecorrigeerd voor volumeontwikkeling.

Standaard wordt jaarlijks op dit artikel een bedrag van f 1,8 miljoen aan ontvangsten bijgeboekt, overwegend kantineopbrengsten. In 2000 wordt de sprong naar boven verklaard door een conversie bij de agentschappen. Deze conversie houdt in dat het eigen vermogen van de agentschappen (f 28,3 miljoen) wordt omgezet in een langlopende lening van de agentschappen bij het Ministerie van Financiën.

Beleidsterrein 18 Primair onderwijs

Primair onderwijs ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 miljard. Uitgaven en ontvangsten primair onderwijs f 12,7 miljard.

1. ALGEMEEN

Tot het beleidsterrein primair onderwijs behoren de scholen voor basisonderwijs, speciale scholen voor basisonderwijs, de scholen voor (voortgezet) speciaal onderwijs en de schoolbegeleiding. De Wet op het primair onderwijs (WPO) vormt de grondslag voor de bekostiging van de (speciale) scholen voor basisonderwijs. In de Wet op de expertisecentra (WEC) zijn de schoolsoorten opgenomen voor het (voortgezet) speciaal onderwijs. De schoolbegeleiding wordt bekostigd op grond van zowel de WPO als de WEC.

2. BELEID

Het kabinet gaat verder op de ingezette weg om stevig te investeren in het fundament van de samenleving: het onderwijs. Er is hierbinnen speciale aandacht voor de sector die aan de basis staat: het primair onderwijs. Investeren in het primair onderwijs is kiezen voor de ontwikkelkansen van alle kinderen. Uit de praktijk blijkt dat onderwijsachterstanden, die in vroege levensjaren zijn opgelopen, moeilijk volledig zijn in te halen. Een preventieve aanpak, gericht op verschillende soorten achterstanden, zal de risico's van maatschappelijk uitvallen en isolement moeten tegengaan.

Dit jaar wordt de volgende stap gezet met de verkleining van de groepen in de onderbouw. Vanaf 1 augustus 2001 investeert het kabinet een bedrag van circa f 290 miljoen in 2001 oplopend tot circa f 760 miljoen in 2005 in klassenverkleining. Ook de uitkomst van de cao-onderhandelingen is substantieel: voor de cao 2000–2002 is er in 2001 een bedrag van ruim f 700 miljoen beschikbaar. Hiermee kan een meer concurrerend salarisbeleid worden gevoerd en kunnen de secundaire arbeidsvoorwaarden worden verbeterd. Verder investeert het kabinet f 112 miljoen in leermiddelen.

Het kabinet onderstreept het belang van kwalitatief hoogwaardige programma's in de voor- en vroegschoolse periode. Was hiervoor in de rijksbegroting 2000 al een structureel bedrag van f 20 miljoen beschikbaar gesteld, in 2000 zal dit bedrag toenemen met f 50 miljoen, en vanaf 2001 met f 80 miljoen. Met het bedrag van f 100 miljoen vanaf 2001 kan in de voor- en vroegschoolse educatie een grote stap voorwaarts worden gezet. Ook het Onderwijskansenplan, waarin de nadruk ligt op het verbeteren van de onderwijskansen van achterstandsleerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs, kan op de steun van het kabinet rekenen. Met in 2000 f 10 miljoen en vanaf 2001 een bedrag van f 20 miljoen kan men de actiepunten uit het plan gaan uitvoeren. Verder is er voor achterstandenbeleid in 2001 f 25 miljoen extra beschikbaar en f 75 miljoen in 2002 en latere jaren. Ruimte binnen de begroting van het primair onderwijs maakt het ook mogelijk de in de vorige ontwerpbegroting opgenomen bezuiniging op de frictiekosten ook meerjarig ongedaan te maken.

Ook op het terrein van leerlinggebonden financiering wil het kabinet meer. Door hiervoor in 2000 f 30 miljoen en vanaf 2001 jaarlijks f 50 miljoen extra beschikbaar te stellen, kan er een verdere kwaliteitsslag in leerlinggebonden financiering worden gerealiseerd. Met de eenmalige impuls van f 18 miljoen voor «Weer samen naar school» (wsns) kunnen de bestaande wachtlijsten worden aangepakt.

De onderstaande «beleidsagenda primair onderwijs» geeft een overzicht van de beleidsvoornemens op korte termijn, met een doorkijk tot aan 2006.

Groepsgrootte en kwaliteit

Doelstelling

De hoofddoelstelling van «groepsgrootte en kwaliteit» ligt op het kwalitatieve vlak: verkleining van de groepsgrootte moet leiden tot onderwijs dat beter recht doet aan verschillen tussen leerlingen. De jaarlijkse inspectierapportages in het Onderwijsverslagtonen aan dat daarmee de afgelopen jaren al veel vooruitgang is geboekt.

Het komende jaar wordt wetgeving voorbereid waarmee scholen verplicht worden de vorderingen van de leerlingen systematisch te volgen. Hierdoor kunnen scholen vroegtijdiger signaleren of er leerlingen achterop dreigen te raken, en maatregelen nemen. Zo mogelijk gaat deze regel in op 1 augustus 2001. Om scholen meer helderheid te bieden over de beoogde opbrengsten van het onderwijs zullen de kerndoelen concreter worden gemaakt. Het streven is om per 1 augustus 2002 een nieuw «Besluit kerndoelen» in te voeren.

Naar één op twintig

De groepsgrootteverkleining in de onderbouw van het basisonderwijs is tot halverwege gevorderd. Na een eerste stap in 1997 is in 2000 een tweede stap gezet. De komende twee jaar volgen nog twee stappen, waarmee de verhouding tussen het aantal bekostigde leraren en het aantal leerlingen in 2002 gebracht wordt op één leraar per twintig leerlingen. Bij de tussenstappen bedraagt die verhouding in 2000 één leraar op 23 leerlingen en in 2001 één leraar op 22 leerlingen.

Deze cijfers op zich zeggen weinig over de feitelijke groepsgrootte in het klaslokaal. Scholen kunnen er immers ook voor kiezen om een deel van hun personele middelen in te zetten voor onderwijsassistenten («meer handen in de klas»). Ook de omvang van de school en de formatie voor de bestrijding van onderwijsachterstanden zijn van invloed op de feitelijke groepsgrootte.

Minder grote groepen

Een andere doelstelling in de groepsomvang is het aantal grote groepen (groepen met meer dan 30 leerlingen) te reduceren. Op 1 mei 1999 telde 15% van alle groepen in de onderbouw meer dan 30 leerlingen. Dat was al een aanzienlijke verbetering ten opzichte van de situatie vóór de eerste stap van de groepsverkleining, toen nog 30% van de groepen uit meer dan 30 leerlingen bestond. De stappen in de komende twee jaar zullen ertoe moeten leiden dat grote groepen met meer dan 30 leerlingen helemaal niet meer voorkomen.

Voortgangsrapportage

In de halfjaarlijkse voortgangsrapportages over de groepsgrootte in het basisonderwijs wordt de Tweede Kamer op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen in de feitelijke groepsgrootte.

Onderwijskansen

Doelstelling

Het doel van het onderwijskansenbeleid is de talenten van leerlingen optimaal te ontplooien. Scholen vormen hierbij de aangrijpingspunten. Van de 1,54 miljoen kinderen in het basisonderwijs behoren er ongeveer 450 000 tot de doelgroep van het achterstandenbeleid. Het kabinet wil onder meer de inspanningen van alle betrokkenen bij het onderwijskansenbeleid versneld bundelen en op elkaar afstemmen. Het uitgangspunt is dat de betrokkenen afspraken met elkaar maken en verantwoording afleggen over concrete prestaties van scholen en van leerlingen. Hiertoe is een actieprogramma opgesteld.

Schoolspecifieke aanpak

De schoolspecifieke aanpak start in 2000 in eerste instantie op circa honderd scholen voor primair en voortgezet onderwijs in de vier grote gemeenten. Vervolgens wordt deze aanpak uitgebreid naar de G21, aangevuld met gemeenten met meer dan 100 000 inwoners. Eind 2000 wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over hoe het onderwijskansenbeleid wordt uitgebreid naar deze gemeenten. Tegelijkertijd zijn er faciliteiten beschikbaar voor scholen met veel achterstandsleerlingen. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan kinderen van asielzoekers.

Bestuurlijk overleg onderwijskansen

In 2000 leggen het rijk en de vier grote gemeenten in een convenant vast wat de wederzijdse inspanningsverplichtingen inhouden. Om de schoolspecifieke aanpak te stimuleren wordt er een «Bestuurlijk overleg onderwijskansen» ingesteld, met daarin de staatssecretaris van OCenW en de verantwoordelijke wethouders van de vier gemeenten. Er zal een task force ingesteld worden die gaat zorgen voor een adequate coördinatie.

Voortgangsrapportage

In het voorjaar van 2001 wordt er een voortgangsrapportage onderwijskansenbeleid naar de Tweede Kamer gezonden.

Landelijk beleidskader gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid

Het landelijk beleidskader van het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid wordt, conform de wens van de Tweede Kamer, aangescherpt. Doelen en middelen zullen in het nieuwe landelijk beleidskader duidelijk van elkaar worden onderscheiden. Twee einddoelen staan centraal:

1. zoveel mogelijk leerlingen halen een startkwalificatie;

2. schoolloopbanen zijn gelijk verdeeld over leerlingen met verschillende sociaal-culturele en talige achtergronden.

Gemeenten moeten in hun plannen voor onderwijsachterstandenbeleid in ieder geval plaats inruimen voor taalbeleid, voor- en vroegschoolse educatie en bestrijding van voortijdig schoolverlaten. In de gemeentelijke plannen zullen de gemeenten concreet moeten aangeven welke resultaten zij willen gaan behalen. De algemene maatregel van bestuur waarin het bovenstaande wordt geregeld is eind 2001 gereed.

Bekostiging gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid

Er wordt onderzocht welke indicatoren voor de bekostiging van het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid 2002–2006 gebruikt zullen worden. Naar verwachting zal een keuze worden gemaakt uit indicatoren op basis van leerlingkenmerken (gewichtenregeling) of bevolkingskenmerken (bijvoorbeeld het percentage allochtonen of opleidingsniveau).

Voor- en vroegschoolse educatie

Doelstelling

Het doel van «voor- en vroegschoolse educatie» (vve) is de deelname van jonge kinderen aan kwalitatief hoogwaardige vve-programma's te vergroten. Het komende jaar wordt extra geïnvesteerd in de voor- en vroegschoolse educatie voor allochtone en autochtone kinderen van twee tot vijf jaar oud met een aanzienlijke (taal)achterstand. In de rijksbegroting 2000 is structureel een jaarlijks bedrag van f 20 miljoen beschikbaar gesteld voor voor en vroegschoolse educatie. Daaraan is in de voorjaarsnota jaarlijks f 40 miljoen toegevoegd. In de rijksbegroting 2001 is nogmaals een jaarlijks bedrag van f 40 miljoen beschikbaar gesteld voor vve. Hiermee komt het jaarlijkse budget voor vve per 2001 op f 100 miljoen.

Bereik van 45 000 kinderen

De extra middelen worden in fasen ter beschikking gesteld aan gemeenten met scholen met een concentratie van achterstanden. De middelen zijn bedoeld om effectieve vve-programma's breed in te voeren. De regeling van mei 2000 was bestemd voor 69 gemeenten, omdat daar sprake is van een omvangrijke groep achterstandsleerlingen (scholen met meer dan 70% gewichtenleerlingen). Deze regeling zal worden uitgebreid naar die gemeenten die scholen hebben met meer dan 50% gewichtenleerlingen. In totaal gaat het om 173 gemeenten. Per 1 augustus 2002 kunnen gemeenten voor iedere f 2000,- die zij in dat jaar ontvangen, één kind extra aan een kwalitatief hoogwaardig vve-programma laten deelnemen. Bij een totale investering van f 100 miljoen vanaf 2001 gaat het – na aftrek van noodzakelijke investeringen voor professionalisering, ondersteuning en evaluatie – om 45 000 kinderen.

Gemeentelijke ondersteuning

Er wordt geïnvesteerd in de (bij)scholing van de begeleidingsdienst voor medewerkers van onderwijs- en welzijnsinstellingen, zodat er voldoende expertise is om scholen en voorschoolse voorzieningen te ondersteunen bij de implementatie van voor- en vroegschoolse educatie (vve). Er wordt gestreefd naar een dekkend ondersteuningsnetwerk voor de 173 gemeenten die vanaf 2001 extra vve-middelen krijgen. Verder komen er middelen voor de bestuurlijke ondersteuning van deze gemeenten bij het implementatieproces en het plan van aanpak voor- en vroegschoolse educatie op lokaal niveau. Deze gemeenten krijgen, voor zover dit nog niet is gebeurd met de eerste stroom extra middelen rijksbegroting 2000, subsidie voor de aanschaf van vve-methodieken en -materialen (waaronder hard- en software).

OCenW neemt deel aan het overhedenoverleg «Bestuursakkoord nieuwe stijl». Hierin wordt gesproken over hoe een integraal kader voor beleid voor nul- tot zesjarigen kan worden bereikt. Het overleg bekijkt hoe (welzijns)voorzieningen en bovengenoemde extra inzet voor voor en vroegschoolse educatie zo kunnen worden geharmoniseerd, dat op lokaal niveau een sluitende aanpak voor nul- tot zesjarigen kan worden gerealiseerd. Het belangrijkst daarbij is dat er resultaat geboekt wordt bij de groepen die door hun taalontwikkeling en sociaal-emotionele ontwikkeling het risico lopen voortijdig uit te vallen.

Brede school

Doelstelling

Brede scholen zullen moeten helpen om de ontwikkelkansen van kinderen te vergroten. Op gemeenteniveau zijn brede scholen het lokale antwoord op afstemmings-, coördinatie-, en netwerkvraagstukken. Vanuit het rijk bezien zijn brede scholen de oogst van het decentralisatiebeleid dat samen met de Tweede Kamer is gevoerd.

Taakverlichting leraren

Begin 2000 is de notitie Brede scholen naar de Tweede Kamer gestuurd, waarover op 6 april een algemeen overleg is gevoerd. In dit algemeen overleg heeft de Tweede Kamer aangegeven de beleidslijn uit de notitie te steunen. Deze lijn houdt in dat de ontwikkeling van brede scholen zal moeten leiden tot een taakverlichting van leerkrachten. Leerkrachten moeten met de brede school beter toe kunnen komen aan hun kerntaak: goed onderwijs geven. Overigens bestaat het risico dat er bij het in- en oprichten van bredeschoolnetwerken tijdelijk een taakverzwaring ontstaat. De taakbelasting en ook de taaksatisfactie van leerkrachten wordt dan ook nauwgezet gevolgd.

Gemeenten voeren regie

Brede scholen zijn lokale initiatieven. Op lokaal niveau worden samenwerkingsverbanden opgericht die ertoe moeten leiden dat betrokkenen zich beter op hun kerntaken kunnen richten. Gemeenten kunnen de lokale regierol op zich nemen. Dit blijken zij steeds meer te doen, en ze doen het goed.

Rol OCenW

De rol van OCenW bij de verdere ontwikkeling van brede scholen ligt op het overkoepelende vlak: ondersteuning, communicatie en onderzoek. Wet- en regelgeving die de ontwikkeling van brede scholen belemmert zal worden aangevat. Daarnaast zal het rijk de communicatie verzorgen: valkuilen identificeren, «good practices» verspreiden, de betrokkenheid van ouders én van leerlingen vergroten. Onderzoek naar succes- en faalfactoren van brede scholen zal interessante en praktische gegevens moeten opleveren voor brede scholen in de verschillende fasen van ontwikkeling. De internetsite www.bredeschool.net blijkt met maandelijks rond de 25 000 «hits» in een grote behoefte aan informatie, discussie en uitwisseling van leerervaringen te voorzien. De Tweede Kamer zal worden geïnformeerd over de ontwikkeling van brede scholen door middel van zogenoemde «Jaarbrieven brede school».

Leerlinggebonden financiering (lgf)

Doelstelling

Al enige tijd zijn de voorbereidingen in gang voor de invoering van de leerlinggebonden financiering (lgf), ook wel de «rugzak» genoemd. Het doel van dit beleidstraject is de integratie van gehandicapte kinderen in het reguliere onderwijs te stimuleren en de kwaliteit van het (voortgezet) speciaal onderwijs ((v)so) te verbeteren door regionale expertisecentra in te richten.

Doelgroep

Het lgf-beleid richt zich op gehandicapte kinderen voor wie de verbrede zorg in «Weer samen naar school» (wsns) niet voldoende is, die aanvullende speciale voorzieningen nodig hebben. Het gaat om leerlingen met zintuiglijke lichamelijke stoornissen, verstandelijke handicaps of ernstige gedragsstoornissen. Deze doelgroep is de laatste jaren sterk gegroeid. Het aantal leerlingen in het (v)so is sinds 1991 gestegen van 30 337 naar 43 504 leerlingen op 1 oktober 1999. Ook het aantal leerlingen dat ambulant begeleid wordt is in deze periode sterk toegenomen: van 3100 in 1991 naar ruim 8600 in 1999.

Indicatiestelling

Een essentieel onderdeel bij leerlinggebonden financiering is de indicatiestelling. Deze vormt de basis voor de toekenning van een leerlinggebonden budget. De indicatiestelling moet zo zijn ingericht dat leerlingen die een budget echt nodig hebben, dit ook krijgen. De criteria voor de indicatiestelling moeten zowel voldoende ruimte bieden als voldoende beheersmogelijkheden geven.

Het voorstel voor de indicatiestelling is als volgt. De regionale expertisecentra (rec's), met daarbinnen de onderzoeks- en indicatiecentra, beslissen over de indicatiestelling voor plaatsing in zowel het speciale onderwijs als het reguliere onderwijs. Dat gebeurt op basis van landelijk vastgestelde criteria. Een landelijke commissie toetsing indicatiestelling toetst de resultaten van deze indicatiestelling achteraf. Deze toetsing kan ertoe leiden dat de criteria worden bijgesteld. De commissie houdt ook toezicht op de juiste toepassing van de criteria. Zonodig kan de commissie ook aanwijzingen geven.

Deze systematiek wordt neergelegd in een wetswijziging die in de tweede helft van 2000 in procedure gebracht wordt. Deze wetswijziging regelt ook de totstandkoming van een dekkend netwerk van regionale expertisecentra. De afgelopen tijd is een begin gemaakt met de rec-vorming. Naar verwachting zullen er zo'n veertig rec's ingericht worden. Rec's verzorgen onderwijs en houden de onderzoeks- en indicatiecentra in stand. Hiernaast zijn de rec's verantwoordelijk voor de volgende taken: preventieve en ambulante begeleiding, commissie van begeleiding, internaats-, crisis- en observatieplaatsen. Hun taken en functies zijn tot stand gekomen op basis van onderzoek.

Inzet middelen

Het lgf-traject krijgt een nieuwe impuls door de extra investeringen uit de Voorjaarsnota en de voorliggende begroting. De extra middelen worden ingezet voor een aantal doelen. In de eerste plaats leidt de rec-vorming en indicatiestelling tot een aantal extra taken. De rec's krijgen een budget om deze taken uit te voeren. In de tweede plaats zijn er middelen om de «rugzak» voor leerlingen in het reguliere onderwijs te versterken. In de derde plaats zijn er extra middelen om de landelijke commissie toetsing indicatiestelling in stand te houden. Tot slot worden middelen geïnvesteerd in de vernieuwing van het onderwijs aan en de begeleiding van gehandicapte leerlingen.

In 2000 worden voorbereidingen getroffen voor de invoering van leerlinggebonden financiering. 2001 is het startjaar, waarin onder andere met de inrichting van de rec's wordt begonnen, en met de landelijke indicatiestructuur. Verder wordt het aanvullende formatiebeleid voor het basisonderwijs herzien, zodat het zoveel mogelijk in lijn ligt met de rugzakfinanciering. Daartoe wordt een aantal verbeteringen in de aanvullende financiering voor gehandicapte leerlingen gerealiseerd. Vanaf 2002 wordt de nieuwe systematiek in de wetgeving ingevoerd. In de nieuwe wettelijke systematiek worden ook de resultaten verwerkt van het onderzoek naar de apart te financieren taken en functies van de rec's. Van dit onderzoek zijn tussenrapportages verschenen. De eindrapportages komen in de tweede helft van 2000 beschikbaar.

De wetgeving die in 2002 ingaat zal gedurende een aantal jaren gelden. In die periode zal een systematische evaluatie plaatsvinden. De resultaten hiervan worden meegenomen in de structurele herziening van de Wet op de expertisecentra, die na de eerste fase van de wetgeving gaat gelden.

Weer samen naar school (wsns)

Doelstelling

Het beleidstraject «Weer samen naar school» (wsns) moet ertoe leiden dat de tijd, tussen aanmelding van een leerling (met een verklaring van de «permanente commissie leerlingenzorg») bij een speciale school voor basisonderwijs en de feitelijke toelating tot die school, wordt teruggebracht tot maximaal drie maanden. Deze doelstelling is zeer ambitieus. Op dit moment kan de «wachttijd» oplopen tot een volledig schooljaar, omdat veel scholen voor speciaal basisonderwijs tussentijds aangemelde leerlingen pas met ingang van het volgende schooljaar toelaten. Niettemin zijn de meeste samenwerkingsverbanden wel in staat de wachttijden tot een minimum te beperken. Als extra impuls om de wachtlijsten aan te pakken heeft het kabinet voor 2000 f 18 miljoen extra uitgetrokken.

Samenwerkingsverbanden waarbij de wachttijden nu langer zijn dan drie maanden moeten maatregelen treffen om de wachttijd te verkorten. Met de onderwijsorganisaties wordt een plan van aanpak uitgewerkt. Dit plan wordt als onderdeel van de tweede voortgangsrapportage wsns naar verwachting in oktober aan de Tweede Kamer aangeboden.

Over de wachtlijsten is nog weinig informatie beschikbaar; er is nog geen registratiesysteem van de wachttijden. In het schooljaar 2000–2001 zal een dergelijk systeem opgezet worden. Daarnaast zullen de oorzaken van de wachtlijsten worden onderzocht.

Feitelijke aanpak

De feitelijke aanpak draait om maatwerkafspraken. In elk samenwerkingsverband met wachtlijsten zal bezien worden welke maatregelen nodig zijn. In sommige gevallen ligt deskundigheidsbevordering het meest voor de hand, in andere gevallen kunnen beter nadere afspraken over de verdeling van de zorgmiddelen gemaakt worden. De snelheid waarmee resultaat geboekt kan worden verschilt per samenwerkingsverband, omdat zij afhankelijk is van de aard van de problemen. De deskundigheid verbeteren vergt bijvoorbeeld meer tijd dan betere afspraken maken over de zorgmiddelenverdeling.

Voortgangsrapportage

De Tweede Kamer zal twee à drie keer per jaar van de voortgang op de hoogte gesteld worden.

Personeel en organisatie

Doelstelling

Het beleid voor personeel en organisatie moet ertoe leiden dat de krapte op de onderwijsarbeidsmarkt afneemt en de maatschappelijke erkenning voor onderwijspersoneel toeneemt.

Cao 2000–2002

In de cao voor de sector onderwijs (primair onderwijs, voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs en volwasseneneducatie) 2000–2002 zijn enkele specifieke afspraken voor het primair onderwijs gemaakt. Het decentrale schoolbudget heeft voor het primair onderwijs de vorm gekregen van een budget voor management, ondersteuning en arbeidsmarktbeleid (moa-budget). Hierdoor kunnen scholen vanaf het schooljaar 2000–2001 passende antwoorden vinden voor schoolspecifieke aangelegenheden op het gebied van management, ondersteuning en arbeidsmarkt. Voor het primair onderwijs zijn hiervoor structureel extra middelen beschikbaar, namelijk f 112 miljoen vanaf het schooljaar 2000/2001.

Daarnaast is in de cao afgesproken dat er een nieuwe salarisstructuur komt voor directeuren en adjunct-directeuren in het primair onderwijs met ingang van 1 maart 2001. Daarmee is een belangrijke stap gezet om de beloningspositie van deze leidinggevenden structureel te verbeteren. Met deze salarisaanpassing is structureel een bedrag van ruim f 30 miljoen gemoeid.

Vergroten arbeidspotentieel

De krapte op de onderwijsarbeidsmarkt groeit. Prioriteit bij de maatregelen daartegen heeft de professionele bemiddeling van de «stille reserve», het aanboren van nieuwe doelgroepen, de inzet van onderwijsondersteunend personeel en een adequate vervanging van leraren. Een beschrijving van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt voor het primair onderwijs zal worden opgenomen in de Arbeidsmarkteffectrapportage onderwijs, die in oktober 2000 wordt uitgebracht.

Wet zij-instroom

Het aanboren van nieuwe doelgroepen gebeurt onder andere via de Wet zij-instroom. Deze wet maakt het mogelijk om per 1 augustus 2000 via een assessment potentiële leraren twee jaar lang voor de klas te zetten, die binnen die periode hun bevoegdheid moeten halen. In de cao zijn afspraken gemaakt over een opleidings- en ontwikkelingsfonds (voor 2000 en 2001 jaarlijks f 20 miljoen, waarvan een deel voor het primair onderwijs). De verwachting is dat een paar honderd zij-instromers in 2000–2001 langs deze weg in het primair onderwijs gaan werken. Daarnaast is het eerdergenoemde moa-budget beschikbaar gekomen. Tenslotte is om personeel te werven en te behouden onder andere het budget voor kinderopvang vanaf 2002 structureel uitgebreid met f 10 miljoen. Met hetzelfde doel is vanaf 2000 structureel f 4 miljoen beschikbaar voor buitenschoolse opvang.

Vervangingsproblematiek

De krapte op de onderwijsarbeidsmarkt uit zich in de problemen die sommige scholen hebben om vervangers te vinden. Tot nu toe doen scholen er alles aan om geen klassen naar huis te hoeven sturen. In sommige gevallen lukt dat niet. Er wordt gewerkt aan oplossingen voor het vervangingsprobleem, aan zowel verlaging van de vraag als vergroting van het aanbod. Het doel van de maatregelen is enerzijds het ziekteverzuim te verlagen en anderzijds de continuïteit in het onderwijsproces te bevorderen. In de cao zijn afspraken gemaakt over en is een budget beschikbaar gekomen voor ziekteverzuimbestrijding. Het aantal vervangingspools is toegenomen van 60 naar 120. De nota Maatwerk voor morgen 2 kondigt tenslotte pilots aan die het vervangingsprobleem moeten verzachten. Hierbij wordt gedacht aan een andere organisatie van de vervanging, aan «meer handen in de klas» en aan extra inspanningen om vakleraren versneld om te scholen tot groepsleraar.

Integraal personeelsbeleid

In het schooljaar 2000/2001 krijgen de scholen middelen om het management voor te bereiden op de invoering van een integraal personeelsbeleid. Na de scholingsfase kunnen de scholen de (oplopende) budgetten inzetten voor beloningsdifferentiatie. Onderzocht zal worden of en hoe dit budget samengevoegd kan worden met de moa- en schoolprofielbudgetten.

Bestuurlijke inrichting

Ouders en school

In het regeerakkoord is afgesproken dat de zeggenschapspositie van ouders moet worden versterkt. Aan deze versterking wordt langs diverse wegen gewerkt, bijvoorbeeld via de beleidstrajecten leerlinggebonden financiering en onderwijskansen. Daarnaast wordt naar verwachting dit jaar nog aan de Tweede Kamer een notitie voorgelegd over de modernisering van de medezeggenschap. Hierin wordt ook ingegaan op de positie van de ouders. Ouders zouden via de medezeggenschap meer invloed moeten kunnen uitoefenen op onderwijskundige en organisatorische schoolzaken. Daarnaast verschijnt er rond de komende jaarwisseling een beleidsnotitie over de rol van de ouders in het funderend onderwijs. Daarbij gaat het onder andere om betrokkenheid van ouders bij schoolbesturen en, in het directe verlengde daarvan, hun mogelijkheden om de grondslag van de school te beïnvloeden. De notitie gaat ook in op de interactie tussen de (individuele) ouder en de school. Ieder kind is gebaat bij een goede interactie tussen de ouder en de school. Daarom wordt nagegaan in hoeverre de rijksoverheid aanvullende initiatieven moet nemen, in aanvulling op de reeds bestaande instrumenten zoals de schoolgids en de klachtenregeling.

Naar een flexibeler scholenbestand

Voor 1 oktober 2000 wordt aan de Tweede Kamer de notitie Naar een flexibeler scholenbestand aangeboden. Deze notitie geeft aan hoe het idee van richtingvrije planning uitgewerkt kan worden. Het voorstel is een aantal belangrijke verbeteringen aan te brengen, die tot meer flexibiliteit leiden in de huidige systematiek van scholenplanning. Door deze flexibiliteit kan de samenstelling van het scholenaanbod beter aansluiten op de wensen van ouders over de richting of grondslag van de school.

Voor het basisonderwijs is het voorstel:

• de stichting van nieuwe scholen ook via ouderverklaringen mogelijk te maken;

• de huidige getalsnorm om als basisschool te kunnen veranderen van grondslag (het zogeheten «kleurverschieten») te versoepelen;

• een mogelijkheid te bieden om af te wijken van de reguliere gemeentelijke belangstellingspercentages bij de vaststelling van de belangstelling naar richting in nieuwe wijken (VINEX-locaties).

Wanneer de Kamer hiermee instemt, komt er een voorstel om de Wet op het primair onderwijs te wijzigen.

Bestuurlijke krachtenbundeling

Sinds 1997 is een tijdelijke regeling van kracht waarbij schoolbesturen worden gestimuleerd om hun bestuurlijke krachten te bundelen via samenwerking of fusie. Elke bestuurlijke krachtenbundeling krijgt een jaarlijkse bijdrage van f 150 000,-. Dit bedrag is bedoeld om het beleidsvoerend vermogen van bestuur en management te vergroten op gebieden als geïntegreerd personeelsbeleid (bevorderen van de mobiliteit, aanpak van ziekteverzuim et cetera) en gezamenlijk materieel beleid (inkoop van goederen, aanbestedingen et cetera). De regeling blijkt duidelijk in een behoefte te voorzien. Ongeveer tweederde van alle scholen valt onder het bereik van de regeling. Een inhoudelijke evaluatie van de eerste ervaringen laat zien dat de regeling volgens de schoolbesturen een impuls geeft aan met name de ontwikkeling van geïntegreerd personeelsbeleid en aan de professionalisering van bestuur en management. De huidige regeling loopt aan het eind van het schooljaar 2001/2002 af. Nog dit jaar ontvangt de Tweede Kamer een voorstel over het beleid voor de bestuurlijke krachtenbundeling vanaf het schooljaar 2002/2003.

Deregulering

Binnenkort verschijnt de eerste voortgangsrapportage over de stand van zaken rond het streven van het kabinet naar verdere deregulering in het onderwijs. Voor het primair onderwijs geeft deze rapportage aan welke vorderingen bij de diverse onderwerpen zijn gemaakt. De onderwerpen zijn benoemd in het werkprogramma deregulering/modernisering regelgeving in het primair en voortgezet onderwijs, zoals dat op 29 juni 1999 aan de Tweede Kamer is gestuurd. Doelstelling bij deze onderwerpen is om nog tijdens deze kabinetsperiode tot resultaat te komen. Hierbij moet gedacht worden aan vermindering van onnodig knellende regelgeving, van administratieve lasten van scholen en vergroting van de ruimte om op bestuurs- en schoolniveau eigen afwegingen te maken.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Algemeen

Het primair onderwijs is een zogenaamde openeindesector; de bekostiging is leerlingafhankelijk en de prijs van het personeel is grotendeels declarabel. De bekostiging van het personeel loopt via het formatiebudgetsysteem, waarbij de scholen op basis van hun leerlingenaantal en een vastgestelde verdeelsleutel een hoeveelheid formatie krijgen toegewezen. De uitgaven aan de toegekende formatie kunnen de scholen grotendeels declareren. Het formatiebudgetsysteem biedt de scholen een zekere mate van vrijheid in hoe zij de toegekende formatie kunnen inzetten. Voor de materiële instandhouding ontvangen de scholen een lumpsumbedrag op basis van hun leerlingenaantal via de zogenaamde vereenvoudigde Londosystematiek. De huisvestingskosten worden vanaf 1 januari 1997 via de gemeenten aan de scholen vergoed.

De grootste budgettaire onzekerheden in de sector primair onderwijs vloeien voort uit de aantallen leerlingen die deelnemen aan het onderwijs en het bijbehorende personeelsvolume. Verder is de gemiddelde prijs van het personeel een onzekere factor. De personeelskosten kunnen afwijken van de raming door onder meer de samenstelling van het personeel en de cao-afspraken.

De belangrijkste trends die zich voordoen in het primair onderwijs zijn:

• de toename van de bekostigde fte's («fulltime equivalents») in het primair onderwijs in de periode 2000 tot en met 2005 met in totaal circa 10%;

• een stijgend leerlingenaantal gedurende de gehele planperiode;

• de daling van het aantal leerlingen per groep in het basisonderwijs door de maatregel «groepsverkleining».

Door deze ontwikkelingen stijgen de totale uitgaven en de uitgaven per leerling.

Het speciaal voortgezet onderwijs (voorheen voortgezet speciaal onderwijs – leer- en opvoedingsmoeilijkheden en voortgezet speciaal onderwijs – moeilijk lerende kinderen) is per 1 augustus 1999 overgegaan van het beleidsterrein primair onderwijs naar het beleidsterrein voortgezet onderwijs. Vandaar dat in de horizontale toelichting van primair onderwijs voor de eerste 7 maanden van 1999 de gegevens inclusief, en daarna exclusief het speciaal voortgezet onderwijs worden gepresenteerd.

In tabel 3.1 staan de geraamde uitgaven 2001–2005 voor het primair onderwijs, in vergelijking met de gerealiseerde uitgaven in 1999 en de verwachte realisatie in 2000.

De verwachte totale uitgaven op het beleidsterrein nemen toe van f 12,0 miljard in 2000 tot f 13,7 miljard in 2005. Deze toename betreft vooral een stijging van de personele uitgaven. Deze nemen in de periode 2000 tot en met 2005 toe met circa f 1,6 miljard, door onder andere:

• demografische ontwikkelingen, dat wil zeggen stijgende leerlingenaantallen als gevolg van de bevolkingsprognose en de daarin opgenomen migratie;

• de incidentele loonbijstellingen en in de begroting opgenomen cao-afspraken;

• de geraamde uitgaven voor de verdere verkleining van de groepen 1 tot en met 4 in het basisonderwijs vanaf 1 augustus 2000.

De materiële uitgaven stijgen tussen 1999 en 2005 met ongeveer f 242 miljoen als gevolg van de verwachte toename van het aantal leerlingen, de tweede fase van het beleid «groepsgrootte en kwaliteit» en investeringen in informatie- en communicatietechnologie (ict). Van de toename in de uitgaven in 2000 is f 112 miljoen het gevolg van een eenmalige extra investering in leermiddelen.

De volgende paragraaf gaat in op de ontwikkeling van het aantal leerlingen in het primair onderwijs. In de paragrafen daarna worden de onderdelen uit tabel 3.1 nader toegelicht.

Leerlingen primair onderwijs

Het aantal leerlingen dat deelneemt aan het primair onderwijs, bepaalt in belangrijke mate de uitgaven aan personeel en materieel. In tabel 3.2 is het aantal leerlingen in het primair onderwijs opgenomen, waarbij vanaf 2000 sprake is van een raming.

Toelichting

a. Aantal ingeschreven leerlingen op teldatum

De leerlingen worden ieder jaar op 1 oktober geteld (ingeschreven leerlingen op teldatum). Voor de jaren daarna wordt een raming gemaakt (de referentieraming). Deze tabel sluit aan bij de referentieraming 2000 en is vanaf 1 oktober 1999 exclusief de aantallen leerlingen speciaal voortgezet onderwijs leer- en opvoedingsmoeilijkheden (lom) en moeilijk lerende kinderen (mlk). Deze tabel is evenals de begrotingstotalen (tabel 3.1) inclusief asielzoekers.

b. Aantal ingeschreven leerlingen naar kalenderjaar

De personele bekostiging geschiedt op schooljaarbasis. Zo is het aantal leerlingen dat op 1 oktober van jaar t staat ingeschreven de basis voor de personele bekostiging in het schooljaar t+1/t+2. De begroting is naar kalenderjaar, vandaar dat het aantal ingeschreven leerlingen wordt omgerekend naar kalenderjaar. Dit gebeurt door 7/12 van het aantal leerlingen op 1 oktober van het jaar t-1 te nemen en 5/12 van het aantal op 1 oktober van t.

Doordat het svo per 1 augustus 1999 naar beleidsterrein voortgezet onderwijs is overgegaan zijn de eerste 7 maanden van 1999 inclusief en de laatste 5 maanden exclusief het aantal svo-leerlingen. Vanaf 2000 is het aantal (v)so-leerlingen exclusief het svo.

c. Aantal leerlingen voor de personele bekostiging naar kalenderjaar

Het aantal ingeschreven leerlingen van jaar t is de basis voor de bekostiging in jaar t+1. Bij punt c staat bij 2001 dus het aantal leerlingen dat bij punt b bij 2000 staat, behalve voor het basisonderwijs. Daar geldt dat het aantal ingeschreven leerlingen wordt vermenigvuldigd met het wettelijke instroomcorrectiepercentage (3 % op schoolniveau, maar 2,77 % op macroniveau) om het aantal bekostigde leerlingen te krijgen. Dit instroompercentage is voor de tussentijdse instroom van vierjarigen. Onder de vereenvoudigde formatieregeling wordt deze instroomcorrectie op het leerlingaantal vervangen door een hoger aantal formatierekeneenheden per leerling. Voor de meerjarige vergelijkbaarheid is deze correctie in de tabel nog wel voor alle jaren opgenomen.

d. Aantal leerlingen naar gewicht voor de personele bekostiging basisonderwijs naar kalenderjaar

Hier is een uitsplitsing gegeven van punt c naar de diverse gewichtencategorieën in het basisonderwijs zoals die gelden vanaf 1 augustus 2000.

Het totaal aantal leerlingen in het primair onderwijs neemt van 1 oktober 1999 tot 1 oktober 2004 naar verwachting toe met circa 22 900 leerlingen. Gedurende de gehele planperiode wordt een stijging verwacht, maar deze wordt wel geleidelijk minder tot en met 1 oktober 2003. Ondanks de toename van het totaal aantal leerlingen daalt het aantal leerlingen aan de speciale scholen voor basisonderwijs van 53 600 per 1 oktober 1998 tot 51 300 per 1 oktober 2004. Dit is een afname in deze periode van in totaal circa 4,3%. Het aantal leerlingen dat (voortgezet) speciaal onderwijs volgt zal naar verwachting toenemen met gemiddeld circa 2,9% per jaar in de periode van 1 oktober 1999 tot en met 1 oktober 2004. Het stijgingspercentage neemt jaarlijks af, tot 1,8% in 2004.

In het basisonderwijs bepaalt niet alleen het aantal leerlingen de formatie, maar ook het gewicht dat aan deze leerlingen wordt toegekend. Voor elke leerling wordt bij de toelating tot een school een gewicht vastgesteld op basis van gezinssamenstelling, schoolopleiding van de ouders en/of land van herkomst. De volgende gewichten kunnen worden toegekend: 0,25, 0,4, 0,7 of 0,9.

In onderdeel d van tabel 3.2 valt een daling van het aantal 0,25-leerlingen op. Deze daling wordt ten eerste veroorzaakt door een verschuiving naar de categorie leerlingen zonder gewicht. Dit is een gevolg van een stijgend opleidingsniveau van de ouders. In de tweede plaats komt deze daling door de doorwerking van effecten van de aanscherping van het gewicht 0,25 vanaf de teldatum 1 oktober 1994. De aanscherping van het gewicht 0,25 houdt in dat in plaats van het opleidingsniveau van één van de ouders, het opleidingsniveau van beide ouders telt als het gewicht van een leerling bepaald wordt. De effecten van de aanscherping van de criteria voor het gewicht 0,25 zijn met name zichtbaar in 1999.

In tabel 3.2 valt ook de stijgende trend in het aantal 0,9-leerlingen (allochtone leerlingen) op. In 2000 behoort circa 12,7% van het aantal basisschoolleerlingen tot de categorie 0,9. De verwachting is dat dit aantal op de teldatum 1 oktober 2004 is gestegen tot circa 13,4% van de leerlingen.

Personele uitgaven

De personele uitgaven vormen verreweg het grootste deel van de uitgaven in het primair onderwijs. De belangrijkste elementen van deze personele uitgaven staan in tabel 3.3.

* Inclusief adv en opslagen voor participatiefonds en vervangingsfonds

** Groepsformatie = ongewogen basisformatie + onderbouwformatie + vakonderwijs + frictie + nevenvestigingen

*** Inclusief uitgaven regeling exceptionele groei asielzoekers

De gewichtenformatie in tabel 3.3 is een raming van het budget voor de aanwezigheid van leerlingen met een gewicht. Dit is overigens niet het volledige bedrag dat samenhangt met de leerlinggewichten. Ook een deel van het budget voor schoolleiding en een deel van het schoolprofielbudget wordt verklaard door de aanwezigheid van gewichtenleerlingen. Als deze componenten ook gerekend worden tot het budget voor gewichten, komt dit budget op circa f 515 miljoen. Overigens leidt niet iedere gewichtenleerling (zie tabel 3.2d) tot extra bekostiging, omdat er een drempel van 9% geldt voordat een school voor gewichtenformatie in aanmerking komt.

Onder de noemer «schoolleiding» is in tabel 3.3 het budget weergegeven dat gereserveerd is om schoolleiding vrij te stellen van lestaken. Het budget voor het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid en onderwijs in allochtone levende talen (oalt) wordt sinds 1 augustus 1998 als specifieke uitkering naar de gemeenten overgemaakt. De hiermee samenhangende budgetten zijn opgenomen op beleidsterrein primair onderwijs, en vanaf 2002 voor circa f 50 miljoen op beleidsterrein voortgezet onderwijs. Onder «overig» vallen onder meer nascholing, bestuurlijke krachtenbundeling, bedrijfsgezondheidszorg, buitenlandse scholen en diverse kleinere budgetten.

In tabel 3.4 is de bekostigde formatie in het primair onderwijs opgenomen.

* Inclusief adv

** Eerste zeven maanden van 1999 inclusief svo

*** x f 1 miljoen; zie tabel 3.3

Van 1999 naar 2000 en van 2000 naar 2001 is er een toename van circa 4,6% in de uitgaven per fte. Dit wordt met name veroorzaakt door de cao-maatregelen en de extra middelen voor de diverse beleidsintensiveringen. Conform de begrotingsvoorschriften wordt in de meerjarenraming uitgegaan van constante gemiddelde personele lasten. De uitgaven per fte in de raming vanaf 2001 zijn dan ook nagenoeg constant. Als de gemiddelde uitgaven per fte vermenigvuldigd worden met het aantal bekostigde fte's, is het product daarvan het totaal aan personele uitgaven. Omdat de uitgaven per fte nagenoeg constant zijn, wordt de toename van de totale personele uitgaven dus voornamelijk veroorzaakt door een toename van het aantal fte's.

Het aantal bekostigde fte's hangt af van het aantal bekostigde leerlingen (tabel 3.2) en de geldende formatieregelingen, die opgenomen zijn in het formatiebesluit WPO en WEC. Het betreft hier normatief berekende aantallen, dat wil zeggen: berekend op basis van de personele formatieformules. Deze aantallen kunnen afwijken van de formatie die scholen inzetten, omdat zij deze via het formatiebudgetsysteem anders kunnen invullen, bijvoorbeeld minder personeel in hogere en meer personeel in lagere salarisschalen.

De sterke toename van de totaal bekostigde formatie in het basisonderwijs vanaf 1999 tot en met 2003 is voor een groot deel het gevolg van de extra formatie voor de verkleining van de groepsgrootte in de onderbouw. Het aantal fte inclusief adv neemt in deze periode met circa 11 000 fte toe. Verder draagt ook de toename van het aantal bekostigde leerlingen bij aan de toename van het aantal bekostigde fte's. Vooral in het (voortgezet) speciaal onderwijs leidt de verwachte toename van het aantal leerlingen tot een stijging van de bekostigde formatie (gemiddeld circa 3% per jaar in de periode 2000 tot en met 2005).

Materiële uitgaven

Door de vereenvoudiging van het Londostelsel (VeLo) met ingang van 1 januari 1997 is het aantal leerlingen de belangrijkste indicator voor de bekostiging van de materiële instandhouding. In tabel 3.5 staan de belangrijkste componenten van de materiële uitgaven. De twee grootste componenten zijn de groepscomponent en de leerlingencomponent. Bij de berekening van de groepscomponent wordt gebruik gemaakt van het aantal inschreven leerlingen op de teldatum (tabel 3.2.a). Zo is het aantal leerlingen op 1 oktober 2000 de basis voor de bekostiging in 2001. Voor het berekenen van de leerlingafhankelijke component wordt dit aantal nog verhoogd met het zogenoemde instroomcorrectiepercentage van 3% voor de vierjarigen die gedurende het schooljaar instromen.

De materiële uitgaven stijgen van 1999 tot 2005 per saldo met circa f 242 miljoen. Los daarvan doet zich in 2000 een stijging in de uitgaven voor van f 112 miljoen door een eenmalige extra investering in leermiddelen.

De stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door de tweede fase van het beleid «groepsgrootte en kwaliteit», de toename van het aantal leerlingen en de aanpassing van de vergoedingsbedragen aan het prijsniveau voor 2000. Anderzijds is er sprake van een daling, omdat met ingang van 1 augustus 1999 de materiële uitgaven voor de onderwijssoorten lom en mlk in het voortgezet speciaal onderwijs zijn ondergebracht bij voortgezet onderwijs (beleidsterrein 19).

De investeringen in ict zorgen voor een stijging van de materiële uitgaven. Deze investeringen bedragen f 67,5 miljoen in 1999 en lopen op tot f 171 miljoen in 2004. Verder is in 2000 f 13,8 miljoen aan de begroting toegevoegd als tegemoetkoming in de kosten die samenhangen met de invoering van de euro in de schooladministraties. Ook in 2001 zal dit bedrag ter beschikking worden gesteld.

Onderwijsverzorging

Onderwijsverzorging betreft de uitgaven voor de schoolbegeleidingsdiensten. De uitgaven tot en met 2005 verlopen redelijk constant. Afwijkingen worden veroorzaakt door loonaanpassingen volgens de cao-afspraken. In 2001 wordt de wijze waarop gemeenten en schoolbegeleidingsdiensten de dienstverlening aan scholen gezamenlijk invullen, geëvalueerd. Als deze evaluatie positief uitvalt, zullen de budgetten voor de schoolbegeleidingsdiensten per 1 januari 2002 worden overgeboekt naar het Gemeentefonds.

Overige uitgaven

Onder de overige uitgaven (artikel 18.05) vallen de zogenaamde niet-wettelijke uitgaven. Het gaat hier met name om de bekostiging van projectactiviteiten. Het budget hiervoor daalt van f 42,5 miljoen in 1999 naar f 33,3 miljoen in 2005.

Geconstateerd kan worden dat er in 2000 sprake is van een stijging ten opzichte van 1999 (van f 42,5 miljoen naar f 47 miljoen) en een daling in 2001 ten opzichte van 2000 (van f 47 miljoen naar f 33 miljoen). Enerzijds stijgt het budget in 2000 door een eenmalige extra investering van f 5 miljoen in voor- en vroegschoolse educatie en zijn op verzoek van de Tweede Kamer extra middelen voor nascholing beschikbaar gekomen. Anderzijds is het budget structureel verlaagd door de korting vanaf het jaar 2000 van circa f 8 miljoen om de cao-afspraken 1999–2000 te dekken. Voor een nadere toelichting op de mutaties wordt verwezen naar de artikelsgewijze toelichting en voor een toelichting op de projecten naar de artikelsgewijze toelichting en de subsidiebijlage.

Ontvangsten

De ontvangsten op het beleidsterrein primair onderwijs hebben voornamelijk betrekking op de herrekening en afrekening van oude jaren. De ontvangsten nemen van 1999 tot 2005 naar verwachting met f 5,4 miljoen toe. Deze toename wordt met name veroorzaakt door desalderingen voor kinderopvang met het uitgavenartikel 18.01. Hierdoor worden de uitgaven en ontvangsten met hetzelfde bedrag verhoogd. Door de fiscale stimuleringsmaatregel Wet afdrachtvermindering (WVA) wordt 30% van het totale bedrag voor kinderopvang in mindering gebracht op de afdracht loonbelasting. Deze 30% wordt op het ontvangstenbegroting geboekt.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

In tabel 4.1 worden de uitgaven per leerling weergegeven.

Toelichting

• De uitgaven zijn opgebouwd uit de gesaldeerde uitgaven op het beleidsterrein. Hiervan wordt de oploop in loon- en prijsbijstelling afgetrokken (tabel 3.1). De uitgaven zijn gedeeld door het aantal ingeschreven leerlingen naar kalenderjaar (tabel 3.2b).

• 1999 is in prijzen 1999, 2000 en verder is in prijzen 2000.

• De uitgaven per leerling in het (voortgezet) speciaal onderwijs zijn in 1999 voor de eerste zeven maanden van het jaar inclusief en daarna exclusief svo, vanwege de overgang van het svo naar beleidsterrein voortgezet onderwijs.

• De uitgaven zijn exclusief uitgaven voor WSF en ontvangsten van lesgelden in het vso.

De uitgaven per leerling in het basisonderwijs stijgen van het jaar 1999 naar 2000 met circa 9,7%. Deze stijging is onder andere het gevolg van de loonbijstellingen uit de cao, de tweede fase van de klassenverkleining per 1 augustus 2000 en de extra middelen voor de diverse beleidsintensiveringen. De toename van de uitgaven per leerling in het basisonderwijs in de periode van 2000 tot en met 2003 is bijna geheel het gevolg van de maatregel «groepsverkleining» in de onderbouw van het basisonderwijs.

De uitgaven per leerling in het speciale basisonderwijs nemen toe van ongeveer f 13 800,- per leerling in 1999 tot circa f 14 500,– per leerling in 2000 door met name loon- en prijsbijstellingen. Daarna blijven de uitgaven per leerling constant.

Vanaf 1 augustus 1999 is het vso-lom en vso-mlk van primair naar voortgezet onderwijs overgegaan. Hierdoor blijven relatief «dure» categorieën (voortgezet) speciaal onderwijs over, waardoor het bedrag per leerling in 2000 ten opzichte van 1999 stijgt. Verder spelen natuurlijk ook de loon- en prijsbijstellingen een rol. Na 2000 blijven de uitgaven per leerling in het (v)so ongeveer op hetzelfde niveau.

Beleidsterrein 19 Voortgezet Onderwijs

Voortgezet onderwijs ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 mld. Uitgaven en ontvangsten voortgezet onderwijs f 9,4 mld.

1. ALGEMEEN

Het beleidsterrein voortgezet onderwijs omvat de scholen voor voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo), voor hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo), voor voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo), voor praktijkonderwijs (pro) en landelijke onderwijsondersteunende instellingen. De wettelijke regelingen hiervoor zijn neergelegd in de Wet op het voortgezet onderwijs (WVO) en de Wet subsidiëring landelijke onderwijsondersteunende activiteiten (WSLOA). Delen van het speciaal voortgezet onderwijs (speciaal voortgezet onderwijs/leer- en opvoedingsmoeilijkheden en moeilijk lerende kinderen) zijn ondergebracht bij de WVO (deel II).

Het voortgezet onderwijs richt zich op jongeren in de leeftijdsgroep van 12 tot 18 jaar om hen voor te bereiden op een volwaardige plaats in de samenleving. Daartoe wordt onderwijs aangeboden dat zo goed mogelijk aansluit op vervolgopleidingen in het secundair beroepsonderwijs en op opleidingen in het hoger onderwijs. Leerlingen waarvan vaststaat dat zij ondanks langdurige orthodidactische of orthopedagogische ondersteuning niet in staat zijn een diploma of getuigschrift voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs te halen, worden voorbereid op functies op de regionale arbeidsmarkt.

2. BELEID

De planning van de beleidstrajecten, onderverdeeld in twee hoofdrubrieken, is in onderstaand schema weergegeven. De hoofdrubrieken zijn:

• onderwijsvernieuwingen

• overige hoofdlijnen van beleid.

Onderwijsvernieuwingen

De vernieuwingsoperaties die een aantal jaren geleden in het voortgezet onderwijs van start zijn gegaan, hebben dezelfde gemeenschappelijke kenmerken:

• brede ontwikkeling van de leerling

• actieve rol van de leerling

• recht doen aan verscheidenheid en het omgaan met verschillen.

In deze paragraaf komen achtereenvolgens de basisvorming, het vmbo, het pro en de profilering tweede fase havo/vwo aan bod.

Basisvorming

De basisvorming is in 1993 van start gegaan. Bij de start is afgesproken dat er na vijf jaar een evaluatie zou plaatsvinden. Deze is uitgevoerd door de Onderwijsinspecties van OCenW en LNV. Zij hebben hun bevindingen neergelegd in het rapport Werk aan de basis (TK 26 733, nr. 1). Over de drie hoofddoelstellingen – het verhogen van het peil van het jeugdonderwijs, het uitstellen van het moment van studie- en beroepskeuze en brede vorming van leerlingen – is de uitkomst van de evaluaties positief.

Ook het onderwijspeil gaat vooruit. Dit blijkt uit het recent uitgebrachte cohort-leerlingenonderzoek voortgezet onderwijs.

Scholen zoeken naar mogelijkheden om de verbeterde kwaliteit van het onderwijs verder te verhogen door het onderwijsprogramma te laten aansluiten op de verschillende leerlingengroepen. Zij willen met een grotere variëteit het onderwijs meer laten aanspreken. Wat dat streven echter belemmert is de overladenheid die de Inspecties signaleren, de versnippering van het programma-aanbod en het feit dat de scholen nog onvoldoende vorderingen hebben gemaakt met de inhoudelijke en didactische aanpassingen van het onderwijs aan de eisen van de basisvorming. Naar alle waarschijnlijkheid ontvangt de Tweede Kamer medio september de definitieve beleidsreactie op het inspectierapport.

De Onderwijsraad wordt gevraagd om in 2001 een advies uit te brengen over een onderwijsaanbod dat zowel rekening houdt met de ontwikkelingen in de schoolpraktijk van alledag, als met ontwikkelingen in maatschappij en technologie.

De kennis en vaardigheden die de leerlingen in de basisvorming opdoen, moeten leiden tot een betere aansluiting op de vmbo-leerwegen of tweede fase havo/vwo en vervolgens tot betere resultaten in de bovenbouw. De tussentijdse uitstroom van leerlingen moet verminderen en de verblijfsduur moet in de komende jaren teruglopen. In welke mate dit zal gaan gebeuren is op dit moment nog niet te ramen. Wel kan op basis van historische gegevens de deelname aan het derde leerjaar geschat worden. Onderstaande tabel laat de (geraamde) deelname aan het derde leerjaar per schoolsoort zien, zowel in absolute aantallen als in procenten van het totaal.

circa 3,3% van de vo leerlingen is niet naar leerjaar toe te delen; de svo/lom-mlk leerlingen

Versterking van het vmbo

Op 1 augustus 1999 is het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) gestart. De oude schoolsoorten vbo, mavo en svo zijn in de nieuwe onderwijsvorm opgegaan. Twee jaar later, vanaf het schooljaar 2001–2002, gaan de vier leerwegen in de bovenbouw van het vmbo van start. Het gaat om de theoretische, de gemengde, de kaderberoepsgerichte en de basisberoepsgerichte leerweg.

Doelstelling is dat zo veel mogelijk leerlingen het reguliere onderwijs in één van de vier leerwegen in het vmbo doorlopen, dit met een diploma afsluiten, het vervolgonderwijs succesvol afronden en uiteindelijk een plaats vinden op de arbeidsmarkt. De volgende punten van het actieprogramma moeten ervoor zorgen dat het vmbo zich tot een aantrekkelijke schoolsoort ontwikkelt:

• het lesprogramma moet zo worden opgezet dat het aantrekkelijk en uitdagend is voor de leerlingen;

• er moeten ononderbroken leerlijnen komen tussen scholen voor primair en voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs enerzijds en vmbo-scholen en regionale opleidingscentra (roc-instellingen) anderzijds;

• de samenwerking tussen vmbo-scholen en het bedrijfsleven moet worden bevorderd door de bedrijven uit te nodigen om met de vmbo-scholen samen te werken in regionale netwerken;

• er is een voortdurende inhoudelijke vernieuwing van het vmbo, onder andere door de toepassing van informatie- en communicatietechnologie, en in samenwerking met het bedrijfsleven.

Om dit te realiseren is een aantal concrete beleidslijnen uitgezet:

• de zorg wordt geprofessionaliseerd, onder andere door een programma van eisen te introduceren. Het wordt verantwoord bij de periodieke monitoring vmbo. Het programma van eisen voor de zorg is een van de instrumenten om de zorg in het vmbo inhoud te geven, maar de effecten van dit instrument zijn op zich niet meetbaar;

• er wordt een landelijk dekkend net van samenwerkingverbanden vmbo-roc opgezet;

• in twee rondes, een in 2000 en een in 2001, wordt de samenwerking bevorderd tussen vmbo-scholen (roc-instellingen) en branches van het bedrijfsleven, door cofinanciering van projecten en door uitwisseling van docenten en werknemers. Ook dit programma wordt bekostigd door de inzet van middelen uit de voorjaarsnota 2000. De resultaten van de projecten worden getoetst op hun bijdrage aan de versterking van het vmbo;

• in de basisberoepsgerichte leerweg worden leer-werktrajecten geïntroduceerd;

• apparatuur wordt gemoderniseerd. Dat wordt bekostigd met middelen uit de voorjaarsnota 2000. De modernisering wordt verantwoord in het kader van de monitoring Bekostigingssysteem materieel en de evaluatie hiervan in 2003;

• er komt op school extra aandacht voor taal en beroepsgerichte vakken voor neveninstromers;

• in het kader van het lerarenbeleid wordt de zij-instroom van aanstaande docenten bevorderd;

• fricties in het personeelsbeleid van scholen met hoge aantallen neveninstromers worden opgelost.

Voor leerlingen die extra hulp nodig hebben in het vmbo is er het leerwegondersteunend onderwijs. Voor leerlingen van wie vaststaat dat zij ook met extra begeleiding niet in staat zullen zijn een vmbo-diploma te behalen, is er het praktijkonderwijs. Zij worden direct opgeleid voor een functie op de arbeidsmarkt. Leerwegondersteunend onderwijs en praktijkonderwijs vormen samen de «zorgstructuur» die eveneens vernieuwd wordt.

Zorgverbreding van het vmbo

Per 1 augustus 1999 is het individueel voorbereidend beroepsonderwijs (ivbo) leerwegondersteunend onderwijs (lwoo) geworden. In de periode tot 1 augustus 2002 moeten de scholen en afdelingen voor speciaal voortgezet onderwijs/leer- en opvoedingsmoeilijkheden (svo/lom) en speciaal voortgezet onderwijs/moeilijk lerende kinderen (svo/mlk) een beslissing nemen over omzetting tot praktijkonderwijs, leerwegondersteunend onderwijs of orthopedagogisch en -didactisch centrum (opdc). De omzetting van het svo/lom en svo/mlk is belangrijk voor de zorgverbreding in het voortgezet onderwijs. Medio 2000 is de Tweede Kamer een verslag gestuurd over de voortgang bij het omzettingsproces (brief aan de voorzitter TK van 26 juli 2000, nr. vo/vmbo/00/30160, met betrekking tot de monitor vmbo 2000 getiteld «Samen er voor staan»). Daarin is ook een voorstel voor de vormgeving van het zorgbudget opgenomen. Over het voorstel is breed overleg gevoerd met onderwijsorganisaties, scholen en samenwerkingsverbanden.

Zorgbudget

De doelen van het zorgbudget zijn geformuleerd in de mavo/vbo/vso-wet van 25 mei 1998:

• scholen en samenwerkingsverbanden moeten worden gestimuleerd om «zorg op maat» aan leerlingen te bieden (het huidige bekostigingsstelsel bevat daarvoor geen prikkels);

• beheersing van de uitgaven voor zorg (tussen 1990 en 1999 is het aantal zorgleerlingen gestegen met ongeveer 21 900 (= 31%), terwijl het aantal leerlingen in de bovenbouw vmbo is gedaald met 23%).

Om de kwaliteit van de zorg te waarborgen is aan het zorgbudget een programma van eisen verbonden. In 2000 is voor de kwaliteitsimpuls een bedrag van f 20 miljoen beschikbaar. Vanaf 2001 zal het bedrag worden verhoogd tot f 30 miljoen. De voorstellen over de kwaliteit, organisatie en bekostiging van de zorg vanaf 2003 zijn inmiddels aan de Tweede en Eerste Kamer gezonden. Na overleg met beide Kamers kan in het najaar 2000 begonnen worden met de uitwerking van het zorgmodel. Als de uitwerking verloopt volgens de huidige inzichten, kan het nieuwe bekostigingsmodel zorg vanaf het schooljaar 2003/2004 in werking treden. Dat is een jaar later dan is vastgelegd in de mavo/vbo/vso-wet van 25 mei 1998. Zoals altijd bij ingrijpend beleid voor organisatorische, kwalitatieve en bekostigingsvraagstukken, doen zich bij de uitwerking fricties voor op het personele en materiële vlak. De toegekende middelen worden vanaf 2001 ingezet om het veranderingsproces te kunnen uitvoeren.

Indicatiecriteria

Of een leerling in aanmerking komt voor extra zorg wordt vanaf het schooljaar 1999–2000 op onafhankelijke wijze beoordeeld door een regionale verwijzingscommissie (rvc), op basis van landelijk uniforme toelatingscriteria. Ook in het jaar 2000 brengt de regionale verwijzingscommissie een advies uit aan de school die een leerling bij de regionale verwijzingscommissie voordraagt voor plaatsing in het leerwegondersteunend onderwijs of praktijkonderwijs. Dit advies is niet bindend: aan de scholen is vooralsnog de ruimte geboden om op basis van argumenten af te wijken van een negatief advies van de rvc en een leerling vervolgens toch in te schrijven in het leerwegondersteunend onderwijs of praktijkonderwijs.

Over de werking van zowel de rvc als de toelatingscriteria is in het najaar van 1999 een eerste monitorrapport verschenen. Op basis van dit rapport zijn de criteria bijgesteld en zijn er aanpassingen doorgevoerd in de rvc-procedure. Voor het jaar 2000 zal in het najaar van 2000 een zelfde rapport verschijnen.

De toepassing en monitoring van criteria zal er uiteindelijk toe moeten leiden dat de criteria zorgvuldig en verantwoord kunnen worden vastgesteld en dat de regionale verwijzingscommissie op basis daarvan geen adviezen meer afgeeft, maar beschikkingen waar de scholen zich aan moeten houden. Dit proces is van essentieel belang om het zorgbudgetmodel in werking te laten treden.

vmbo-leerwegen

De invoering van de vmbo-leerwegen moet op schoolniveau gestimuleerd, gefaciliteerd en ondersteund worden. Daarbij moet vooral de verantwoordelijkheid van scholen benadrukt worden bij de onderwijsinhoudelijke vernieuwingen die met de introductie van het vmbo samenhangen. De eigen verantwoordelijkheid van scholen komt onder andere tot uitdrukking in de vormgeving van de leer-werktrajecten binnen de basisberoepsgerichte leerweg.

Een van de hulpmiddelen voor scholen is het invoeringsplan vmbo dat in de zomer van 2000 naar de Tweede Kamer is gestuurd. Hierin kunnen scholen lezen waar zij nadere informatie over het invoeringsproces kunnen vinden, wat de overheid en intermediaire organisaties al hebben gedaan en nog zullen doen en op welke momenten bepaalde stappen gezet moeten zijn voor een goed verloop van het invoeringsproces. Met behulp van dit algemene invoeringsplan kunnen scholen zelf hun eigen planning inrichten. Het plan geeft duidelijk aan dat de invoering van het vmbo een dynamisch proces is. Er is ruimte voor bijstellingen van het beleid op grond van opgedane ervaringen.

vmbo-infrastructuur

Een bouwsteen in de vormgeving van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs is ook de versterking en vernieuwing van de voorbereidend beroepsonderwijs(vbo)-infrastructuur. Deze vindt plaats door:

• herschikking, uitruil en eventueel opheffen van afdelingen;

• verzorgen van onderdelen vbo door een andere school voor vbo (Zwolse variant);

• samenwerken van vmbo en roc in regionale netwerken, vooral gericht op de onderwijsinhoud en de aansluiting vmbo-roc (doorlopende leerlijnen);

• introductie van intrasectorale programma's.

De versterking en vernieuwing van de infrastructuur is in het jaar 2000 goed van de grond gekomen. Dit proces is nog niet afgerond en zal zich – zij het in enigszins afnemende mate – in het jaar 2001 voortzetten. Het proces van aanpassing van de infrastructuur kenmerkt zich nu eenmaal door een zekere geleidelijkheid. In dat kader wordt de faciliteitenregeling voor het invoeren van intrasectorale programma's en voor het opheffen van afdelingen met een jaar verlengd. Verder is de inspanning erop gericht landelijk dekkende netwerken tussen de vmbo-scholen en regionale opleidingscentra tot stand te brengen.

Rendement vmbo

Om na te gaan in hoeverre de doelstellingen van het beleid worden gerealiseerd, is de relatie tussen het aantal vmbo-gediplomeerden en de instroom in de beroepsopleidingen (bol) of het beroepsbegeleidend onderwijs (bbl) van belang (zie de tabellen 2.5 en 2.6; voor de toekomstige jaren gaat het om streefcijfers).

De doorstroom van vmbo-gediplomeerden naar het bol of bbl is gebaseerd op extrapolatie van in het verleden opgetreden doorstroomprofielen. Naast doorstroom naar genoemde onderwijsrichtingen gaat een deel van de gediplomeerden naar het havo en verlaat een deel van de leerlingen het onderwijs zonder diploma.

Profilering tweede fase havo/vwo

De herstructurering van de tweede fase havo/vwo heeft als doel het tweedefaseonderwijs te verbeteren om de doelmatigheid en de doeltreffendheid van het vwo en het havo te vergroten als voorbereiding op opleidingen in het hoger onderwijs.

Ongeveer een kwart van de havo/vwo-scholen is in het schooljaar 1998–1999 met deze vernieuwingen van het onderwijs begonnen. De rest van de scholen volgde een jaar later. In 2000 is voor het eerst het nieuwe havo-examen in de profielstructuur afgenomen. Het ging hierbij om ongeveer 50 havo-scholen. In 2001 gebeurt dat op alle havo-scholen en op circa 125 vwo-scholen die in 1998 met de vernieuwing zijn begonnen. Voor «bezemleerlingen» op deze scholen, die nogmaals het examen oude stijl zullen afleggen, zijn enkele speciale voorzieningen getroffen.

Om uitvoeringsproblemen door overladenheid gedurende de invoeringsperiode terug te dringen, zijn in het begin van 2000 tijdelijke maatregelen van kracht geworden voor leerlingen die in 1999, 2000 en 2001 in leerjaar 4 beginnen of zijn begonnen.

De voortgang bij het invoeringsproces zal ook in 2001 zorgvuldig bewaakt worden met behulp van regelmatige peilingen voor een monitoronderzoek en door rapportages van de inspectie die worden opgenomen in het jaarlijkse Onderwijsverslag.

De onderstaande tabel geeft een beleidsarme prognose van de relatie tussen het aantal havo- en vwo-gediplomeerden, de instroom in het hoger onderwijs en het propedeuserendement in het hoger onderwijs. De verbetering van het propedeuserendement wordt ook beïnvloed door maatregelen die in het hoger onderwijs zelf worden genomen.

Naast deze kwantitatief georiënteerde indicatoren is kwalitatief onderzoek van groot belang. Het inmiddels opgeheven Procesmanagement Voortgezet Onderwijs (PMVO) heeft regelmatig peilingen van de voortgang uitgevoerd. Die hebben inmiddels onder andere geleid tot een aantal maatregelen om de overladenheid van het onderwijsprogramma te verminderen, zoals hierboven al is vermeld.

Overige hoofdlijnen van beleid

Kwaliteitsbeleid

Aan het kwaliteitsbeleid wordt ook in het voortgezet onderwijs op het niveau van de scholen en op nationaal en internationaal niveau hoge prioriteit gegeven. De kwaliteit van scholen voor voortgezet onderwijs wordt langs drie invalshoeken in beeld gebracht:

• in het regulier schooltoezicht van de inspectie;

• met behulp van de kwaliteitskaart van de inspectie;

• door de zelfevaluatie van de scholen: de schoolgids.

Het nieuwe toezicht door de inspectie zal een wettelijke grondslag krijgen. Daarop wordt geanticipeerd door een bestandsopname van alle scholen voor voortgezet onderwijs, en scholen of vestigingen voor praktijkonderwijs en voor leerwegondersteunend onderwijs. Deze bestandsopname vindt vanaf schooljaar 1999–2000 plaats met het oogmerk om in 2001–2002 alle scholen en vestigingen in beeld te hebben gebracht. Voor alle scholen kunnen ouders en leerlingen dan het toezichtsrapport opvragen en zich een beeld vormen van de kenmerken van het aangeboden onderwijs, het pedagogisch klimaat en de ondersteuning van leerlingen.

De kwaliteitskaart blijft jaarlijks verschijnen en geeft een vergelijkend overzicht van resultaten die leerlingen op de school behalen. Schoolresultaten blijken voor ouders niet van doorslaggevend belang om een school te kiezen, maar ze moeten openbaar zijn voor de communicatie tussen ouders en scholen en voor het eigen kwaliteitsbeleid van de scholen.

De eigen kwaliteitszorg van de school blijft het centrale punt van het kwaliteitsbeleid. Het inspectietoezicht wordt daar mede op gebaseerd. Aan de verenigingen van schoolbesturen en van schoolleiders is een vijfjarige subsidie toegekend om in het voortgezet onderwijs de kwaliteitszorg van scholen verder te stimuleren. Dit gebeurt in het zogenaamde «Q-5 project». Dat project zal de voortgang van de kwaliteitszorg binnen de scholen ook jaarlijks monitoren. Momenteel voert ongeveer de helft van de scholen een zelfevaluatie uit. Het streven is erop gericht dit percentage de komende jaren met steeds 10% te verhogen. De ambitie wordt niet meteen op 100% gesteld, gegeven de cumulatie van nieuw onderwijsbeleid dat in het voortgezet onderwijs wordt ingevoerd.

De inspectie rapporteert jaarlijks in het Onderwijsverslag over de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs. Nederland wil zich op dit punt blijven meten met het buitenland, in elk geval met de EU-lidstaten. Het gaat daarbij in het bijzonder om de volgende aspecten:

• beheersing wiskunde en natuurwetenschappelijke vakken;

• begrijpend lezen;

• instroom in het hoger onderwijs;

• beheersing van drie moderne vreemde talen.

De komende jaren worden door de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), de International Association for evaluation of Educational Achievement (IEA) en de Europese Unie (EU) dergelijke vergelijkende assessments uitgevoerd. In 2001 en 2004 zal de OESO bijvoorbeeld in het kader van het PISA-project een rapport uitbrengen waarin prestatie-indicatoren in internationaal verband worden vergeleken. In dit project (PISA staat voor: Programme for International Student Assessment) worden om de drie jaar bij 16-jarigen de vaardigheden op exacte vakken en lezen getest.

Lerarenbeleid

Voldoende goed gemotiveerde professionele leerkrachten zijn essentieel voor het voortgezet onderwijs. De arbeidsmarkt voor leraren is krap en zal nog jaren krap blijven. Daarom wordt beleid gevoerd om zittend personeel langer voor het onderwijs te behouden en om het aanbod te vergroten. Een van de maatregelen om het aanbod te vergroten is bevordering van zij-instroom van leraren. Het doel is dat mensen vanuiteen ander beroep overstappen naar het leraarsvak, eventueel in deeltijd. De daarvoor benodigde wetswijziging is kort voor het zomerreces van 2000 door de Eerste Kamer aanvaard. Om de werking van de wet te bevorderen is een zogeheten «matchingvoorziening» in het leven geroepen. Dit betekent dat een bemiddelingsorganisatie op regionaal niveau vacatures en kandidaat-leraren aan elkaar gaat koppelen. OCenW vergoedt de kosten van de bemiddeling. Het Ministerie van OCenW vergoedt de overige kosten – verletkosten, kosten van scholing, assessment en begeleiding – voor de helft.

Voor de motivatie van leerkrachten zijn arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden van groot belang. In de cao voor de sector onderwijs voor de periode 2000–2002 zijn marktconforme loonafspraken gemaakt. De salarissen zijn per 1 maart 2000 met 3,25% gestegen en gaan – op grond van de huidige vooruitzichten – per 1 maart 2001 met nog eens 2,75% omhoog. Bovendien is een eindejaarsuitkering van 0,8% afgesproken voor zowel 2000 als voor 2001. Daarnaast zijn onder meer afspraken gemaakt over aanpassing van het carrièrepatroon van leraren en over decentrale budgetten voor scholen waarmee zij maatregelen kunnen nemen die het beste passen bij de instellingsspecifieke omstandigheden. De decentrale budgetten zijn ook bedoeld om op schoolniveau beleid te voeren om ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid terug te dringen. Succesvol beleid op dit vlak en maatregelen als bijvoorbeeld het aanstellen van meer onderwijsondersteunend personeel, moeten leiden tot vermindering van de werkdruk in de scholen.

Scholen voor voortgezet onderwijs hebben in 2000 in totaal f 10,9 miljoen gekregen voor de invoering van integraal personeelsbeleid en verbetering van het loopbaanperspectief voor leraren. Het gaat om uitwerking van de afspraak uit de cao 1999–2000, die op termijn zal leiden tot beloningsdifferentiatie bij leerkrachten. Het genoemde bedrag is vooral bedoeld voor de training van het schoolmanagement en introductie van de plannen voor integraal personeelsbeleid bij het onderwijzend personeel. In 2001 en volgende jaren krijgen de scholen een oplopend bedrag voor de verdere implementatie van dit beleid.

Deregulering en autonomievergroting

Het doel van deregulering en autonomievergroting is het wegnemen van onnodig belemmerende, onduidelijke en ingewikkelde regelgeving, zodat de administratieve last voor het bestuur en het management van scholen wordt verminderd. Deregulering en autonomievergroting zijn echter ook middelen om een klimaat te scheppen waarin de professionaliteit van scholen kan worden ingezet om onderwijs aan te bieden van zo hoog mogelijke kwaliteit. Deregulering gaat met andere woorden vooral om de kwaliteit van de regelgeving. Het verminderen van het aantal regels is geen doel op zichzelf. Omwille van de kwaliteit is het immers goed denkbaar dat er, eventueel tijdelijk, extra regels nodig zijn.

Om het doel van deregulering en autonomievergroting te bereiken, komen er maatregelen voor de korte en de langere termijn. Op de korte termijn, namelijk in deze kabinetsperiode, worden concreet gesignaleerde knelpunten en belemmeringen in de regelgeving weggenomen, zonder dat hiervoor grote ingrepen in het stelsel van het voortgezet onderwijs nodig zijn. Dit soort knelpunten is in 1999 bijeengebracht in het Werkprogramma deregulering/modernisering regelgeving po/vo (TK 26 480, nr. 2).

Ingrijpender maatregelen kunnen binnen de huidige kabinetsperiode niet tot resultaten leiden, maar het is wel de bedoeling daarvoor nu al een aanzet te geven. Ook dit type maatregelen is vermeld in het genoemde werkprogramma. Een van de maatregelen voor de langere termijn is het aanpassen van de regels voor de aard en omvang van de organisatie van scholen. Op dit moment stelt de centrale overheid deze regels nog vast.

Doelmatige, eenvoudige en duidelijke regelgeving heeft minder administratieve lasten voor scholen als resultaat. De omvang daarvan is onzeker. Evenmin kan een verantwoorde schatting worden gemaakt van de kosten van het proces van deregulering en autonomievergroting.

Jaarlijks zal een rapportage over de voortgang van het proces van deregulering en autonomievergroting naar de Tweede Kamer worden gestuurd. De eerste rapportage verschijnt in het najaar van 2000. In het eerste kwartaal van 2001 zal de Onderwijsraad een advies uitbrengen over deregulering en autonomievergroting.

Cultuur en school

Het project «Cultuur en school» wil de samenwerking versterken tussen scholen en culturele instellingen. Vanwege het belang hiervan is besloten dit project de komende vier jaar voort te zetten.

Met de introductie van culturele en kunstzinnige vorming (ckv) als onderdeel van de kunstvakken in het vmbo wordt aan de samenwerking tussen scholen en cultuurinstellingen een belangrijke nieuwe impuls gegeven. Vooruitlopend op de verplichte invoering van ckv in het vmbo in 2003–2004, ontvangen de leerlingen in het vmbo vanaf het schooljaar 2000–2001 in de bovenbouw een gratis cultureel jongerenpaspoort en cultuurvouchers.

Ook in de basisvorming zullen culturele activiteiten worden gestimuleerd. In tegenstelling tot die in de bovenbouw zullen de vouchers voor de basisvorming naar verwachting schoolgebonden worden ingezet. Dit voorstel wordt nog nader uitgewerkt.

Het project «Cultuur en school» stimuleert dat de zogenaamde steunfunctie-instellingen, die door provincies en gemeenten worden gefinancierd, scholen voor voortgezet onderwijs ondersteunen bij de uitvoering van cultuureducatie. De steunfunctie-instellingen zijn centra voor cultuureducatie die bemiddelen tussen scholen en culturele instellingen. Voorheen leverden deze instellingen alleen ondersteuning aan het primair onderwijs.

Leerlingen en docenten moeten goed geïnformeerd worden over culturele activiteiten. Daarom heeft het Landelijk Expertisecentrum Cultuureducatie de opdracht gekregen een digitale handreiking cultuureducatie te maken voor docenten en leerlingen. Culturele instellingen krijgen daarnaast de gelegenheid informatie op het kennisnet te zetten.

Informatie- en communicatietechnologie (ict)

Het aantal computers in het voortgezet onderwijs is flink toegenomen en ligt – ook internationaal gezien – op een redelijk hoog peil. Uit de ict-monitor is echter gebleken dat leraren de computers nog betrekkelijk weinig inzetten in het onderwijs. Leraren gebruiken computers vooral voor administratieve doeleinden en voor de lesvoorbereiding. Leerlingen gebruiken computers vooral om werkstukken te maken, als tekstverwerker en om informatie op te zoeken. Leerlingen doen dat vooral thuis, maar ook in de mediatheek op school.

Informatie- en communicatietechnologie kan een belangrijke bijdrage leveren aan de onderwijsvernieuwingen in het voortgezet onderwijs. Daarom zal het gebruik van ict door docenten worden gestimuleerd. Een belangrijk instrument van de overheid hierbij is de ict-kerndoelen en eindtermen op termijn verbindend te verklaren, waarvoor nu nog een keuzevrijheid bestaat. Wanneer die eindtermen verplicht zijn en dus ook getoetst moeten worden, verdwijnt de vrijblijvendheid waarvan nu vaak nog sprake is.

In samenwerking met de inspectie en wellicht ook met vakdeskundigen zal bepaald worden of er op korte termijn een minimum aan ict-kennis en vaardigheden verplicht kan worden gesteld. Deze lat kan op een later moment hoger worden gelegd.

Om aan de minimale eisen te voldoen moeten scholen over voldoende computers beschikken en moeten docenten en het schoolmanagement voldoende op hun taken worden voorbereid. Daarom wordt de deskundigheidsbevordering voortgezet. Het accent komt minder te liggen op algemene computervaardigheden van docenten en meer op toepassingen op het gebied van onderwijs en didactiek. Leraren moeten vaardigheden ontwikkelen om in de klas met ict om te gaan. Verder moeten zij hun ervaringen met ict kunnen uitwisselen. Kennisnet zal daarin een stimulerende functie vervullen.

Het ict-beleid zal nadrukkelijk ook worden ingezet voor de invoering van de vernieuwingen in het vmbo. In dit kader wordt onder meer het victo-project (vmbo en ict in het onderwijs) voortgezet.

Bij de aanpassingen in de basisvorming wordt de positie van het vak informatiekunde opnieuw bekeken. Scholen kunnen ervoor kiezen om informatiekunde via een apart traject in te vullen of om het accent te leggen op integratie in vakken. Er wordt gezorgd voor materiaal dat een samenhangend ict-aanbod ondersteunt.

Jeugd- en achterstandenbeleid

Een passend onderwijsaanbod voor jongeren stelt eisen aan de kwaliteit van het onderwijs en aan de opvang en begeleiding van jongeren. Het gaat daarbij om veiligheid in en rond de school, bestrijding van achterstanden, tegengaan van voortijdig schoolverlaten, maar ook om de mate waarin scholen de ruimte krijgen om op de leerlingen toegesneden maatwerk te bieden. In de afgelopen periode is daarvoor een aantal belangrijke stappen gezet, die in het schooljaar 2000–2001 zullen worden uitgewerkt.

Voortijdig schoolverlaten en leerplicht

In juni 2000 is het wetsvoorstel Regionale meld- en coördinatiefunctie (rmc) naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarmee krijgt de rmc-functie een wettelijke basis en wordt in aanvulling op de leerplichtwet de melding van de niet-leerplichtige leerlingen geregeld. Het gaat om meldingen van beginnende uitval, op basis waarvan gerichte acties worden gevraagd om leerlingen terug te leiden naar het onderwijs of een naar passende plaats op de arbeidsmarkt. Binnen de aanpak van voortijdig schoolverlaten is samenwerking tussen het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs en de regionale opleidingscentra van groot belang. Doorgaande leerlijnen met heldere communicatie over competenties en mogelijkheden van en voor individuele leerlingen staan daarbij centraal. Samen met de Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven (CEVO) wordt bekeken hoe leerlinggebonden portfolio's daarbij kunnen helpen.

Voor leerplichtige leerlingen is de leerplichtambtenaar in de gemeente de schakel tussen lokaal jeugd- en onderwijs(achterstanden)beleid en het onderwijs. Met name in de grote steden is de verbinding tussen achterstandsbeleid en voortijdig schoolverlaten essentieel. In de grote steden wordt in het kader van het grotestedenbeleid voortijdig schoolverlaten teruggedrongen op basis van gemeentelijke uitvoeringsplannen.

Achterstandsbeleid

In de notities die voor de zomer aan de Kamer zijn aangeboden, is ingegaan op de aanpak van onderwijskansen. Voor de scholen voor voortgezet onderwijs gaat het om de ontwikkeling van een krachtige leeromgeving, die leerlingen uitdaagt de eigen mogelijkheden te ontwikkelen. Scholen krijgen de ruimte om in te spelen op de specifieke situatie van de leerling. De aandacht richt zich niet langer op tekortkomingen, maar op het zichtbaar maken van de uitdagingen die het onderwijs kan bieden. Samenwerking van het onderwijs met andere instellingen en organisaties moet de krachtige leeromgeving ondersteunen. Het gaat niet alleen om samenwerking tussen de scholen voor voortgezet onderwijs en het vervolgonderwijs, maar ook om de samenwerking met culturele instellingen, sport en welzijnswerk in de buurt, met jeugdzorg en leerplicht, en met het bedrijfsleven, bijvoorbeeld om kwalitatieve werkervaringsplaatsen in te richten.

In de vier grote steden zijn na de zomer van 2000 scholen met veel allochtone leerlingen begonnen ontwikkelingsplannen op te stellen. Daarin geven zij aan hoe zij vanuit hun specifieke situatie tot een krachtige leeromgeving kunnen komen, met inachtneming van de gemeentelijke prioriteiten in het lokale onderwijsachterstandenbeleid. In Amsterdam richt men zich daarbij sterk op samenwerking tussen het vmbo en de roc's. In Den Haag gaat het er om vanuit de samenwerking tussen vmbo, roc's en het bedrijfsleven goede leer-werktrajecten te ontwikkelen. Rotterdam zet met zijn Kea-aanpak in het voortgezet onderwijs in op het ontwikkelen van doorgaande lijnen tussen primair en voortgezet onderwijs. Kea staat voor: kleinschalig experiment achterstandsbestrijding. In Utrecht is naast schoolontwikkeling de spreiding en bereikbaarheid van een breed onderwijsaanbod in het voorgezet onderwijs aan de orde, waarbij nauwe aansluiting wordt gezocht met de buurteigen mogelijkheden en behoeften.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Uitgaven en ontvangsten

Op de scholen voor voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo), hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) en voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) is de lumpsumbekostiging van toepassing. Vanaf 1 augustus 1998 is het voortgezet speciaal onderwijs (vso-lom en -mlk) opgenomen in de WVO als deel II. Het omzettingstraject leidt in de periode 1-8-1999 tot 1-8-2002 tot afdelingen voor leerwegondersteunend onderwijs, orthopedagogisch en -didactische centra, en scholen en afdelingen voor praktijkonderwijs. Voor de afdelingen leerwegondersteunend onderwijs en praktijkonderwijs is de lumpsumbekostiging van toepassing. De scholen voor praktijkonderwijs hebben in principe een declaratiebekostiging voor de personele uitgaven (Formatiebudgetsysteem) en een lumpsumbekostiging voor de materiële uitgaven (Vereenvoudiging londostelsel). Scholen voor praktijkonderwijs die vallen onder een bestuur dat tenminste één school voor voortgezet onderwijs onder zich heeft, mogen voor de personele vergoeding ook kiezen voor de lumpsumbekostiging. De budgettaire onzekerheden bij de lumpsumbekostiging beperken zich tot de ontwikkeling van het aantal leerlingen (tabel 3.3). Bij de declaratiebekostiging is, naast de leerlingenontwikkeling, de hoogte van de gedeclareerde salariskosten een onzekere factor voor de omvang van de uitgaven. Tabel 3.1 geeft een overzicht van de totale uitgaven en ontvangsten.

¹ De uitgaven zijn exclusief de gemeentelijke (huisvestings)uitgaven.

Ingaande het schooljaar 1999/2000 zijn de uitgaven inclusief het speciaal voortgezet onderwijs (svo)

² De ontvangsten zijn exclusief de vrijwillige ouderbijdrage.

De oploop in de uitgaven wordt veroorzaakt door leerlingmutaties (zie tabel 3.2), loonbijstelling en de prijsbijstelling 2000.

Circa 93% van het totale beschikbare budget is bestemd voor de reguliere vergoeding van de personele en materiële uitgaven van de scholen voor voortgezet onderwijs en praktijkonderwijs. Daarnaast is circa 5% bestemd voor aanvullende formatie, faciliteiten voor onder meer nascholing en vernieuwing en inlopen van achterstallig onderhoud. In totaal gaat daarom 98% van het totale budget naar de scholen. De overige 2% zijn bestemd voor onderwijsondersteuning en de projectuitgaven. In de faciliteiten voor vernieuwing zijn begrepen de regeerakkoordmiddelen (f 96 miljoen). Om het achterstallig onderhoud in te lopen is in de periode van 1999–2002 een bedrag beschikbaar van f 192 miljoen (regeerakkoordmiddelen). In dit kader is bij Voorjaarsnota 2000 voor modernisering van leermiddelen voor het voortgezet onderwijs additioneel f 60 miljoen beschikbaar gekomen.

De uitgaven voor de activiteiten zoals vermeld in de Wet subsidiëring landelijke onderwijsondersteunende activiteiten (WSLOA) zullen in 2001 zo'n f 105 miljoen bedragen. Het budget wordt in de komende jaren verminderd door de overheveling van middelen van landelijke pedagogische centra (lpc) naar scholen. Hierdoor is vanaf 1 augustus 2001 eenderde van de bekostiging van de lpc (op dit moment ruim f 10 miljoen) afhankelijk van de vraagstelling van de scholen.

Voor de projectuitgaven aan diverse vernieuwings- en ontwikkelingstrajecten van het voortgezet onderwijs is een bedrag beschikbaar van ruim f 50 miljoen. Met dit budget wordt ook de implementatie van een aantal grote onderwijsvernieuwingsoperaties ondersteund, met name het vmbo.

Personele bekostiging

De reguliere personele bekostiging van de scholen voor vwo, havo, vmbo en praktijkonderwijs is afhankelijk van het aantal te bekostigen personeelsleden en de prijs van het personeel. De hoeveelheid te bekostigen personeel is weer afhankelijk van het aantal ingeschreven leerlingen. Bij ministeriële regelingen worden voorschriften vastgesteld voor de aanvullende vergoedingen voor personeelskosten.

Bron: Referentieraming 2000

Vanaf het schooljaar 1999/2000 zijn de leerlingen in het speciaal voortgezet onderwijs (svo) aan het aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs toegevoegd. De prognoses vertonen een duidelijke groei van het aantal leerlingen.

Overigens moet worden opgemerkt dat de feitelijke bekostiging is gebaseerd op de leerlingaantallen per schooljaar en dat deze in de personeelsaantallen doorwerken met een vertraging van één jaar (de zogenaamde t-1-bekostiging).

¹ Deze cijfers zijn inclusief aanvullende formatie, frictie-opslag, adv, schoolprofiel en seniorenopslag.

Vanaf 2000 betreft het normatief berekende aantallen. Dat wil zeggen dat ze op basis van de personele formatieformules zijn berekend. Scholen kunnen afwijken van het normatieve patroon door meer of minder personeel in de categorie directie, onderwijzend of onderwijsondersteunend personeel aan te trekken.De overgang van het vso-lom en vso-mlk naar het voortgezet onderwijs per 1-8-1999 veroorzaakt een toename van de personeelsaantallen (structureel circa 4700 fte). Daarnaast is de oploop van de personeelsaantallen het gevolg van de stijging van het aantal leerlingen.

Materiële bekostiging

De reguliere bekostiging van de scholen voor vwo, havo en vmbo is opgebouwd uit een bedrag per school en een bedrag per leerling (gesplitst in een bedrag voor instandhouding gebouwen, een bedrag voor overige exploitatiekosten en een bedrag voor schoonmaakkosten). De reguliere materiële vergoeding voor scholen voor praktijkonderwijs (de zogenaamde velo-vergoeding) is met name gebaseerd op een groeps- en een leerlingencomponent. Bij ministeriële regeling worden voorschriften vastgesteld voor aanvullende vergoedingen voor materiële kosten.

Overige kerngegevens

De in tabel 3.1 gesaldeerde uitgaven voor het voortgezet onderwijs en het aantal ingeschreven leerlingen (tabel 3.2) zijn verwerkt tot kengetallen per leerling (tabel 3.4).

¹ De uitgaven per leerling = (gesaldeerde uitgaven vo minus oploop in loon- en prijsbijstelling): totaal aantal leerlingen per kalenderjaar.

De uitgaven per leerling stijgen in 2000 en 2001 door de toevoeging van de Voorjaarsnotamiddelen.

Beleidsterrein 20 Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie

Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 mld. Uitgaven en ontvangsten Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie f 5,0 mld.

1. ALGEMEEN

Beleidsterrein 20 omvat het middelbaar beroepsonderwijs, educatie en inburgering en de landelijke organen voor het beroepsonderwijs. Deze instellingen en onderwijstaken worden bekostigd op grond van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB), de Wet inburgering nieuwkomers (WIN), een aantal subsidieregelingen en in een aantal gevallen op basis van afzonderlijke wetgeving.

Doelstelling van het onderwijs in de bve-sector (beroepsonderwijs en volwasseneneducatie) is een heterogene groep deelnemers zo goed mogelijk toe te rusten voor de arbeidsmarkt en de samenleving. In 2001 nemen aan het beroepsonderwijs 415 000 mensen deel. Binnen de educatie werken 162 000 deelnemers aan verbetering van hun vaardigheden. Kenmerkend voor de sector is de diversiteit aan leerwegen en kwalificatieniveau's. In het beroepsonderwijs worden die in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven ingevuld. De bve-sector is dan ook een belangrijke toeleverancier van gekwalificeerd personeel voor de Nederlandse economie.

De financiële impulsen hebben tot doel de bve-instellingen in staat te stellen hun taken te continueren en de kwaliteit, toegankelijkheid en doelmatigheid verder te verbeteren. Met de informatie- en communicatietechnologie-impuls (ict) en de specifieke maatregelen voor arbeidsmarktknelpunten wordt deze uitgangspositie voor de korte en langere termijn versterkt. De incidentele apparatuurimpuls in 2000 (f 28 miljoen) versterkt de structurele verhoging van de rijksbijdrage. Hiermee kunnen instellingen hun apparatuursituatie verder moderniseren. Dat versterkt de onderwijsinhoud en verhoogt de kwaliteit van de school als leeromgeving. De impuls voor beroepsopleidingen (f 33,75 miljoen in 2000 en 2001) versterkt de aansluiting tussen en het rendement van onderwijsloopbanen van voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs/voortgezet onderwijs via middelbaar beroepsonderwijs naar hoger beroepsonderwijs. Tegelijkertijd wordt de toegankelijkheid van de sector voor nieuwe doelgroepen verbeterd.

Gelijk met deze ontwerpbegroting is Koers BVE aan de Tweede Kamer aangeboden. Koers BVE verwoordt de beleidsuitgangspunten en aandachtspunten voor de komende drie jaren. De beleidstrajecten uit deze begroting worden in perspectief geplaatst in Koers BVE.

2. BELEID

De beleidsactiviteiten hebben deels betrekking op de gehele sector, en kunnen deels meer specifiek worden ingedeeld naar beroepsonderwijs en educatie/inburgering. Conform de VBTB-opzet (van beleidsbegroting tot beleidsverantwoording) van de bve-begroting wordt deze indeling gehanteerd bij de weergave van beleidsactiviteiten.

De doelstelling van de beleidstrajecten is verbetering van het functioneren van de bve-sector, het middelbaar beroepsonderwijs, en educatie en inburgering. De beleidstrajecten beroepsonderwijs zijn onderverdeeld naar de doelstelling verbetering van kwaliteit en de doelstelling verbetering van toegankelijkheid. Voor alle trajecten geldt dat zij ook deel uitmaken van Koers BVE.

De beroepsonderwijs en volwasseneducatie-sector

De onderwijsinstellingen zijn de centrale actor in het aanbod, de kwaliteit en de toegankelijkheid van het onderwijs. Om deze verantwoordelijkheid goed te kunnen invullen moeten de instellingen sterk en autonoom zijn. Daarom investeren we in de verbetering van de positie van de instellingen. Versterking van de autonomie, deregulering, vermindering van de administratieve lastendruk en een adequaat niveau van bekostiging en personele voorziening zijn daarbij aandachtspunten. Als instellingen meer verantwoordelijkheden krijgen, worden verantwoording en toezicht belangrijker. De VBTB-opzet past daarbij.

Doelstelling van de volgende beleidstrajecten is op een aantal specifieke punten de positie van de instellingen te verbeteren.

Arbeidsmarktknelpunten

De vervangingsvraag naar onderwijzend personeel in de bve-sector zal de komende jaren fors toenemen. Bedroeg de instroom van nieuw personeel in 1998 1112 fte (fulltime equivalent), in 2002 gaat het om 1650 fte en vanaf 2006 om 2200 fte. Het beleid is de beschikbaarheid van kwalitatief goed personeel op de korte en langere termijn te bevorderen.

Er is een nieuwe duale hbo-opleiding ontwikkeld voor onderwijspersoneel in de bve-sector. Deze opleiding kwalificeert personeel voor onderwijsassistent. Er komen pilots om de instroom in het eerste jaar van dit nieuwe duale opleidingsmodel te bevorderen. Deze zullen in het schooljaar 2000–2001 worden uitgebreid. Tegelijkertijd zullen pilots starten die zich richten op nieuwe instroom in het tweede opleidingsjaar. In dit jaar kan men de kwalificatie voor instructeur behalen. Ook worden specifieke trajecten gestart voor hoog opgeleide allochtonen. Verder kunnen zittende personeelsleden zich laten omscholen voor tekortvakken. Voor deze trajecten is in 2000 f 3,9 miljoen beschikbaar gesteld. Deze middelen voor de scholings-, begeleidings- en loonverletkosten bevorderen de zij-instroom.

De middelen voor arbeidsmarktknelpunten (f 10 miljoen in 2000 en 2001) worden ingezet voor arbeidsmarktknelpunten in het beroepsonderwijs (sectoren techniek en economie) en de educatie. Deze middelen zijn via de regeling Aanvullende vergoeding aan de onderwijsinstellingen ter beschikking gesteld. De cao 2000–2002 verschaft extra middelen voor een kwaliteitsimpuls arbeidsorganisatie (f 42,8 miljoen structureel). Over de inzet van deze middelen zullen afspraken worden gemaakt in de decentrale cao. Hiermee ontstaan meer mogelijkheden voor functiedifferentiatie, voor ondersteunende functies en voor gerichte maatregelen om de werkdruk te verminderen.

Doordecentralisatie arbeidsvoorwaarden

Goed arbeidsvoorwaardenbeleid is cruciaal voor de onderwijsinstellingen. Om de sector in staat te stellen meer arbeidsvoorwaarden op maat te leveren, wordt gestreefd naar doordecentralisatie van de arbeidsvoorwaarden. De huidige cao-periode (tot 1 april 2002) wordt benut om overeenstemming met partijen te bereiken over de voorwaarden voor deze doordecentralisatie.

De overheid blijft verantwoordelijk voor het vaststellen van de arbeidsvoorwaardenruimte. De werkgevers (de Bve Raad en het Centraal orgaan van de landelijke organen beroepsonderwijs) en de vakorganisaties zullen dan naast de secundaire arbeidsvoorwaarden ook de primaire arbeidsvoorwaarden in cao-afspraken vastleggen (met uitzondering van pensioenen, flexibele pensionering en de sociale zekerheid, voor zover niet bovenwettelijk). Hierdoor ontstaat ruimte om een arbeidsvoorwaardenbeleid te voeren dat past bij de specifieke situatie van de bve-sector. Het ondersteunt bovendien het streven naar een moderner personeelsbeleid, wat weer kan bijdragen aan een sterkere positie om nieuw personeel te werven en zittend personeel te behouden.

Accountability, toezicht en controle in de bve-sector

De overheid wil met haar toezicht zich een oordeel vormen over de toestand van de sector, verantwoordelijkheid uitoefenen en het beleid verantwoorden aan de Kamer. De verantwoording door de instellingen en het toezicht op de instellingen nemen hierbij een belangrijke plaats in. Elke instelling heeft haar eigen systeem van intern toezicht en verantwoording. Op sectorniveau worden ook activiteiten ontplooid om de transparantie van de sector te verbeteren. Goede voorbeelden hiervan zijn de benchmark-bve van de Bve Raad en de ambitie (in het strategisch beleidsplan van de Bve Raad) om het afleggen van maatschappelijke verantwoording over prestaties in de bve-sector verder vorm te geven.

Een onderdeel van VBTB is transparantie van beleid verbeteren door het beleid te karakteriseren met kwantitatieve indicatoren. Hiervoor bieden de gegevens over deelnemers en hun onderwijstrajecten via het informatiestatuut en, op termijn, het onderwijsnummer, mogelijkheden. De definitie van indicatoren, de te realiseren verbeteringen en de daarbij behorende aanvullende informatieverzameling zullen voortdurend onderwerp van overleg met het veld zijn. Beperking van de administratieve lastendruk is daarbij een blijvend aandachtspunt.

Informatie- en communicatietechnologie (ict)

Ict biedt mogelijkheden om de onderwijstrajecten verder te flexibiliseren en aan te passen aan de individuele mogelijkheden en ambities van de deelnemers. Bovendien is ict onmisbaar in de voorbereiding op de (toekomstige) arbeidsmarkt en maatschappij. Instellingen ontvangen aanvullende middelen om ict verder te integreren in het onderwijsproces van beroepsonderwijs en educatie. Een hulpmiddel hierbij is kennisnet. De bve-sector is in 2000 als eerste sector aangesloten op kennisnet.

Beroepsonderwijs

Kwaliteit

Een belangrijke uitdaging voor het beroepsonderwijs is ook het komend jaar de kwaliteit te handhaven en te verbeteren. Dit geldt voor zowel het leren op school als het leren binnen de beroepspraktijk. De aandacht gaat daarbij uit naar de inhoud van de leertrajecten en naar de verscheidenheid van didactische methoden. Flexibilisering en maatwerk zijn de sleutelwoorden. Koers BVE gaat hierop uitgebreid in. Deze begroting beperkt zich tot een aantal aandachtspunten voor het komend jaar, waarmee wordt bijgedragen aan de doelstelling verbetering van kwaliteit.

Urennorm

Vanaf 2003 zal de 1000-urennorm van kracht zijn. Dat is een ondergrens voor kwaliteit: de deelnemer aan het beroepsonderwijs moet minimaal 1000 uren per jaar worden opgeleid. Bij de uitwerking wordt rekening gehouden met het eigen karakter van het beroepsonderwijs. De norm ondersteunt en stimuleert zo de bestaande en gewenste variëteit aan leervormen. Door een invoeringstraject kunnen de instellingen geleidelijk toegroeien naar de norm.

Met het wetsvoorstel wordt de urennorm in de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB) opgenomen. Gedurende de periode tussen de publicatie van de wet (beoogde datum 1 januari 2002) en de ingangsdatum van de 1000-urennorm (1 augustus 2003), wordt in de WEB opgenomen dat voltijdse beroepsopleidende leerweg-deelnemers een onderwijsprogramma van 850 uren moet worden aangeboden. Deze urennorm vervangt de normering uit de Wet op de studiefinanciering. Tegelijkertijd wordt onderzocht hoe de relatie kan worden veranderd tussen het recht op studiefinanciering voor deelnemers en de realisatie van de onderwijstijd door de onderwijsinstelling. De deelnemer mag immers niet de dupe worden als een instelling in gebreke blijft.

Examinering

De kwaliteit van de examinering moet verbeteren. Daarbij gaat het om zowel de inhoud en het niveau van de examens als om de afnameprocedures. De instellingen zullen hieraan veel kunnen bijdragen door hun interne procedures en interne legitimering te verbeteren. Op sectorniveau heeft de Bve Raad een belangrijke rol. De definitie van algemene kwaliteitsnormen en een gefaseerde, branchegewijze aanpak zullen de komende jaren de examenkwaliteit substantieel verbeteren. De overheid wil per 2001 een substantiële kwaliteitsverbetering realiseren, binnen de kaders van de WEB.

Kwalificatiestructuur

De invulling van de kwalificatiestructuur beroepsonderwijs bepaalt de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt en de vaardigheden op korte en lange termijn. Dit vergt continue aandacht van betrokken partijen. De komende jaren zullen de competenties (die algemener zijn dan vaardigheden) een grotere rol krijgen in de opbouw van kwalificaties. Het Centraal orgaan van de landelijke organen beroepsonderwijs (COLO) heeft hiervoor een ontwikkelingsplan opgesteld (Naar een dynamische, flexibele en transparante kwalificatiestructuur, het ontwikkelingsplan kwalificatiestructuur).

In 2000 en 2001 worden pilots uitgevoerd die de consequenties verkennen van afstemming van de kwalificaties (met name op niveau 1 en 2) op de wensen van het bedrijfsleven in de regio. Naast de bijdrage uit eigen middelen van de landelijke organen draagt OCenW hieraan f 2 miljoen bij.

Beroepspraktijkvorming

De beroepspraktijkvorming heeft een belangrijke plaats binnen beroepsopleidende leerweg- en beroepsbegeleidende leerwegtrajecten. Het komende jaar wordt de kwaliteit verder verbeterd door systematisch aandacht te schenken aan de kwaliteit van de leerbedrijven, leermeesters en de leerplek, de kwaliteit van de leerlingbegeleiding en van de informatie-uitwisseling tussen instelling en leerbedrijf. Het COLO zal hierbij een centrale rol vervullen.

Technocentra

De technocentra zijn in 2000 gestart met hun activiteiten. Tot 2003 hebben zij de tijd het regionaal draagvlak te verbreden en een begin te maken met hun makel- en schakelactiviteiten. De technocentra hebben hierbij de ruimte gekregen om eigen oplossingen te bedenken voor knelpunten in de aansluiting van onderwijs op de regionale arbeidsmarkt. In 2003 moeten de technocentra belangrijke regionale spelers zijn.

Apparatuurimpuls

De extra middelen voor apparatuur (f 28,0 miljoen) in 2000 zijn toegevoegd aan de rijksbijdrage beroepsonderwijs. Deze impuls versterkt de structurele verhoging van de rijksbijdrage. Hiermee kunnen instellingen hun apparatuursituatie verder moderniseren. Dat versterkt de onderwijsinhoud en verhoogt de kwaliteit van de school als leeromgeving. Dit leidt onder meer tot een verbeterde aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt.

Met de apparatuurmonitor zal eind 2001 verslag worden gedaan over de gerealiseerde verbetering van de apparatuursituatie. De middelen die hierbij betrokken zijn, zijn de incidentele impuls in 1998 en 2000 en de structurele verhoging van de rijksbijdrage sinds 1999. De verslaglegging van de instellingen over de aanwending van de rijksbijdrage 2000 (de indieningsdatum van de jaarrekening is 1 juli 2001) en de apparatuurmonitor zullen na mei 2001 beschikbaar komen.

Taskforce beroepsonderwijs

De Stichting van de Arbeid heeft op 8 juni jl. haar nota meer prioriteit voor het beroepsonderwijs aan het kabinet gestuurd. De opvattingen van het kabinet en de sociale partners over het belang van een versterking van de positie van het beroepsonderwijs lopen in belangrijke mate parallel. Het kabinet juicht het initiatief van de Stichting voor een Taskforce beroepsonderwijs toe en zal hierin ook gaan participeren.

Toegankelijkheid

Het bekostigd onderwijs moet zo toegankelijk mogelijk zijn. Daarom moet het beroepsonderwijs efficiënte leerwegen aanbieden, die goed aansluiten op het voortgezet onderwijs én op de arbeidsmarkt of het hoger beroepsonderwijs. Daarnaast is blijvende aandacht nodig voor specifieke doelgroepen, zoals deelnemers met een beperkte vooropleiding. De komende periode zal ook de toegankelijkheid voor werkenden of inactieven een belangrijk aandachtspunt zijn. Onderstaande beleidstrajecten zijn gericht op de doelstelling verbetering van toegankelijkheid. In Koers BVE wordt uitgebreid ingegaan op de beleidsmatige prioriteiten rondom toegankelijkheid.

Impuls beroepsonderwijs

Binnen de beroepsonderwijs en volwasseneneducatiesector wordt, als onderdeel van de impuls voor beroepsonderwijs, in 2000 f 33,75 miljoen ingezet met als doelstelling:

• het verbeteren van de doorstroom binnen het beroepsonderwijs – van vmbo naar mbo en mbo naar hbo. Daarbij ligt het accent op het verbeteren van de aansluiting tussen de (kwalificatie)structuren en het versterken van het primaire proces;

• het vergroten van de toegankelijkheid van het beroepsonderwijs door voorlichting en facilitering van nieuwe groepen.

Het is om een aantal redenen wenselijk de doorstroom en aansluiting te verbeteren: doelmatigheid van leerwegen, aansluiting van onderwijs op de (regionale) arbeidsmarkt en voorkomen voortijdig schoolverlaten zijn de belangrijkste. De doorstroom wordt verbeterd door de (kwalificatie)structuren van de verschillende onderwijssectoren beter op elkaar af te stemmen en door deelnemers goed voor te lichten en te begeleiden.

De toegankelijkheid van het beroepsonderwijs wordt gestimuleerd door opleidingen aan te passen voor groepen die al praktijkervaring hebben. Daarmee worden hun (erkende) elders verworden competenties in de opleiding opgenomen.

Daarnaast komen er trajecten die gericht zijn op onderwijs aan de beroepsbevolking en inactieven. Hierin speelt voorlichting een belangrijke rol. Verder zal educatieve televisie een speciaal aanbod ontwikkelen voor deze doelgroepen. Ook zal een experiment worden opgezet rondom de individuele leerrekening.

De middelen voor de impuls beroepsonderwijs zullen voor een groot deel worden ingezet om de aansluiting tussen de (kwalificatie)structuren te verbeteren en het primaire proces te versterken. Deze middelen zullen op basis van een regeling aan de scholen en de landelijke organen beroepsonderwijs (lob's) per 1 oktober aan de onderwijsinstellingen en de lob's ter beschikking worden gesteld. Het COLO en de Bve Raad zullen de projecten monitoren, met als doel informatie toegankelijk te maken over uitvoeringsplannen, producten, aanpakken en ervaringen voor alle betrokken partijen. De eindrapportage volgt medio 2001.

De middelen om de toegankelijkheid van het beroepsonderwijs te vergroten door voorlichting en facilitering van nieuwe groepen, worden uitgezet via een aantal projecten op basis van aparte contracten.

De verantwoording over de besteding van de middelen vindt plaats door de rapportages van de projectuitvoerders. De inzet is een aantal prestaties te realiseren in de vorm van een kenniscentrum voor Erkenning van elders verworven competenties (evc), educatie tv en pilots individuele leerrekeningen en loopbaanbegeleiders.

Voor de effecten op de (middel)lange termijn wordt gekeken naar het Onderwijsverslag van de inspectie (in mei 2002 over schooljaar 2000/2001) en de bijbehorende instroom-, doorstroomen rendementcijfers. Een kanttekening hierbij is dat het effect van de impuls beroepsonderwijs slechts een van de factoren is die van invloed is op de toegankelijkheid van het beroepsonderwijs.

Employability

Employability wordt gestimuleerd door zelfstandig leren te bevorderen, door brede competenties aan te leren, en door de toegankelijkheid van het middelbaar beroepsonderwijs te verbeteren voor de beroepsbevolking en inactieven. Een goede samenwerking van de regionale opleidingscentra (roc's) met hun omgeving (bedrijven, gemeenten, arbeidsvoorziening) is hierbij cruciaal. De komende jaren zal de versterking van de positie van roc's in de regio veel aandacht krijgen.

De activiteiten om de employability te bevorderen voeren de overheid en sociale partners gezamenlijk uit. Het gaat erom het beroepsonderwijs te versterken, het bedrijfsleven voor te lichten en te adviseren, en scholing te stimuleren en te faciliteren. Voorbeelden van activiteiten zijn: versterking van werkend leren, bestrijding voortijdig schoolverlaten, implementatie van erkenning van elders verworven competenties (evc), bevordering employability van werkenden en werkzoekenden zonder startkwalificatie, inzet educatieve televisie, aanhaken van loopbaanadviseurs bij de regionale meld- en coördinatiecentra (rmc's) en de jaarlijks te organiseren «week van het leren» (in 2000 van 8 tot en met 15 september).

Van 22 tot en met 28 januari 2001 zal de «week van het beroepsonderwijs» plaatsvinden. In en rondom een trein worden activiteiten georganiseerd rond de thema's «beroepsonderwijs» en «vakmanschap in de omgeving». De opzet is deze onderwerpen landelijk te agenderen bij politiek en media. Daarnaast wordt zo, binnen de regio, een stimulans gegeven aan de communicatie van het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen met potentiële leerlingen en hun omgeving.

Bestrijding voortijdig schoolverlaten

Voortijdig schoolverlaten (vsv) vraagt om een regionale aanpak. Vanaf 2001 (beoogde ingang van de rmc-wet) zal de regionale coördinatiefunctie daarom wettelijk verankerd worden. Tegelijkertijd wordt dan de meldplicht voor niet-leerplichtige vsv'ers ingevoerd. In het schooljaar 1998/1999 zijn door de rmc-regio's 35.137 voortijdig schoolverlaters geregistreerd.

De G-25 zijn in 2000 gestart met de activiteiten uit de convenanten. Deze bevatten maatregelen en projecten. Verder moeten de bestaande instrumenten beter op elkaar worden afgestemd. Halverwege de convenantsperiode (eind 2001) zal de minister van Grote Steden- en Integratiebeleid tussentijds verslag doen over de voortgang van de GSB-activiteiten (grote stedenbeleid).

Langs een aantal lijnen zal de regionale aanpak worden versterkt. Verschillende mogelijkheden van voorlichting en communicatie zullen worden benut om kennis en informatie te verspreiden. Een internetsite over voortijdig schoolverlaten, regionale bijeenkomsten en informatiebrochures voor ouders en scholen zijn hiervan voorbeelden. Ook de regierol van gemeenten zal worden versterkt. Hierbij is de rmc-wet het uitgangspunt. Ten slotte zal worden bevorderd dat drempels tussen verschillende voorzieningen worden weggenomen. Daardoor is het gemakkelijker de trajectbegeleiding in één hand te leggen.

Europees Sociaal Fonds (ESF) 2000–2006

Vanaf 2000 worden voor de bve-sector een tweetal landelijke projecten uitgevoerd: bestrijding voortijdig schoolverlaten en versterking beroepsbegeleidende leerweg (bbl). De ESF3-middelen voor bestrijding voortijdig schoolverlaten worden via de lumpsumbekostiging en de aanvullende vergoeding ingezet voor de scholing en begeleiding van deelnemers in de beroepsopleidende leerweg met een beperkte vooropleiding. De kans dat deze deelnemers uitvallen is groot. Het gaat hierbij in de komende zeven jaar om gemiddeld f 57 miljoen per jaar.

Bij het project versterking beroepsbegeleidende leerweg worden de ESF-middelen direct ingezet in regionale samenwerkingsprojecten van regionale opleidingscentra en landelijke organen beroepsonderwijs. Het doel is de instroom van deelnemers te bevorderen die niet zonder extra hulp kunnen instromen in de bbl of op de arbeidsmarkt een plaats kunnen vinden (gemiddeld f 14 miljoen per jaar).

Educatie en inburgering

Educatie en inburgering geven mensen in een achterstandspositie de mogelijkheid zich te ontwikkelen. Nederlands als tweede taal (NT-2) is hierbij belangrijk. Gemeenten voeren de regie over de aard en de omvang van het onderwijsaanbod. Zij werken daarbij samen met de roc's in een contractrelatie. Doel van de overheidsinzet is het functioneren van de educatie en inburgering te verbeteren.

Educatie kent drie vormen, waarover de deelnemers als volgt zijn verspreid: voortgezet algemeen volwassenenonderwijs (26%), basiseducatie (opleidingen voor sociale redzaamheid en maatschappelijke oriëntatie) (23%) en Nederlands als tweede taal (51%). In 2000 is geconstateerd dat met name de educatie aan oudkomers nog niet goed functioneert, mede omdat het huidige reserveringsniveau van inburgeringsmiddelen bij gemeenten te hoog is. Voor de oudkomers is in de periode 1999–2002 f 215 miljoen extra beschikbaar, via het grote stedenbeleid en de Bijdrageregeling inburgering oudkomers voor de G-17. In 2000 wordt daarnaast eenmalig f 28 miljoen ingezet voor oudkomers. Deze middelen kunnen zowel bij de roc's als bij private aanbieders van taalonderwijs worden ingezet.

Het kabinet voert nu overleg met de (koepels van) uitvoeringsorganisaties om de uitvoering van de Wet inburgering nieuwkomers (WIN) op een aantal punten te verbeteren. Daarnaast zal het kabinet een analyse maken van de precieze samenstelling en omvang van de wachtlijsten voor oudkomers.

Een task force inburgering is gevormd voor een periode van 2 jaar met als opdracht:

• de wachtlijsten voor taalonderwijs aan oudkomers in kaart te brengen;

• de bestaande wachtlijsten weg te werken, in overleg met de desbetreffende gemeenten;

• landelijk «good practices» te inventariseren, waarmee individuele gemeenten hun voordeel kunnen doen.

In de begroting van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wordt hierop nader ingegaan.

Financieringsarrangement educatie en inburgering

Sinds de invoering van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB) is de positie van educatie en inburgering in het stelsel fundamenteel gewijzigd. De gemeenten zijn nadrukkelijk gepositioneerd als regisseur van de vraag naar onderwijs (in omvang en niveau) en financier van dit onderwijs. Vanwege de positionering van de educatie binnen bve-instellingen, die integraal onderdeel uitmaken van het samenhangend onderwijsstelsel in Nederland, kan de doorstroming tussen educatie en beroepsonderwijs en de koppeling daartussen plaatsvinden gedurende educatietrajecten.

De samenwerking tussen gemeenten en regionale opleidingscentra (roc's) en de regierol van de gemeenten ontwikkelen zich. Tegelijkertijd liggen hier mogelijkheden voor verdere verbetering, zo blijkt ook uit de discussies over integratie en het Algemene Rekenkamerrapport over inburgering. De zogenoemde «gedwongen winkelnering» is een van de onderwerpen in deze discussie. In de beantwoording van de vraag of private aanbieders van educatie met overheidsmiddelen gefinancierd moeten worden, staan de consequenties voor de toegankelijkheid, de kwaliteit en de doelmatigheid centraal. Dit betreft zowel het functioneren van de gemeenten, en de roc's, als de positie van en perspectieven voor de deelnemer. De bekostiging van de educatie, waarbij de middelen worden verdeeld op basis van indicatoren, functioneert sinds 1 januari 2000. De inzet is de gemeenten en roc's tenminste twee jaar (tot de evaluatie van de WEB en de WIN) de gelegenheid te geven het huidige stelsel tot wasdom te laten komen. De task force inburgering en het besef van grote politieke en maatschappelijke urgentie ondersteunt hen daarbij.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Het overgrote deel van de uitgaven in de bve-sector (97%) bestaat uit exploitatie-uitgaven. Het daarvoor beschikbare budget is opgenomen in artikel 20.01 (personele en materiële uitgaven) en artikel 20.04 (huisvesting). De verdeling van de budgetten vindt plaats op basis van de bekostigingsregelingen beroepsonderwijs, landelijke organen en educatie. De inburgering wordt bekostigd op basis van de Wet inburgering nieuwkomers.

De rijksbijdrage voor het beroepsonderwijs wordt als lump sum aan de onderwijsinstellingen uitgekeerd. Dit betekent dat de instelling zelf beslist over de meest doelmatige besteding van het geld voor personele, materiële of huisvestingsuitgaven. Vervolgens legt de instelling in het verslag verantwoording af over het gevoerde beleid. Het verslag bestaat uit de jaarrekening met bijbehorende begroting, het jaarverslag en overige financiële gegevens. Het verschaft inzicht in de uitvoering van de werkzaamheden waarvoor de rijksbijdrage is toegekend.

De activiteiten rondom educatie en inburgering maken ook deel uit van het verslag van de roc's. De middelen voor educatie en inburgering worden aan de gemeenten toegekend. De gemeenten kopen hiermee educatie en inburgering in bij de roc's. De roc's onderhouden voor deze activiteiten een contract- en verantwoordingsrelatie met de gemeenten.

Ook de landelijke organen beroepsonderwijs ontvangen hun rijksbijdrage als lump sum. Aan de minister wordt in een verslag verantwoording afgelegd over het gevoerde beleid.

De overige middelen op artikel 20.01 betreffen onder meer de technocentra, de regionale meld- en coördinatiefunctie, het nautisch onderwijs, het Centrum voor Innovatie van Opleidingen en de examens. Op artikel 20.03 staan de middelen voor specifieke activiteiten. Deze zijn onder meer gericht op specifieke doelgroepen, vernieuwing, internationalisering en specifieke arbeidsmarktproblemen.

De uitgaven in de bve-sector zijn in 2001 f 133,2 miljoen hoger dan in 2000. Het grootste deel van de cursusgelden (90%) wordt door deelnemers aan de beroepsbegeleidende leerweg en beroepsopleidende leerweg deeltijd betaald. Ook educatiedeelnemers aan vavo-trajecten betalen cursusgeld. De cursusgelden worden jaarlijks geïndexeerd met de prijsontwikkeling. Daarnaast leidt de stijging van het aantal deelnemers in de beroepsbegeleidende leerweg tot een toename van de cursusgeldontvangsten.

De uitgaven middelbaar beroepsonderwijs zijn in 2001 per saldo f 96,1 miljoen hoger dan in 2000. Naast de loon- en prijsbijstelling is de deelnemersontwikkeling in het beroepsonderwijs verwerkt in de budgetten. Deze leiden tot een extra budget van f 100 miljoen in 2001. De eenmalige impuls voor apparatuur en kennisnet in 2000 leiden tot een daling van het uitgavenniveau van f 93 miljoen. In 2000 en 2001 is het budget met f 34 miljoen verhoogd voor de impuls beroepsopleidingen.

De uitgaven voor educatie zijn vanaf 2000 nagenoeg constant en worden beïnvloed door loon- en prijsbijstelling en de indexering van de cursusgelden. Deze volgen het verloop van de prijsontwikkeling en worden in mindering gebracht op het budget.

De inburgeringsuitgaven zijn verhoogd voor het tijdelijk effect van de nieuwe Vreemdelingenwet. Dit leidt in de jaren 2001–2004 tot een verhoging van respectievelijk f 18, f 34, f 33 en f 17 miljoen. Daarnaast is het budget voor loon- en prijsbijstelling aangepast.

Het budget voor landelijke organen is vanaf 2000 nagenoeg constant en is aangepast voor loon- en prijsbijstelling.

De overige uitgaven op artikel 20.01 bevatten een aantal constante reeksen voor de examens, de rmc-functie, het Cinop en het Landelijk Dienstencentrum. De technocentra maken hiervan deel uit in de jaren 2000–2002. Voor de periode 2000–2003 worden de middelen voor bestrijding voortijdig schoolverlaten via de begroting van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties betaald. De middelen vanaf 2004 (f 48 miljoen) staan op dit artikel.

De overige uitgaven op artikel 20.03 en de huisvestingsuitgaven vertonen eveneens een constant beeld.

De ontvangsten dalen in 2003 doordat de middelen uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES) voor de technocentra vervallen. De middelen vanaf 2003 staan op de begroting van het FES.

In tabel 3.1 is als correctieregel de oploop in loon- en prijsbijstelling vermeld. Deze correctie maakt het mogelijk de reële budgetontwikkeling te tonen, waarbij is gecorrigeerd voor nominale ontwikkelingen.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

Karakteristiek aan de beroepsonderwijs en volwasseneneducatie-bekostiging is dat het budget wordt verdeeld op basis van een aantal prestatie-indicatoren. In het middelbaar beroepsonderwijs wordt jaarlijks het budget aangepast voor de deelnemersontwikkeling. Waar vorig jaar nog werd uitgegaan van een daling van het aantal deelnemers, blijkt het beroepsonderwijs nu een groei door te maken. Dit geldt vooral voor de beroepsbegeleidende leerweg.

Bron: Referentieraming 2000

De stijging in beroepsopleidende leerwegdeelname vanaf 2003 is een gevolg van demografische ontwikkelingen. De oorzaak van de stijging in de beroepsbegeleidende leerweg in 2000 en latere jaren is tweeledig. Nieuwe deelnemersgroepen blijken hun weg te vinden naar het beroepsonderwijs en de voortijdige uitval tijdens opleidingen is verminderd.

Vanaf 2000 wordt een deel (20%) van het totale budget verdeeld op basis van het aantal diploma's. Tabel 4.2 laat zien hoe het aantal gediplomeerde deelnemers in 1998 is verdeeld over de verschillende leerwegen.

Bron: Bekostigingstelling bve 1999 en beleidstelling bve 1998

De middelen voor voorbereidende en ondersteunende activiteiten (voa) in het beroepsonderwijs worden verdeeld op basis van het aantal deelnemers in niveau 1 en 2. Het budget bedraagt circa f 142 miljoen en wordt aangepast voor loon- en prijsontwikkeling. De meerjarige ontwikkeling in het aantal deelnemers in niveau 1 en 2 is gerelateerd aan de deelname-ontwikkeling in het mbo.

Bron: Referentietelling 1999 en Referentieraming

De landelijke organen beroepsonderwijs hebben een faciliterende en toetsende rol rondom de beroepspraktijkvorming en kwalificatiestructuur. In tabel 4.4 wordt aangegeven welke gegevens een rol spelen bij de verdeling van het budget.

Bron: Crebo, bekostigingstelling 1998. Aantallen zijn gebruikt voor de bekostiging 2000.

Educatie is een voorziening voor volwassenen. De gemeenten stellen prioriteiten in de aard en duur van deelname aan de verschillende educatietrajecten. In 1998 was de verdeling over voortgezet algemeen volwassenenonderwijs, basiseducatie en Nederlands als tweede taal-trajecten 26, 23, en 51%. De meerjarige deelname-ontwikkeling aan de (reguliere) educatie is procentueel gerelateerd aan het aantal volwassen inwoners (tabel 4.5).

Via het grote stedenbeleid (G-25) en de bijdrageregeling inburgering oudkomers voor de G-17 wordt voor oudkomers in de periode 1999–2002 f 215 miljoen extra bestemd. In 2000 wordt daarnaast eenmalig f 28 miljoen ingezet voor oudkomers. Deze middelen staan op de begroting van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De gemeenten kunnen deze middelen inzetten bij de bve-instellingen. De deelnemers die hieraan gerelateerd zijn, maken geen deel uit van onderstaande reeks.

Bron: CBS, Justitie, Referentietelling

De ontwikkeling van het aantal inburgeraars is een gevolg van de nieuwe Vreemdelingenwet. Hierdoor zullen de komende jaren meer mensen inburgeren, waarna de aantallen zich weer op het oude niveau stabiliseren. Het inburgeringsbudget is aangepast voor deze extra deelnemers. Het aantal toetsen bepaalt 70% van de verdeling van het inburgeringsbudget. In 1998 zijn 11 532 toetsen afgenomen.

Kengetallen

Met de gegevens uit de bovenstaande tabellen kunnen enkele ratio's worden berekend. Deze zijn weergegeven in tabel 4.6.

De kengetallen over de uitgaven in de bve-sector vertonen een constant beeld. De stijging vanaf 2001 wordt grotendeels veroorzaakt door de loonbijstellingen.

De uitgaven per inburgeraar in 1999 worden beïnvloed door het lage budget als gevolg van de afrekeningen.

Beleidsterrein 21 Hoger beroepsonderwijs

Hoger beroepsonderwijs ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 miljardUitgaven en ontvangsten hoger beroepsonderwijs f 3,1 miljard

1. ALGEMEEN

Beleidsterrein 21 betreft het hoger beroepsonderwijs (hbo). De begroting voor dit beleidsterrein bestaat uit de rijksbijdrage aan hogescholen voor het verzorgen van hoger beroepsonderwijs. Het aantal hogescholen bedraagt momenteel 56.

Naast de exploitatievergoeding voor personeel, materieel en huisvesting bevat het beleidsterrein de rechtspositionele uitkeringen voor het hbo en de middelen voor specifieke activiteiten.

De wettelijke grondslag voor de bekostiging ligt in de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW), het Bekostigingsbesluit WHW en de Regeling bekostiging hoger onderwijs. De rijksbijdrage wordt als een lumpsum aan de hogescholen uitgekeerd. Dit betekent dat de hogeschool zelf beslist over de meest doelmatige besteding van het geld ten behoeve van personele, materiële en huisvestingsuitgaven. Vervolgens legt de hogeschool in het verslag verantwoording af over het gevoerde beleid. Het verslag bestaat uit de jaarrekening met de bijbehorende begroting, het jaarverslag en overige financiële gegevens.

2. BELEID

Hoger onderwijs en onderzoekplan 2000

Voor de komende vier jaar vormt het Hoger onderwijs en onderzoekplan 2000 (HOOP 2000) het algemeen beleidskader. In het HOOP zijn de beleidslijnen voor een periode van vier jaar uiteengezet. Gelet op grote veranderingen in het hoger onderwijs, heeft het HOOP 2000 gedeeltelijk een agenderend karakter. In die zin beoogt het HOOP 2000 richting te geven aan het traject van verdere interactieve beleidsontwikkelingen.

Er bestaat een toenemende en meer pluriforme maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden. Hogescholen dienen te investeren in het onderwijs om tegemoet te komen aan de grotere en meer diverse vraag vanuit de maatschappij. Verdere deregulering vergroot de handelingsruimte van instellingen, opdat hogescholen adequater kunnen inspelen op deze ontwikkelingen. Het vergroten van de zeggenschap van de instellingen over de inrichting van het onderwijsaanbod speelt hierbij een belangrijke rol. De oriëntatie zal, zoals dat van oudsher kenmerkend is voor het hoger beroepsonderwijs, op de beroepspraktijk liggen. Hogescholen en universiteiten werken de laatste jaren steeds intensiever samen. Fusies zullen mogelijk gemaakt worden. Uitgangspunt daarbij blijft echter de eigen aard van het wetenschappelijk of hoger beroepsonderwijs.

Tevens beïnvloeden internationale ontwikkelingen ons hoger beroepsonderwijs. De internationale concurrentiepositie dient te worden versterkt zowel binnen als buiten Europa. Met name binnen Europa wordt dit bereikt door het bevorderen van internationale vergelijkbaarheid. Een van de stappen die is genomen om dit te bevorderen is de ondertekening van de «Bologna verklaring». Hoofdelement van deze verklaring is een systeem van twee cycli, waarbij de eerste cyclus ten minste drie jaar duurt. In 2001 zal verder uitvoering worden gegeven aan de invoering van een bachelor-masterstructuur in het hoger onderwijs. Dit op basis van de te verschijnen beleidsreactie op het rapport Advies inzake de invoering van een bachelor-mastersysteem in het hoger onderwijs van de commissie Rinnooij Kan.

Vergroting van de eigen verantwoordelijkheid van hogescholen leidt ook tot ook grotere responsiviteit ten opzichte van de maatschappelijke vraag naar hoger beroepsonderwijs. Aanvullend zullen instellingen hierover verantwoording moeten afleggen. De overheid zal in de toekomst sterker sturen op kwaliteit. Gestreefd wordt naar het opnemen van accreditatie in het stelsel van kwaliteitszorg. Het beeld dat daarbij voor ogen staat is dat externe kwaliteitsbeoordeling leidt tot het verlenen van een formeel kwaliteitslabel in de vorm van accreditatie van de opleiding.

Voor de toekomst krijgt de bredere implementatie van informatieen communicatietechnologie (ict) in het hoger beroepsonderwijs een nieuwe impuls, zodat het hbo kan inspelen op de maatschappelijke behoefte en internationale ontwikkelingen.

Deelname ontwikkeling

De afgelopen jaren hebben een gestage stijging van het aantal studenten in het hoger beroepsonderwijs laten zien (van 235 000 in studiejaar 1990/1991 tot ruim 276 000 in studiejaar 1998/1999). Uit de instroomcijfers in het studiejaar 1999/2000 blijkt dat deze stijging zich verder doorzet. Ten opzichte van de vorige raming wordt de studentenraming in studiejaar 2004/2005 met ruim 36 000 opwaarts bijgesteld, tot ruim 326 000 studenten (waarvan er 71 500 in deeltijd studeren).

Om de hbo-instellingen in de gelegenheid te stellen de extra taken als gevolg van deze forse stijging van de studentenaantallen uit te voeren, is het hbo-budget opgehoogd met f 52 miljoen in 2000, oplopend tot f 284 miljoen in 2004.

Tekorten arbeidsmarkt

In uiteenlopende beroepsgroepen is in toenemende mate sprake van tekorten aan middelbaar en hoger opgeleid personeel. De voorziene stijging van de studentenaantallen in de komende jaren zal een bijdrage kunnen leveren aan het terugdringen van deze tekorten. Dit is echter niet voldoende. Naast het activeren van de niet-werkenden zal verbetering van het rendement van initiële opleidingen en upgrading van competenties in belangrijke mate moeten bijdragen aan het verder dempen van de tekorten. Werkenden en reserves onder de beroepsbevolking die hun initiële scholing achter de rug hebben moeten gemakkelijker dan nu gebruik kunnen maken van de diensten van aanbieders van onderwijs. Dit komt neer op een substantiële versterking van het post-initiële onderwijs. De kabinetsnotitie In goede banen (maart 2000) voorziet in een beleidskader voor de aanpak van de knelpunten op de arbeidsmarkt.

Impuls beroepsopleidingen

Om een beleidsimpuls te geven aan de beroepsopleidingen, in het bijzonder voor het rendement en de flexibilisering van deze opleidingen in het hoger beroepsonderwijs, zal, naast de f 22,5 miljoen die bij Voorjaarsnota voor 2000 beschikbaar is gesteld, ook voor 2001 een gelijk bedrag van f 22,5 miljoen worden uitgetrokken. Hieronder is aangegeven op welke wijze de middelen zullen worden ingezet, om de beoogde impuls verder te stimuleren.

Opscholing werkende mbo'ers en implementatie van Erkenning van elders verworven competenties (evc) in het hbo

In het verlengde van de kabinetsnotitie In goede banen werken de Ministeries van Economische Zaken, Onderwijs Cultuur en Wetenschappen en Sociale Zaken en Werkgelegenheid samen met sociale partners voorstellen uit om op korte termijn te komen tot investeringsimpulsen in opscholing van de beroepsbevolking naar een hoger opleidingsniveau. Deze impuls moet bijdragen aan de dynamiek in het scholingsgebouw en op termijn aan de verhoging van het competentieniveau van de beroepsbevolking. De rol van de overheid op dit punt is het ondersteunen van regionale scholingsinitiatieven.

In eerste instantie gaat het om uitvoering van een aantal projecten op basis waarvan de mogelijkheden tot opscholing worden uitgeprobeerd. Om te monitoren wat de beleidseffecten zijn, vinden tussentijdse evaluaties plaats om te bezien of de scholingsinspanning rendement oplevert voor werkgevers en werknemers.

Scholing kan sterk gestimuleerd worden als het aanbod goed aansluit op de vraag. Dat vraagt niet alleen maatwerk, maar ook het in beeld brengen van de competenties van studenten/werkenden voor zij aan scholing beginnen: erkenning van elders verworven competenties (evc). In het kader van de concretisering van de employability agenda zijn pilots in gang gezet rondom de ontwikkeling van evc-pilots in de bve-sector. Aansluitend op deze ontwikkeling zullen pilots in het hbo worden gestart. Medio 2001 zullen deze pilots worden geëvalueerd, waarbij, naast de totstandkoming van de evc-procedure, met name aandacht zal worden besteed aan de vraag in hoeverre de in de pilot opgenomen hbo-opleidingen beter aansluiten op de gevraagde kerncompetenties.

In totaal is voor deze activiteiten in de jaren 2000 en 2001 een bedrag begroot van respectievelijk f 1,5 en f 5,0 miljoen.

Vernieuwingen in het hbo

In het HOOP 2000 is de vraag gesteld hoe in een situatie van versterkte zelfregie en onderlinge profilering een aantal specifieke beleidsdoelen gerealiseerd kan worden, zodanig dat daarbij tegemoet wordt gekomen aan verschillende profielen van instellingen. Een aantal modaliteiten is daarbij benoemd, waaronder die van specifieke financiering. Deze modaliteit is gebaseerd op de veronderstelling dat tempo, kwaliteit en richting van de verandering gebaat is bij externe prikkels en competitie tussen instellingen.

Om de beoogde vernieuwing in het beroepsonderwijs verder te verbreden, wordt een substantiële impuls in de omvang van het budget van het Vernieuwingsfonds hoger beroepsonderwijs wenselijk geacht. Deze doelstelling past ook binnen de door de Stichting van de Arbeid geuite wens aan het kabinet om via een innovatiebudget beroepsonderwijs opnieuw dan wel nog meer mogelijkheden te creëren om naast de generieke lump-sum bekostiging ook specifiek beleid te kunnen ontwikkelen.

Om de impuls voor innovatie binnen het hbo (denk daarbij aan competentieleren, verdere ict-toepassingen e.d.) verder te stimuleren wordt voorgesteld het budget voor het Vernieuwingsfonds in 2001 met f 17,5 miljoen te verhogen. De exacte inzet van deze middelen wordt mede afhankelijk gesteld van de uitkomsten van de recent uitgevoerde evaluatie van het Vernieuwingsfonds.

Voor projecten in het kader van het Vernieuwingsfonds geldt dat hiervoor na afronding van het project een inhoudelijke en financiële verslaglegging aan het Vernieuwingsfonds plaats vindt. Het Vernieuwingsfonds geeft vervolgens in haar jaarverslag aan welke resultaten zijn bereikt.

Voor innovatieprojecten op het gebied van informatie- en communicatietechnologie (ict) wordt voor het hoger beroepsonderwijs in 2000 aan het SURF Educatie<F>onds een bedrag toegevoegd van f 10 miljoen. De projecten uit het SURF Educatie<F>onds, die door alle instellingen uit het hoger onderwijs kunnen worden ingediend, hebben een instellingsoverstijgend belang. Ze hebben betrekking op

• generieke ict-gereedschappen die het leerproces kunnen ondersteunen, voor informatieverwerving door studenten vakspecifieke informatie en

• hulpmiddelen, zoals onderwijsdatabanken die via het netwerk voor studenten bereikbaar zijn en allerlei soorten materiaal ontsluiten van tekst tot multimediale bestanden, maar ook de ontwikkeling van methodes voor generiek gebruik binnen een discipline, zoals software voor simulaties, data-acquisitie, probleemanalyse en ontwerpomgevingen.

Met deze investering zal meer symmetrie worden bereikt in de middelen die voor het hoger onderwijs beschikbaar zijn.

Voor projecten binnen SURF geldt dat de uitvoerder driemaandelijks aan SURF rapporteert over de voortgang. Na afronding dient de uitvoerder een eindrapportage in, die als openbare verantwoording beschikbaar is.

Recent is een consortium van universiteiten en hogescholen rondom de Open Universiteit Nederland gevormd, dat een impuls kan geven aan de groei en innovatie van het aanbod van «virtueel» hoger onderwijs.

Aansluiting vo-hbo

De invoering van de profielen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs zal bijdragen aan een betere aansluiting tussen voortgezet en hoger onderwijs. Hogescholen zullen bij de inrichting van de propedeuseprogramma's rekening moeten houden met de veranderde vooropleiding van de studenten. Als gevolg van de gefaseerde invoering van de profielen is er gedurende een aantal jaren sprake van een overgangssituatie. Om de implementatie van de profielen te faciliteren en te stimuleren wordt in 2000 een budget van f 11 miljoen toegevoegd aan de lumpsum. Om zicht te houden op de besteding van de middelen zal het Landelijk Informatiecentrum Aansluiting VO-HBO (LICA) worden gevraagd tussentijds te monitoren welke effecten zijn opgetreden. Daarnaast zullen instellingen in hun jaarverslag specifieke verantwoording moeten afleggen over de verkregen middelen.

Accreditatie

Het streven is om per 1 januari 2002 een stelsel van accreditatie voor het hoger onderwijs in te voeren. In het stelsel van accreditatie zullen instellingen voor het bekostigde en aangewezen onderwijs voor de opleidingen éénmaal in de vijf jaar een keurmerk in de vorm van een accreditatie moeten verwerven. Er zal daartoe bij wet een orgaan worden ingesteld dat verantwoordelijk is voor de accreditatie van opleidingen in het hoger onderwijs. Daarbinnen worden afzonderlijke accreditatieraden voor hbo- en wo-opleidingen ingesteld.

De Inspectie heeft het toezicht op zowel het functioneren van het systeem van kwaliteitszorg in haar geheel als het functioneren van het accreditatieorgaan en van de accreditatieraden. De Inspectie participeert als waarnemer in de accreditatieraden en is daardoor in staat op een onafhankelijke wijze het toezicht uit te voeren.

Kunstonderwijs

In lijn met de motie 25 802 VIII, nr. 14 (vergaderjaar 1999–2000) wordt vanaf 2001 de resterende taakstelling op het kunstonderwijs (f 12,1 miljoen in 2001, f 10 miljoen in 2002 en f 9,9 miljoen vanaf 2003) ongedaan gemaakt. Met deze verlaging van de taakstelling worden tegelijkertijd de beschikbare herstructureringsmiddelen (die zijn gerelateerd aan de omvang van de taakstelling) met f 20 miljoen verlaagd van ruim f 41 miljoen naar ruim f 21 miljoen. In 2001 zal hiervan f 12 miljoen worden uitgekeerd.

De instellingen hebben in maart 2000 hun herstructureringsplannen ingediend. Over deze plannen is advies uitgebracht door de Tijdelijke commissie ondersteuning herstructurering kunstonderwijs hbo. De instellingsspecifieke adviezen van de commissie zijn grotendeels overgenomen, zoals is toegelicht in de nota Meer zicht op kwaliteit.

Zoals ook is aangegeven in de nota Meer zicht op kwaliteit is, op voorstel van de HBO-raad, de zogenoemde maatregel voor niet-EU studenten ingetrokken. Met deze maatregel werd een deel van de taakstelling kunstonderwijs ingevuld.

De hiermee samenhangende (netto-)taakstelling zal generiek worden verdeeld over de kunstopleidingen.

Tenslotte is in de nota Meer zicht op kwaliteit een aantal voorstellen gedaan ter stimulering van de kwaliteit van het kunstonderwijs. Hiertoe zal een deel (f 5 miljoen per jaar) van het beschikbare budget worden aangewend. De voorstellen houden het volgende in:

• het introduceren van beurzen voor studenten die in het buitenland willen studeren (f 1 miljoen per jaar) en de Kees van Dongenprijs voor excellente docentkunstenaars (f 3 miljoen per jaar);

• een subsidie aan het ExpertiseCentrum Allochtonen Hoger Onderwijs (ECHO) om samen met de hogescholen projecten te ontwikkelen om de culturele diversiteit te vergroten (f 0,25 miljoen per jaar in de periode 2001–2003) en

• het organiseren van web-wedstrijden om studenten te stimuleren gebruik te maken van ict (f 0,75 miljoen per jaar).

Bekostigingsmodel

In het HOOP 2000 worden de contouren geschetst van een nieuw bekostigingsmodel voor het hoger beroepsonderwijs. Met dit nieuwe model wordt beoogd een betere relatie te leggen tussen inspanningen van hogescholen en de daarvoor ontvangen bekostiging, met als doel de flexibiliteit in leerwegen en leerroutes te ondersteunen. Het nieuwe model zal worden geënt op bekostiging van tussenmomenten in leerroutes. Daarbij worden behaalde studiepunten als aangrijpingspunt gehanteerd.

In de eerste helft van 2000 zijn de beleidsmatige en uitvoeringstechnische mogelijkheden voor een studiepunten-bekostigingsmodel onderzocht. De voorlopige conclusie is dat het model haalbaar is.

De complexiteit van het invoeren van een nieuw bekostigingsstelsel moet niet worden onderschat. In het HOOP 2000 wordt ook ingegaan op een zorgvuldig invoeringstraject. Gezien de uitkomsten van het voorlopige onderzoek, nadere onderzoeken die nog moeten plaatsvinden en de eis van een zorgvuldig implementatietraject, is het niet zeker of inwerkingtreding van een nieuw bekostigingsstelsel in 2003 zou kunnen plaatsvinden.

Taakstelling tweede en derde studies

Bij Voorjaarsnota 2000 heeft het kabinet besloten een korting op te leggen voor tweede en derde studies in het hoger onderwijs. Voor het hbo loopt de taakstelling op van f 10 miljoen in 2002 tot f 33,3 miljoen in 2004 en verdere jaren. De korting vindt plaats in het kader van de ontwikkeling naar een samenleving waarin «Leven lang leren» van meer belang wordt en vereist dat nadere keuzen worden gemaakt met betrekking tot beschikbare middelen in het hoger onderwijs.

Bij de korting speelt een aantal aspecten die nog een nadere uitwerking vragen. Onder meer is het van belang na te gaan voor welke studerenden de taakstelling zal gelden en onder welke condities de taakstelling door de instellingen kan worden gerealiseerd. Niet wordt beoogd om het simultaan volgen van onderwijs aan meerdere opleidingen te ontmoedigen. Het jaar 2000 wordt gebruikt om deze nadere uitwerking te maken.

Vouchers

Per 1 september gaat een voucherexperiment van start rond vraaggestuurd duaal onderwijs van het Midden- en kleinbedrijf Nederland (MKB-NL) en de HBO-raad. Het experiment heeft twee centrale doelen: het opdoen van ervaring met vouchers in vraaggestuurd duaal onderwijs en het vergroten van de flexibiliteit van duale routes.

Daarnaast zal in de reactie op het rapport Rinnooy Kan nader worden ingegaan op de mogelijkheden voor de introductie van vouchers in het postinitieel onderwijs.

Lectoraten

In het kader van de professionalisering van het (staf)personeel van de instellingen zijn middelen vrijgemaakt voor de invoering van lectoratenstoelen in het hbo. Lectoraten zijn leerstoelen van één of meer instellingen waar een lector wordt benoemd en is ingebed in een bepaalde context van vernieuwing, toegepast onderzoek en publicaties. Vanaf het jaar 2000 is er structureel een bedrag van f 15 miljoen beschikbaar. De beschikbare middelen in 2000 zullen worden aangewend voor het opstellen van businessplannen door de individuele instellingen met het oog op de structurele inbedding van lectoratenstoelen binnen de hogescholen. Vanaf 2001 zal een fonds worden gevormd, waarop individuele instellingen trekkingsrechten krijgen. Op basis van voorstellen, die beoordeeld worden door een onafhankelijke commissie, vindt vervolgens toedeling van deze middelen aan instellingen plaats. Door de instellingen zal jaarlijks een verantwoording worden gegeven over het aantal lectoratenstoelen en de middelen die voor de lectoratenstoelen zijn ingezet.

3. HORIZONTALE TOELICHTING

Het overgrote deel van de uitgaven aan het hoger onderwijs bestaat uit de normatief berekende rijksbijdrage voor de hogescholen (circa 93 %). Het daarvoor beschikbare budget is opgenomen op artikel 21.01 (personele en materiële uitgaven) en artikel 21.05 (huisvesting). De overige uitgaven op dit beleidsterrein (circa 7 %) zijn terug te vinden op de begrotingsartikelen 21.03 en 21.04.

Op artikel 21.03 staan de rechtspositionele uitkeringen, ook wel de wachtgelduitgaven genoemd, en de middelen voor flankerend werkgelegenheidsbeleid. Wat betreft de wachtgelduitgaven gaat het hier alleen om de uitkeringen aan de personen die vóór 1 juli 1996 in het wachtgeld zijn ingestroomd. De nieuwe instroom (vanaf 1 juli 1996) in het wachtgeld wordt rechtstreeks verrekend met de rijksbijdrage aan de hogescholen (artikel 21.01). De instellingen zijn sinds juli 1996 zelf verantwoordelijk voor het bovenwettelijk deel van de wachtgelduitkeringen.

Op artikel 21.04 staan de middelen die aan de hogescholen worden toegekend voor specifieke activiteiten.

Tabel 3.1 geeft de geraamde uitgaven 2001–2005 voor het hoger beroepsonderwijs weer, de gerealiseerde uitgaven in 1999 en de verwachte realisatie in 2000.

* wachtgelduitgaven (excl. flankerend werkgelegenheidsbeleid) overeenkomstig het wachtgeldarrangement hbo 1996–2004,

Aangevuld met loonbijstellingen; de wachtgelduitgaven «oud» staan verantwoord op artikel 21.03 ; de wachtgelduitgaven «nieuw» zijn opgenomen in artikel 21.01.

Totale uitgaven

De stijging van de totale uitgaven in de periode 2000–2005 wordt met name verklaard door de voorziene hogere studentenaantallen in de komende jaren.

Binnen de reeks totale uitgaven is er overigens wel een aantal plussen en minnen. Deze worden toegelicht aan de hand van respectievelijk de ontwikkeling van de rijksbijdrage, de rechtspositionele uitkeringen, de huisvestingsvergoeding en de overige uitgaven.

Rijksbijdrage

In de begrotingen 1999 en 2000 is de rijksbijdrage structureel verhoogd in verband met de hogere studentenramingen in het hoger beroepsonderwijs. Gelet op de sterke stijging van de instroom van studenten in het collegejaar 1999/2000 zijn ook in de begroting 2001 extra middelen uitgetrokken. Deze middelen lopen op van f 52 miljoen in 2000 tot f 284 miljoen in 2005. Vanaf 2002 is een taakstelling opgenomen in verband met een korting op tweede en derde studies, oplopend van f 10 miljoen in 2002 tot f 33 miljoen vanaf 2004.

Voor de invoering van lectoratenstoelen is vanaf 2000 een budget toegevoegd aan de rijksbijdrage van f 15 miljoen per jaar.

In lijn met motie 25 802 VIII, nr. 14 (vergaderjaar 1999–2000) is vanaf 2001 de resterende taakstelling voor het kunstvakonderwijs ongedaan gemaakt. Hiervoor is vanaf 2001 structureel een bedrag van f 10 miljoen aan de rijksbijdrage toegevoegd. Met deze verlaging van de taakstelling zijn tegelijkertijd de beschikbare herstructureringsmiddelen (die zijn gerelateerd aan de omvang van de taakstelling) met f 20 miljoen verlaagd van ruim f 41 miljoen naar ruim f 21 miljoen (hiervan wordt f 12 miljoen in 2001 uitgekeerd).

De rijksbijdrage is verder verhoogd in verband met algemene salarismaatregelen, waaronder de incidentele loonontwikkeling en de cao.

De loonbijstelling in 2000 bedraagt ruim f 71 miljoen en loopt op tot iets meer dan f 76 miljoen in 2005. De prijsbijstelling 2000 bedraagt jaarlijks circa f 10 miljoen. In de tabel is een aparte reeks over oploop in loon- en prijsbijstelling gepresenteerd. Voor de invoering van de euro is evenals in 2000 ook voor 2001 een bedrag van f 3,9 miljoen aan de rijksbijdrage toegevoegd.

Onder meer ter tegemoetkoming aan de verminderde inverdienmogelijkheden van instellingen als gevolg van het gewijzigde studiefinancieringsstelsel, is voor de jaren 2002 en 2003 een bedrag van f 10 miljoen vrijgemaakt ter versterking van de financiële positie van de hbo-instellingen.

Rechtspositionele uitkeringen

De uitgaven voor rechtspositionele uitkeringen ondergaan een daling. Deze ontwikkeling is overeenkomstig het wachtgeldakkoord dat in 1996 met de hogescholen is gesloten.

Huisvesting

De huisvestingsvergoedingen vertonen een constant beeld.

Overige uitgaven

De daling van het artikel overige uitgaven in 2001 met ruim f 15 miljoen wordt met name veroorzaakt door:

• de beëindiging van de extra middelen (- f 2,5 miljoen) voor de verbetering van de samenwerking tussen mbo-hbo;

• de versnelling vanaf 2001 van de visitaties (+ f 2 miljoen);

• een verlaging in het budget voor internationalisering (- f 4 miljoen);

• een intertemporele compensatie vanuit 2000 naar 2001 voor onderwijsvoorrangsbeleid (- f 4 miljoen) en frictiemiddelen (- f 5 miljoen) en

• een kleine daling in het budget voor de omslag lerarenopleidingen voortgezet onderwijs (- f 3 miljoen).

De verlaging in 2002 ten opzichte van 2001 is grotendeels het gevolg van het incidentele karakter van de middelen voor de impuls beroepsopleidingen (- f 22,5 miljoen). Voor deze activiteit zijn alleen middelen begroot voor de jaren 2000 en 2001.

Totale ontvangsten

De totale ontvangsten vertonen voor de jaren 2001 tot en met 2005 een constant beeld.

4. OVERIGE KERNGEGEVENS

In deze paragraaf worden achtereenvolgens gepresenteerd:

• de met beleidsterrein 21 samenhangende financiële kerncijfers;

• het aantal studenten naar kalenderjaar;

• overige kengetallen.

¹ Het collegegeld voor studenten die studiefinanciering ontvangen is f 2 816 in 1999 en f 2 874 in 2000. De instelling bepaalt het collegegeld voor de overige studenten. Bij de raming is uitgegaan van eenzelfde collegegeld voor voltijd-studenten en van een collegegeld voor deeltijd-studenten van f 1 730 in 1999 en f 1 760 in 2000. In bovenstaande bedragen is rekening gehouden met de geraamde indexering van het collegegeld vanaf het cursusjaar 2001/2002.

Naast de rijksbijdrage verwerven de hogescholen inkomsten uit collegegelden. De collegegelden zijn sinds 1994 eigendom van de instelling. De stijging van de geraamde collegegeldinkomsten hangt samen met de stijgende studentenaantallen, zoals weergegeven in tabel 4.2 en de (geraamde) indexering van de collegegelden.

Bron: referentieraming 2000

¹ Exclusief de studenten in het hoger agrarisch onderwijs: deze zijn opgenomen in de begroting van LNV

² Voor de omrekening naar kalenderjaar t wordt een gemiddelde genomen van 2 collegejaren (2/3 x collegejaar t-1/t en 1/3 x collegejaar t/t+1). Deze aantallen wijken daarmee af van de aantallen zoals genoemd in het onderdeel «Deelname ontwikkeling»; in dit onderdeel is sprake van het aantal per collegejaar.

In de huidige raming is voor de gehele periode van 1999 tot en met 2005 een stijging voorzien. Zowel voor het voltijd- als het deeltijd-onderwijs wordt deze stijging veroorzaakt door de groeiende instroom in de laatste jaren. Voor het deeltijd-onderwijs is dit mede het gevolg van de afspraken met hogescholen over het stimuleren van deeltijdse trajecten.

Kengetallen

Met behulp van de gegevens uit de bovenstaande tabellen kunnen enkele ratio's worden berekend. Deze zijn weergegeven in tabel 4.3.

Ondanks de stijging van het hbo-budget in de komende jaren vertonen de gemiddelde uitgaven per student in constante prijzen vanaf 2001 een dalende lijn. Deze daling wordt met name veroorzaakt door de taakstellingen (met name arbeidsproductiviteit) die in de afgelopen jaren zijn geëffectueerd.

Gegevens over het rendement en de verblijfsduur in het hbo en de mate waarin hbo-studenten een tweede hbo-studie volgen zijn opgenomen in de publicatie OCenW in kerncijfers.

Beleidsterrein 22 Wetenschappelijk onderwijs

Wetenschappelijk onderwijs ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 mld. Uitgaven en ontvangsten wetenschappelijk onderwijs f 5,9 mld.

1. ALGEMEEN

Dit beleidsterrein omvat de universiteiten en academische ziekenhuizen (artikel 22.01), de instituten van internationaal onderwijs en onderzoek (artikel 22.02) en de overige instituten van hoger onderwijs (artikel 22.03). De bekostiging en subsidiëring van deze instellingen geschiedt op grond van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW), een aantal subsidieregelingen en in een aantal gevallen op basis van afzonderlijke wetgeving.

2. BUDGETTAIR KADER

Het budgettair kader voor het wetenschappelijk onderwijs (wo) is ten opzichte van de vorige begroting opnieuw aanzienlijk verruimd. Deze verruiming heeft allereerst betrekking op de toename van de studentenaantallen. Hiervoor is nog in 2000 f 16,0 miljoen extra beschikbaar, terwijl dit bedrag in 2001 stijgt tot f 35,0 miljoen. Structureel, vanaf 2004, is hiervoor f 69,0 miljoen extra beschikbaar.

Naast deze middelen voor generieke studentenstijging in het wo komt extra geld beschikbaar om de numeri fixi in de geneeskunde, tandheelkunde en diergeneeskunde verder te verhogen: oplopend van f 4,0 miljoen in 2000 tot f 51 miljoen in 2005.

Een andere intensivering betreft een bedrag van f 40,0 miljoen extra per jaar voor het oplossen van specifieke arbeidsmarktknelpunten bij universiteiten en is bedoeld om het perspectief te verbeteren voor jonge onderzoekers die in dienst zijn van de universiteiten.

Tevens is het budgettaire kader voor het wo verhoogd met circa f 172,0 miljoen per jaar in verband met compensaties voor loon- en prijsbijstellingen 2000.

Tenslotte wordt voor de zogenaamde vernieuwingsimpuls voor het wetenschappelijk onderzoek een extra bedrag van f 30,0 miljoen structureel uitgetrokken. De middelen voor deze impuls zijn opgenomen bij beleidsterrein 23 (onderzoek en wetenschapsbeleid) en de uitvoering ervan is belegd bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Naast deze extra middelen is met ingang van 2002 een taakstelling van f 5,0 miljoen opgenomen voor de universiteiten die oploopt tot f 16,7 miljoen structureel met ingang van 2004. Deze taakstelling houdt verband met de bekostiging van 2^e en 3^e studies in het hoger onderwijs.

3. BELEID

HOOP 2000

Centraal in het beleid staat de komende jaren het uitwerken van de beleidsvoornemens uit het Hoger onderwijs en onderzoek plan 2000 (HOOP 2000).

Bachelor-mastermodel

De ontwikkeling naar een bachelor-masterstructuur is van groot belang voor de internationale herkenbaarheid van het Nederlandse hoger onderwijs en draagt bij aan grotere flexibiliteit in de leerwegen voor studenten.

Begin juli 2000 heeft de commissie Rinnooy Kan haar advies aangeboden over de ontwikkeling naar een bachelor-mastermodel in het Nederlandse hoger onderwijs. De kabinetsreactie op dit advies verschijnt op korte termijn. In de maanden daarna zal overleg plaatsvinden met in ieder geval de Vereniging van Universiteiten (VSNU), HBO-raad en de studentenorganisaties. Na de behandeling in de Tweede Kamer zal de benodigde wetgeving worden voorbereid.

Accreditatie

Het streven is om per 1 januari 2002 een stelsel van accreditatie voor het hoger onderwijs in te voeren. In het stelsel van accreditatie zullen instellingen voor het bekostigde en aangewezen onderwijs voor de opleidingen eenmaal in de vijf jaar een keurmerk in de vorm van een accreditatie moeten verwerven. Er zal daartoe een orgaan worden ingesteld dat verantwoordelijk is voor de accreditatie van opleidingen in het hoger onderwijs. Daarbinnen worden afzonderlijke accreditatieraden voor hbo- en wo-opleidingen ingesteld.

De Inspectie heeft het toezicht op zowel het functioneren van het systeem van kwaliteitszorg in haar geheel als het functioneren van het accreditatieorgaan en van de accreditatieraden. De Inspectie participeert als waarnemer in de accreditatieraden en is daardoor in staat op een onafhankelijke wijze het toezicht uit te voeren.

Tekorten arbeidsmarkt en deelname ontwikkeling

Vanwege de recente stijging van de instroom wordt verwacht dat de stijging van het aantal ingeschrevenen de komende jaren doorzet. Ten opzichte van de vorige raming is in de nieuwe referentieraming RR2000 het aantal studenten in 2003/2004 met 8 000 opwaarts bijgesteld.

Er is een aanzienlijk tekort aan hoger opgeleiden op de arbeidsmarkt. Dit is een belangrijk punt in het HOOP 2000. Naast uitbreiding van de reguliere deelname, het activeren van de niet-werkenden en verbetering van het rendement van initiële opleidingen, zal een groter beroep gedaan worden op de universiteiten voor deelname van werkenden in het kader van«Leven lang leren». Verdere scholing van de bestaande beroepsbevolking zal in belangrijke mate moeten bijdragen aan het tegemoet komen aan tekorten. In het verlengde van de kabinetsnotitie In goede banen werken de Ministeries van Economische Zaken, Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en Sociale Zaken en Werkgelegenheid samen met sociale partners aan een scholingsimpuls gericht op werkenden. Het gaat daarbij om pilots met innovatieve scholingstrajecten voor specifieke beroepsgroepen en pilots met erkenning van elders verworven competenties.

Informatisering

Informatie- en communicatietechnologie (ict) biedt enerzijds belangrijke mogelijkheden voor variëteit en flexibiliteit in het hoger onderwijs en stelt anderzijds nieuwe eisen aan de kwalificaties van afgestudeerden.

Verdere invoering van ict in het hoger onderwijs is in de eerste plaats een verantwoordelijkheid van de instellingen. De overheid heeft daarbij een stimulerende rol. De middelen die beschikbaar worden gesteld voor het SURF-educatiefonds dragen bij aan ict-toepassingen in het universitair onderwijs. Daarnaast kan de vorming van een consortium rondom de Open Universiteit Nederland een impuls geven aan groei en innovatie van het aanbod van «virtueel» hoger onderwijs.

Op de arbeidsmarkt heeft de vlucht van de nieuwe technologie geleid tot een grote personeelsbehoefte in de informatietechnologiesector (it-sector). In 2000 en 2001 wordt een start gemaakt met de uitwerking van de voorstellen uit het advies van de Task Force ict om de tekorten aan personeel in deze sector te ondervangen. In de kabinetsreactie Deltawerkers voor de digitale delta zijn extra middelen uitgetrokken voor het realiseren daarvan. Voor het wetenschappelijk onderwijs hebben de belangrijkste projecten betrekking op:

• het versterken van de informatica-component in niet technische vakgebieden («i in niet i»);

• de oprichting van de Netwerkacademy die op de it-sector toegesneden nascholingsprogramma's zal aanbieden via het internet en

• stimulerende activiteiten voor allochtone en vluchtelingstudenten.

Vernieuwing van het onderwijs

Voor de jaren 2001 tot en met 2004 wordt f 5,0 miljoen per jaar gereserveerd voor specifieke stimulering van innovaties in het veld in het verlengde van de prioriteiten in het HOOP 2000. Hierbij gaat het met name om initiatieven op de volgende terreinen:

• voorbereiding invoering bachelor-master model;

• virtualisering van het onderwijs en vormen van afstandsonderwijs;

• «Flexibiliteit in leerwegen», onder andere pilots met Erkenning van elders verworven competenties (evc) en trajecten in het kader van «Leven lang leren». Op deze wijze wordt mede invulling gegeven aan de in de nota In goede banen aangekondigde scholingsimpuls;

• korte duale trajecten voor vluchtelingstudenten. In 2000 is op basis van de nota Deltawerkers in de digitale delta een start gemaakt met ontwikkelen van dergelijke trajecten in de it-sector. In 2001 zal worden bekeken of verbreding naar andere sectoren mogelijk is. Nauwe samenwerking met het Expertisecentrum voor allochtonen in het hoger onderwijs (ECHO) en de Stichting UAF Steunpunt (SUS)/UAF (Universitair Asiel Fonds) is hierbij wenselijk;

• institutionele samenwerking met buitenlandse universiteiten om de internationale positionering van het Nederlandse hoger onderwijs te versterken.

Beoogd wordt deze middelen selectief toe te kennen aan afzonderlijke projecten.

Uitwerking HOOP 2000 in wetgeving, inclusief deregulering

Bij de totstandkoming van het HOOP 2000 is de wens tot verdergaande deregulering en autonomievergroting van de instellingen in het hoger onderwijsbestel uitvoerig aan de orde geweest.

Ter uitvoering van deze ambitie is thans een wetsvoorstel in voorbereiding waarin een groot aantal wijzigingsvoorstellen van de WHW is vervat. De voorstellen betreffen enerzijds voorstellen ter uitvoering van het HOOP zelf en anderzijds voorstellen die moeten leiden tot een meer transparante wetgeving voor het hoger onderwijs. De belangrijkste HOOP-voorstellen hebben tot doel een meer gedereguleerd, op variëteit en zelfsturing gericht, hoger onderwijsbestel mogelijk te maken.

De belangrijkste voorstellen betreffen:

• instellingenfusie tussen een universiteit en een of meer hogescholen;

• het vergroten van mogelijkheden tot samenwerking tussen de instellingen voor hoger onderwijs;

• de versnelling van procedures waarlangs instellingen nieuwe opleidingen starten of mutaties in bestaande opleidingen kunnen doorvoeren;

• het vrijlaten van het nevenvestigingsbeleid voor universiteiten en

• flexibilisering van collegegeldrestitutie.

Ten behoeve van de transparante regelgeving voor het hoger onderwijs is met name het vigerende overgangsrecht aan een minutieuze analyse onderworpen, hetgeen resulteert in een voorstel tot aanzienlijke opschoning van dit onderdeel in de WHW.

Bekostiging universiteiten

Bekostigingssystematiek

Met ingang van 2001 is de bekostigingssystematiek voor de universiteiten op enkele onderdelen aangepast. In het onderwijsdeel zijn de bedragen voor de werkplaats tandheelkunde verhoogd vanwege onder meer verhoging van de numerus fixus tandheelkunde. Voorts is een bedrag voor verhoging van de numerus fixus geneeskunde in de bekostigingssystematiek opgenomen.

De component «uitkeringen na ontslag» is geïntegreerd in de componenten onderwijsdeel, onderzoekdeel en universitaire lerarenopleiding. Vorig jaar werd reeds een deel van de component uitkeringen na ontslag geïntegreerd in de rijksbijdrage aan de academische ziekenhuizen. Een en ander vloeit voort uit het Besluit decentralisatie arbeidsvoorwaarden universiteiten, hogescholen en onderzoekinstellingen.

Tenslotte is de berekeningswijze van de componenten onderzoekscholen en toponderzoekscholen vereenvoudigd.

Taakstelling tweede en derde studies

Bij Voorjaarsnota 2000 heeft het kabinet besloten een korting op te leggen voor tweede en derde studies in het hoger onderwijs. Voor de universiteiten loopt de taakstelling op van f 5,0 miljoen in 2002 via f 13,3 miljoen in 2003 tot f 16,7 miljoen in 2004 en volgende jaren. De korting vindt plaats in het kader van de ontwikkeling naar een samenleving waarin «Leven lang leren» van meer belang wordt en vereist dat nadere keuzen worden gemaakt met betrekking tot beschikbare middelen in het hoger onderwijs.

Bij de korting speelt een aantal aspecten die nog om nadere uitwerking vragen. Onder meer is het van belang na te gaan voor welke studerenden de taakstelling zal gelden en onder welke condities de taakstelling door de instellingen kan worden gerealiseerd. Niet wordt beoogd om het simultaan volgen van onderwijs aan meerdere opleidingen te ontmoedigen. Het jaar 2000 wordt gebruikt om deze nadere uitwerking te maken.

Open Universiteit Nederland (OUNL)

In de begroting 2000 is een korting op de rijksbijdrage aan de OUNL opgenomen, oplopend van f 5,0 miljoen in 2001 tot f 15,0 miljoen per jaar vanaf 2003. De achtergrond hiervan is de daling van het aantal tweede-kans-studenten bij de OUNL, binnen een eveneens dalend totaal aantal studenten. Bij motie (Kamerstuk 26 800 VIII, nr. 22) heeft de Tweede Kamer de regering verzocht de voorgenomen korting op te schorten in afwachting van een analyse over de toekomstige rol van de OUNL. Met (de reactie op) het strategisch plan van de OUNL flexibel_leren.nl, het advies van de begeleidingscommissie op het strategisch plan en het rapport van PriceWaterhouseCoopers (PWC) waarover de Tweede Kamer met de brieven van 20 april, 16 en 24 mei en 7 en 14 juli 2000 is geïnformeerd, is hieraan voldaan. Ten principale stond daarbij de keuze tussen enerzijds een samengaan met de Universiteit Maastricht, anderzijds de vorming van een samenwerkingsverband (consortium) centraal.

PWC stelt vast dat de vorming van een consortium voor wat betreft schaalgrootte, behoud en benutting van kernvaardigheden, draagvlak en breedte van het onderwijsaanbod de voorkeur verdient. Deze conclusie vloeit voort uit het feit dat het mogelijk is gebleken om drie universiteiten en negen hogescholen samen te brengen in een stevig samenwerkingsverband met de OUNL.

Rekening houdend met de eerder uitgebrachte plannen en adviezen is de afweging in het rapport van PWC plausibel. Alles afwegende is de conclusie dan ook dat het advies van PWC om verder te werken aan de opbouw van een consortium, zoals beschreven in het rapport, de meest aantrekkelijke en realistische koers biedt.

In de opstelling van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen met betrekking tot het financieel perspectief voor de OUNL is geen verandering gekomen. In dat kader is de inhoud van het definitieve businessplan voor het consortium digitale universiteit van belang. Naar verwachting wordt dat plan vóór 1 oktober 2000 ingediend. Afhankelijk van de totstandkoming en de inhoud van het businessplan worden nadere beslissingen genomen over de inzet van stimuleringsmiddelen.

Numerus fixus

Voor het studiejaar 2000–2001 is de eerstejaarsinstroom van de opleidingen geneeskunde, tandheelkunde en diergeneeskunde vastgesteld op respectievelijk 2010, 260 en 225 plaatsen. Deze aantallen zijn conform die uit het HOOP 2000 en het advies van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Ten opzichte van het studiejaar 1999–2000 betekent dit een verhoging van respectievelijk 135, 20 en 50 plaatsten.

Universitaire lerarenopleidingen

In het convenant lerarenopleidingen in het wetenschappelijk onderwijs (1 mei 1998) is overeengekomen meerdere leerwegen te creëren die leiden tot het leraarsberoep, met het doel meer studenten en afgestudeerden aan te trekken voor dit beroep. Daarvoor zijn extra middelen beschikbaar gesteld.

In 2001 zal ter uitwerking van de afspraken in het convenant over de bekostiging een nieuwe bekostigingswijze worden ingevoerd voor de universitaire lerarenopleidingen (ulo's). Centraal in de nieuwe bekostiging staat een sterkere output-oriëntatie, waarbij de middelen geoormerkt aan de universiteiten die daarvoor in aanmerking komen beschikbaar worden gesteld.

De nieuwe bekostigingssystematiek bekostigt de ulo's langs drie lijnen:

• een vast jaarbedrag per instelling;

• een bedrag voor de eerste inschrijving voor een leraartraject;

• een bedrag per behaald getuigschrift.

Vanwege de vernieuwing van de lerarenopleidingen op basis van het convenant en het ontstaan van een breed scala aan leerwegen wordt de teldatumsystematiek losgelaten en wordt overgegaan op een jaarsystematiek. Op deze wijze worden alle studenten geteld, ook studenten die een traject korter dan een jaar volgen.

Decentrale selectie

Ter uitwerking van het regeerakkoord verscheen in het Staatsblad nr. 170 van 3 april 1999 de Wet tot wijziging van de WHW, houdende aanpassingen in het systeem van selectie voor opleidingen waarvoor een toelatingsbeperking is vastgesteld. Die wet opent de mogelijkheid dat instellingen gedurende een experimentele periode van tenminste twee jaar ervaring opdoen met alternatieve decentrale toelatingsvormen, waarbij niet het lot, maar inzet, motivatie en specifiek talent de doorslag geven. Dit jaar zijn de eerste instellingen met het experiment van start gegaan. Van de medische wo-opleidingen hebben zich voor het studiejaar 2000–2001 twee opleidingen aangemeld, namelijk die van Utrecht en Leiden. De verwachting is dat het merendeel van de overige medische wo-opleidingen voor het studiejaar 2001–2002 zal volgen. Daarnaast zijn er enige hbo-opleidingen die participeren in het experiment. In het najaar van 2000 zal de begeleidingscommissie decentrale toelating, die de instellingen bij de vormgeving van dit experiment bijstaat, aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen verslag uitbrengen ten behoeve van diens jaarlijkse rapportage aan de Tweede Kamer.

Personeelsbeleid

Arbeidsmarktpositie van universiteiten en onderzoekinstellingen

Voor de reactie van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen op het rapport Talent voor de toekomst, toekomst voor talent, wordt verwezen naar paragraaf 4, Wetenschap als loopbaan, in de Voortgangsrapportage wetenschapsbeleid, die separaat aan de Tweede kamer zal worden aangeboden.

Perspectief van jonge onderzoekers

Door het kabinet is vanaf 2000 een bedrag van f 40,0 miljoen per jaar ter beschikking gesteld om het perspectief te verbeteren voor jonge onderzoekers die in dienst zijn van de universiteiten. Universiteiten moeten toptalent kunnen werven en behouden, maar op dit moment blijven vacatures onvervuld, omdat universiteiten moeten concurreren met bedrijven waar de startsalarissen vaak hoger liggen. De nadere invulling van de f 40,0 miljoen extra is onderwerp van de cao-besprekingen tussen universitaire werkgevers en vakbonden. Naast verbetering van de salarissen gaat het hierbij ook om gerichte maatregelen om de arbeidsmarktpositie van jonge wetenschappers te verbeteren.

4. HORIZONTALE TOELICHTING

In tabel 4.1 worden voor het beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs, artikelsgewijs, de gedane uitgaven 1999 (volgens slotwet 1999), de verwachte uitgaven 2000 en de begrote uitgaven voor de periode 2001–2005 getoond. De tabel toont voor het beleidsterrein wetenschappelijk onderwijs als geheel vanaf 2000 tot 2004 een stijging van het beschikbare budget. Na een daling in 2004 neemt het budget vervolgens opnieuw toe. Een aantal hoofdverklaringen ligt hieraan ten grondslag:

• taakstellingen uit de regeerakkoorden van 1994 en 1998 ter grootte van uiteindelijk ruim f 300,0 miljoen structureel;

• de op de studentenontwikkeling gebaseerde budgetverruiming, oplopend van f 16,0 miljoen in 2000 tot f 69,0 miljoen in 2005;

• ophoging van de numeri fixi geneeskunde, tandheelkunde en diergeneeskunde, oplopend van f 4,0 miljoen in 2000 tot f 51,0 miljoen in 2005;

• aanvullende middelen ter verbetering van de arbeidsvoorwaarden van jonge onderzoekers ter grootte van f 40,0 miljoen per jaar vanaf 2000;

• loonbijstelling 2000 ter grootte van circa f 139,0 miljoen per jaar vanaf 2000;

• prijsbijstelling 2000 ter grootte van ruim f 33,0 miljoen per jaar vanaf 2000;

• een taakstelling voor 2^e en 3^e studies in het wo, oplopend van f 5,0 miljoen in 2002 tot structureel f 16,7 miljoen vanaf 2004.

Ten laste van artikel 22.01 komen de uitgaven voor universiteiten en werkplaatsfunctie academische ziekenhuizen. De op dit artikel genoemde bedragen worden vrijwel volledig over de instellingen verdeeld op basis van de uitkomsten van de gehanteerde verdeelmodellen. Voor artikel 22.01 (veruit het omvangrijkste artikel van het beleidsterrein) geldt hetzelfde beeld als hierboven geschetst: een stijging vanaf 2000 tot 2004 en een hernieuwde stijging in 2005.

De ramingen van de uitgaven voor het internationaal onderwijs en onderzoek (artikel 22.02) zijn bijgesteld in overeenstemming met het Ministerie van Buitenlandse Zaken. De daarmee gemoeid zijnde bedragen worden voor het belangrijkste gedeelte toegerekend aan de Homogene Groep Internationale Samenwerking en zijn grotendeels te beschouwen als officiële ontwikkelingshulp.

Bij de overige instituten voor hoger onderwijs (artikel 22.03) is deels sprake van wettelijke bekostiging zonder open-einde. Daarnaast bestaat er een aantal gesubsidieerde instellingen die onder niet-wettelijke bekostiging vallen. De vaststelling van de hoogte van de subsidie voor deze instellingen is gebaseerd op de specifieke subsidievoorwaarden.

Onder de artikelen 22.02 en 22.03 vallen ook instellingen waarvan Nederland op grond van internationale verdragen medefinancier is. De hoogte van deze bijdragen wordt vastgesteld in internationale gremia waar Nederland in participeert.

De samengevoegde reeks (artikel 22.02 en 22.03) toont na een daling vanaf 2003 een stabiel beeld. Deze daling heeft betrekking op de in de vorige begroting verwerkte taakstelling voor de Open Universiteit Nederland (artikel 22.03) van f 5,0 miljoen in 2001, via f 10,0 miljoen in 2002 naar f 15,0 miljoen per jaar vanaf 2003.

Sinds 1991 is een ontwikkeling gaande waarbij de verantwoordelijkheid voor de uitkeringslasten na ontslag van personeel is overgedragen aan de instellingen zelf. De kosten van uitkeringen na ontslag zijn daartoe gebudgetteerd en maken deel uit van de hierboven genoemde artikelbudgetten.

Ten laste van artikel 22.04 komen die kosten die betrekking hebben op oude ontslaguitkeringsrechten en de kosten van pensioenrechten van kerkelijke hoogleraren.

De sterke afname van de omvang van artikel 22.06 na 2000 wordt met name veroorzaakt door de afloop van het Studeerbaarheidsfonds in 1999 en het einde van de stimuleringsregeling voor aankomende hoogleraren in 2000.

In de tabel is als correctieregel de oploop in loon- en prijsbijstelling vermeld. Deze correctie maakt het mogelijk een budgetontwikkeling te tonen, waarbij gecorrigeerd is voor nominale invloeden.

5. OVERIGE KERNCIJFERS

Uitgaven en ontvangsten

In tabel 5.1 is een schatting opgenomen van de door de universiteiten te ontvangen collegegelden. Deze schatting is gebaseerd op het geraamde aantal studenten, exclusief extraneï, en de hoogte van het collegegeld in de genoemde jaren. De collegegelden worden door de studenten rechtstreeks aan de instellingen betaald. De stijging van de verwachte collegegeldopbrengsten wordt verklaard uit een geraamde toename van het aantal ingeschreven studenten en de indexatie van de collegegelden.

Gebruiksindicatoren

rr'00: referentieraming 2000.

Bron: voor de universiteiten het CBS (1999).

Voor meer informatie over de studentenramingen wordt verwezen naar de referentieraming 2000.

Doelmatigheidskengetallen

In tabel 5.3 wordt de ontwikkeling van een aantal doelmatigheidskengetallen getoond. Voor wat betreft de onderwijsuitgaven per student is daarbij ook reeks opgenomen waarin een correctie heeft plaatsgevonden voor loon- en prijsbijstellingen.

De instellingen wenden de collegegelden als aanvulling op de rijksbijdrage aan voor de financiering van hun uitgaven.

Beleidskengetallen

Toegankelijkheid

Een goede toegankelijkheid van het wetenschappelijk onderwijs is van groot belang. Alle groepen in de samenleving moeten gelijkwaardige toegang hebben tot het wo. Met name nu er tekorten dreigen op de arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden. Uit verscheidene onderzoeken (Determinanten van deelname door SCO-Kohnstam/SEO, Education at a glance door OESO, SCP minderheden rapportage 1999) is gebleken dat het goed gesteld is met de toegankelijkheid van het wetenschappelijk onderwijs. Wie eenmaal de juiste vooropleiding heeft voltooid, ondervindt over het algemeen geen specifieke hindernissen om te gaan studeren.

Doorstroom vwo-wo

Het grootste deel van de studenteninstroom in het wetenschappelijk onderwijs is de instroom direct vanuit het vwo. Gezien de verwachte tekorten aan hoger opgeleiden op de arbeidsmarkt, is het van groot belang zorg te dragen voor een goede aansluiting tussen vwo en wo. De invoering van het studiehuis en studieprofielen in het vwo zijn in dit kader belangrijke ontwikkelingen.

Uit de historische gegevens blijkt dat circa 65% van de vwo-gediplomeerden direct voor het wo kiest, daarnaast stroomt circa 10% vertraagd door. De rest stroomt grotendeels door na het hbo. Hierbij moet worden opgemerkt dat vwo-gediplomeerden die eerst de hbo-propedeuse behalen en vervolgens alsnog een wo-opleiding gaan volgen, worden geregistreerd als instroom afkomstig uit het hbo.

¹ Voor gediplomeerden uit 1998/99 is de directe doorstroom vanzelfsprekend gelijk aan de totale doorstroom. Zij hebben immers nog geen kans gekregen om vertraagd in te stromen.

Instroom bèta/techniek

De tekorten op de arbeidsmarkt lijken vooral in de natuurwetenschappelijke en technische sectoren op te gaan treden. Diverse maatregelen zijn dan ook gericht op het bevorderen van de instroom in juist deze sectoren. Naast maatregelen gericht op imagoverbetering van deze opleidingen is het programma van de meeste exacte opleidingen verbreed en is de studieduur verlengd, zoals afgesproken in het bèta-convenant.

Doelgroepenbeleid

Naast algemeen deelnamebeleid voert de overheid beleid gericht op de deelname aan het hoger onderwijs van specifieke groepen, bijvoorbeeld allochtone studenten. Circa 6 procent van de studenten is momenteel allochtoon. Gezien de demografische ontwikkeling is de verwachting dat dit zal toenemen. Het ECHO ondersteunt projecten gericht op hun deelname en overgang naar de arbeidsmarkt, ook met bijzondere aandacht voor degenen die een inburgeringstraject volgen. Een andere specifieke groep is die van gehandicapten. Naar mogelijke hindernissen voor hen in het wetenschappelijk onderwijs wordt onderzoek uitgezet.

De deelname door vrouwen heeft ook de aandacht. De helft van de eerstejaarsstudenten is momenteel vrouw. Indien echter wordt gekeken naar de verschillende Croho-onderdelen (Centraal register opleidingen hoger onderwijs) blijkt dat het percentage vrouwen in de sectoren natuur, techniek en economie nog steeds sterk achterblijft. De verbreding van de bèta-studies in het kader van het bèta-convenant heeft ook tot doel de deelname door vrouwen in deze sector te bevorderen.

Rendementen

De gediplomeerde uitstroom is de resultante van instroom en rendementen. Het streven is om het rendement van het hoger onderwijs te verhogen. Van de studenten die in 1990/1991 begonnen aan een wo-opleiding was na 8 jaar 60 procent in het bezit van een wo-einddiploma. Indien ook de studenten die naar het hbo zijn omgezwaaid en daar een hbo-einddiploma behaalden worden meegerekend, is het rendement voor dit cohort tegen de 70 procent.

Onderzoek

Een substantieel deel van de middelen van de universiteiten wordt ingezet voor onderzoek. Het Nederlandse onderzoek wordt internationaal gezien goed gewaardeerd. Het aantal wetenschappelijke publicaties ten opzichte van de inzet van wetenschappelijk personeel is tussen 1992 en 1998 met ruim 15 procent toegenomen.

Bron: VSNU, KVOZ

Beleidsterrein 23 Onderzoek en wetenschapsbeleid

Onderzoek en wetenschapsbeleid ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 miljard. Uitgaven en ontvangsten onderzoek en wetenschapsbeleid f 1,3 miljard.

1. ALGEMEEN

De middelen die binnen dit beleidsterrein zijn gereserveerd, betreffen allereerst de bekostiging op basis van wetten (artikel 23.01 Instellingen voor onderzoek en wetenschapsbeoefening). Het gaat om wetten als:

• de Wet op het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek (WHW);

• de Wet op de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO-wet);

• de Wet op de Nederlandse organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO-wet);

• koninklijke besluiten;

• internationale verdragen en statuten van dertig grote(re) en kleinere instellingen van verschillend karakter.

De volgende instellingen zijn te onderscheiden:

• de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW);

• de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO);

• de Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO);

• de grote technologische instellingen (gti's);

• instellingen op het terrein van bibliotheekwezen en informatieverzorging, waaronder de Koninklijke Bibliotheek (KB);

• alfa/gamma onderzoek;

• publieksvoorlichting over wetenschap en technologie;

• maatschappelijk oordeelsvorming en verkenningen;

• internationale onderzoeksinstellingen.

De beleidslijnen in de opeenvolgende Wetenschapsbudgetten schetsen een kader voor de strategische plannen en de begrotingen van de instellingen.

Naast de bekostiging van de genoemde instellingen op artikel 23.01 wordt er op artikel 23.04 (coördinatie wetenschapsbeleid) in totaal f 78,8 miljoen gereserveerd voor nationale en internationale activiteiten. Met deze middelen worden ook de projecten betaald uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES) en de subsidieregeling Economie Ecologie Technologie (EET).

2. BELEID

Als bijlage bij de begroting wordt de Voortgangsrapportage wetenschapsbeleid uitgebracht. Voor de toelichting op het beleidsterrein volstaan we daarom met de hoofdlijnen.

In het Wetenschapsbudget 2000 (Wie oogsten wil, moet zaaien), uitgebracht in juni 1999, is de doelstelling van het wetenschapsbeleid geformuleerd als «zorgen voor een onderzoeksklimaat dat uitdaagt tot optimale prestaties; wetenschap van hoog niveau voor welvaart en welzijn». Vanuit deze doelstelling zijn vijf hoofdlijnen van beleid geformuleerd:

• ruimte voor eigen verantwoordelijkheid;

• onderzoek als carrière;

• investeren in kennisopbouw voor de toekomst;

• maatschappelijke verantwoordelijkheid;

• nieuwe vormen van samenwerking.

Ruimte voor eigen verantwoordelijkheid

Het uitgangspunt is het zelfregulerend vermogen van het bestel. Van de onderzoeksinstellingen wordt verwacht dat zij, naast andere maatschappelijke signalen, uitkomsten van maatschappelijke en wetenschappelijke verkenningen opnemen in hun vierjaarlijkse strategische plannen. Die vertalen ze vervolgens in concreet beleid voor de eigen instelling. De huidige wetgeving moet worden aangepast, zodat er een systematiek kan ontstaan van vierjarige strategische plannen van drie grote instellingen op het terrein van het onderzoek en wetenschapsbeleid: NWO, KNAW en KB. Deze plannen hebben goedkeuring van de minister nodig. In het voorstel om de WHW te wijzigen vanwege de deregulering, is al een vierjaarlijkse termijn opgenomen voor de instellingsplannen van de universiteiten, de KNAW en de KB.

Bij een grotere autonomie past ook een heldere verantwoording. Eind 2000 organiseert OCenW met deskundigen en betrokkenen uit de onderzoeksorganisaties een workshop om te komen tot een heldere, beknopte beleidsverantwoording.

Onderzoekers moeten zich bezighouden met datgene waar zij goed in zijn: onderzoek doen. Daarom is het van belang de beheerslast terug te dringen. De evaluatieprocedures veroorzaken een belangrijk deel hiervan. In opdracht van NWO, KNAW en VSNU is onder leiding van professor Van Bemmel een voorstel geformuleerd om het stelsel van kwaliteitszorg en onderzoeksevaluatie te vereenvoudigen. In de Voortgangsrapportage wetenschapsbeleid wordt het standpunt van de minister over dit rapport besproken.

Onderzoek als carrière

In het Wetenschapsbudget 2000 is geconstateerd dat te weinig jongeren kiezen voor een carrière in het onderzoek. Een belangrijke reden hiervoor is dat een carrièreperspectief ontbreekt, wat nog sterker geldt voor vrouwen. Tijdens de behandeling van het Wetenschapsbudget bleek dat de Kamer veel belang hecht aan maatregelen om die carrièreperspectieven te vergroten. De Kamer verlangde (motie Van der Hoeven cs., Tweede Kamer vergaderjaar 1999–2000, 26 658, nr. 7) een personeelsbeleidsplan voor wetenschappelijk medewerkers. Aan de totstandkoming van een dergelijk plan is voortvarend gewerkt. In samenwerking met NWO, KNAW en VSNU is een werkgroep onder leiding van mevrouw Van Vught Tijssen ingesteld. Deze werkgroep heeft gebruik gemaakt van een onderzoek door het Centraal Planbureau naar de arbeidsmarkt voor onderzoekers. Een reactie op hoofdlijnen op het rapport van de commissie, dat in juni verscheen, zal in de voortgangsrapportage wetenschapsbeleid worden opgenomen.

Voor de langere termijn onderzoekt het instituut SISWO (Stichting Interuniversitair instituut voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek) van de Universiteit van Amsterdam de factoren die invloed uitoefenen op het werkklimaat in het onderzoeksveld.

Investeren in kennisopbouw voor de toekomst

Het Wetenschapsbudget 2000 geeft blijkt van ernstige bezorgdheid over het vernieuwend onderzoek op langere termijn. Om dit onderzoek de ruimte te geven en om jong talent kansen te bieden op een onderzoekscarrière, is op initiatief van NWO, VSNU en KNAW de Vernieuwingsimpuls tot stand gekomen. Deze vernieuwingsimpuls moet op den duur uitgroeien tot een impuls van substantiële omvang. OCenW heeft het gezamenlijke voorstel van de organisaties overgenomen, dat jonge talentvolle onderzoekers met een budget van f 1,5 miljoen voor vijf jaar in staat stelt hun onderzoeksideeën te realiseren. In 2000 is de eerste tranche gestart. De procedure legt nadruk op selectie van personen, eerder dan op beoordeling van onderzoeksplannen. Over de eerste ronde zal NWO een verslag uitbrengen.

Voor de verdere groei van de Vernieuwingsimpuls heeft het kabinet uit de FES-middelen een bedrag van f 25 miljoen per jaar uitgetrokken, voor een periode van tien jaar, plus 5 miljoen extra per jaar uit de OCenW-begroting. NWO, VSNU en KNAW zullen een voorstel ontwikkelen om de Vernieuwingsimpuls verder uit te bouwen.

De Vernieuwingsimpuls is bedoeld om het toekomstige tekort aan personeel in de kennisinfrastructuur op te lossen. Onderzoekers in de vernieuwingsimpuls worden voorgedragen door een van de universiteiten. NWO maakt hieruit een selectie. De toe te kennen premie bedraagt f 300 000,- per jaar voor een periode van 5 jaar. Universiteiten bieden geselecteerde kandidaten die na vijf jaar werkelijk hebben bewezen over talent te beschikken, een reguliere positie aan om hun wetenschappelijke loopbaan voort te zetten. Door deze impuls kunnen jonge onderzoekers behouden worden voor het onderzoekbestel. Vanaf 2005 moet dit zichtbaar worden.

Het ijkpunt voor succes van de maatregel is of de selectie van talentvolle jonge onderzoekers tijdig en in voldoende aantallen plaatsvindt, en in welke mate de jonge onderzoekers daadwerkelijk behouden blijven. Het budgettaire perspectief voor de Vernieuwingsimpuls voor de periode tot en met 2010 omvat, inclusief de matching die door NWO en VSNU is toegezegd, circa f 1550 miljoen Met deze middelen kunnen in totaal meer dan 1000 jonge talentvolle onderzoekers worden aangetrokken, en zal het aantal plaatsen dat is bezet gemiddeld meer dan 500 per jaar bedragen.

De universiteiten zijn een inspanningsverplichting aangegaan om diegenen die zich tijdens hun vijfjarige aanstelling in de Vernieuwingsimpuls met succes ontplooien daadwerkelijk een vast perspectief te bieden. Verwacht mag worden, vooropgesteld dat de selectieprocedure van goede kwaliteit is en dat, afhankelijk van de aantrekkelijkheid van de universitaire werkomgeving, tot 70% van de betrokken onderzoekers in de universiteiten werkzaam zullen kunnen blijven (daarbij speelt uiteraard mee, dat er de komende jaren zeer veel wetenschappelijke posities vrijkomen door de te verwachten uitstroom). Een kleiner deel van betrokkenen zal wellicht zijn carrière voortzetten bij publieke onderzoekinstellingen, researchlaboratoria van het bedrijfsleven of in het buitenland.

Na goedkeuring van het voorstel dat aan NWO, VSNU en KNAW is gevraagd voor de aanpak van de Vernieuwingsimpuls bij het genoemde budgettaire perspectief, zullen op basis daarvan streefwaarden kunnen worden aangegeven. De Kamer zal daarover worden geïnformeerd.

De resultaten van deze maatregel worden gemonitord door te registreren wat het resultaat is van de evaluatie van de onderzoekers die NWO geselecteerd heeft. De registraties zullen vanaf 2005 in een jaarlijkse rapportage beschikbaar zijn.

Bij een grotere autonomie van de instellingen, zo stelt het Wetenschapsbudget 2000, hoort een andere wijze van omgaan met verkenningen. Het Wetenschapsbudget onderscheidt enerzijds wetenschappelijke, en anderzijds maatschappelijke verkenningen. De KNAW heeft inmiddels zijn aanpak van verkenningen uit wetenschappelijk perspectief voorgelegd. De verantwoordelijkheid voor maatschappelijke verkenningen legt het Wetenschapsbudget 2000 bij de AWT (Adviesraad voor het Wetenschap- en Technologiebeleid), samen met COS (Commissie van Overleg Sectorraden) en Sectorraden.

Uit de evaluatie van het Rathenau Instituut, die in november 1999 werd uitgebracht, blijkt dat dit instituut een taak verricht die nauwe verwantschap vertoont met de maatschappelijke verkenningen onder auspiciën van de AWT. Daarom zouden de activiteiten van de AWT en het Rathenau Instituut op het terrein van maatschappelijke verkenningen meer op elkaar afgestemd moeten worden. In de in april 2000 verschenen nota Wetenschap- en Techniekcommunicatie (Boeiend, Betrouwbaar en Belangrijk, Tweede Kamer, vergaderjaar 1999–2000, 26 658 nr. 12) is aangekondigd om hierover een beleidsdocument uit te brengen. Daarbij wordt ook de voorgenomen evaluatie van de AWT betrokken.

Hoogwaardig onderzoek vraagt om een hoogwaardige toerusting, zo stelt het Wetenschapsbudget. Het formuleert dan ook de wens van een investeringsportefeuille. In samenhang met het ICES-beleid (Interdepartementale Commissie Economische Structuurversterking) van OCenW wordt gewerkt aan zo'n portefeuille, die een overzicht biedt van noodzakelijke geachte investeringen in de publieke kennisinfrastructuur. Eveneens als voorbereiding op investeringen in kennis is het rapport Kennis is kracht uitgebracht (mei 2000), in het kader van de derde ICES-tranche (vanaf 2003).

Maatschappelijke verantwoordelijkheid

Het Wetenschapsbudget 2000 kondigde een beleidsvisie aan van de overheid op communicatie over wetenschap en techniek. De nota Boeiend, betrouwbaar en belangrijk geeft een aanzet om de communicatie over wetenschap en techniek te intensiveren. Bij de behandeling van de nota onderschreef de Tweede Kamer de hoofdlijnen van de nota: massamedia, jongeren, focus, bundeling en systematiek. De Kamer zette echter vraagtekens bij de concrete uitwerking. Het implementatieplan van de Stichting WeTeN (Wetenschap en Techniek Nederland) wordt dit najaar aan de Kamer voorgelegd.

In juni 2000 brachten de bewindslieden van EZ en OCenW de nota Concurreren met ict-competenties (Tweede Kamer, vergaderjaar 1999–2000, 26 643 nr. 4) uit. De nota schetst het toegenomen belang van ict voor de ontwikkeling van de economie en formuleert beleid om de positie van Nederland op dit terrein te versterken. NWO actualiseert verder de Nationale onderzoek agenda informatica. Er wordt een platform gevormd voor samenwerking en bundeling van krachten tussen onderzoekscholen, CWI (Centrum voor Wiskunde en Informatica) en andere onderzoekseenheden op informaticagebied. De AWT laat, onder leiding van de werkgroep Risseeuw, een verkenning uitvoeren, die in het voorjaar van het jaar 2001 verschijnt. Om de doorstroming van kennis naar het bedrijfsleven te verbeteren, is door EZ en OCenW een task force opgezet.

De ministers van VROM, EZ, LNV, VWS en OCenW zullen binnenkort de Integrale Beleidsnota Biotechnologie uitbrengen. Hierin zetten zij een beleid uit om Nederland op zorgvuldige wijze de kansen te laten benutten die de economische ontwikkeling biedt op het terrein van biotechnologie, en met name «genomics».

In december 2000 organiseert OCenW samen met de OESO de derde Global Research Village conferentie. Deze richt zich vooral op de toegankelijkheid van publiek gefinancierd onderzoek.

Nieuwe vormen van samenwerking

Nieuwe vormen van samenwerking, zo stelt het Wetenschapsbudget 2000, ontstaan over grenzen van instituties en gebieden heen, multidisciplinair, tussen onderzoekers en toepassers van kennis, tijdelijk, regionaal, landelijk, internationaal. Om de vakdepartementen optimaal te betrekken bij de agendering en uitvoering van verkenningen, is aan de Adviesraad voor Wetenschaps- en Technologiebeleid advies gevraagd over de wijze waarop de verkenningenagenda het best tot stand kan worden gebracht. Dit advies wordt betrokken bij het eerder aangekondigde document over verkenningen.

Samen met het Ministerie van Economische Zaken organiseert OCenW dit najaar een werkconferentie over mechanismen om de relatie te versterken tussen onderzoek en bedrijfsleven, zoals een technostartersplatform en octrooibeleid.

Voor de internationale samenwerking zijn de discussies over een «Europa van kennis en innovatie» van belang die tijdens de top in Lissabon zijn gevoerd, op initiatief van het Portugese voorzitterschap. De nota Naar een Europese onderzoeksruimte van commissaris Busquin leverde in deze discussies een belangrijke bijdrage en zal van grote invloed zijn op de vormgeving van het Zesde Kaderprogramma. Aan de voornemens van Busquin verbond de Onderzoeksraad de eerste politieke conclusies tijdens zijn zitting op 15 juni 2000. Het debat zal worden voortgezet op 16 november 2000. Het Vijfde Kaderprogramma is inmiddels in uitvoering. De resultaten van de eerste «calls» hebben voor Nederland in het algemeen zeer bevredigende resultaten opgeleverd.

De bilaterale samenwerking met Rusland, Hongarije, Indonesië en China zijn door onafhankelijke en internationaal samengestelde commissies geëvalueerd. De uitkomsten zullen worden bezien met het oog op de ontwikkeling van een geïntegreerd wetenschapsbeleid.

3. DE BELEIDSDOELEN OP BASIS VAN KENGETALLEN

De hiervoor genoemde hoofddoelstelling en enkele daaruit afgeleide hoofdlijnen van beleid worden hierna met kengetallen ondersteund. De kengetallen geven slechts een partieel en globaal inzicht in het functioneren van het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek.

Kwaliteit

Nederlandse wetenschappelijke publicaties worden relatief veel geciteerd. Het percentage citaties ligt al jaren ongeveer 20% boven het wereldgemiddelde. Disciplines in het Nederlandse onderzoeksland als chemie, fysica, chemische technologie, werktuigbouwkunde en civiele techniek zijn op hun beurt weer uitschieters (meer dan 30% citaties boven het wereldgemiddelde).

Daarnaast laten de visitatierapporten van het afgelopen jaar (bedrijfskunde, psychologie, diergeneeskunde, biologie en elektrotechniek) zien dat de kwaliteit van het universitaire onderzoek op de onderzochte gebieden goed tot zeer goed is.

Onderzoek als carrière

Uit figuur 1 blijkt dat het aandeel vrouwen in wetenschappelijke functies wel gestegen is tussen 1990 en 1999, maar relatief laag blijft, met uitzondering van de aio-functies.

Figuur 1: Vrouwen in wetenschappelijke functies 1990 en 1999 Bron: opgaven instellingen, WOPI (universiteiten)

Nieuwe vormen van samenwerking

Samenwerking kan vele vormen aannemen, variërend van informele contacten tot formele contracten. Figuur 2 laat zien dat kennisinstellingen (zoals universiteiten, NWO, KNAW, TNO) relatief veel contracten verwerven met derden (buitenland en privaat Nederland). Uitsplitsing van de contracten naar «buitenland» en «bedrijven» laat zien dat Nederland zelfs het hoogste percentage contracten heeft vanuit bedrijven (9,5% in 1997) en een gemiddelde positie inneemt als het gaat om contracten vanuit het buitenland (5,4% in 1997).

Figuur 2: Publieke R&D, extern gefinancierd, 1991 en 1997

Bron: OESO

In de volgende tabel zijn gegevens opgenomen over de Nederlandse onderzoeksartikelen die samen met artikelen uit het buitenland zijn opgenomen in internationale tijdschriften. Aandacht wordt gegeven aan de co-publicaties met landen waarmee Nederland specifieke bilaterale overeenkomsten heeft gesloten. Vooral het aandeel van de samenwerking met Russische onderzoekers is in de loop van de jaren negentig toegenomen. Verder blijkt dat de samenwerking met landen van de Europese Unie sterk is gestegen, ten koste van de samenwerking met de Verenigde Staten.

Bron:NOWT/CWTS, komende NOWT-rapport 2000

4. HORIZONTALE TOELICHTING

De ontvangsten bestaan voornamelijk uit de doelfinancieringsbedragen van de Ministeries van Economische Zaken en Defensie voor TNO en het aandeel van dit beleidsterrein in het FES.

Exclusief de uitgaven die zijn gedesaldeerd met de ontvangsten, zijn de uitgaven als volgt:

De uitgaven voor de huisvesting dalen, omdat het budget van de Koninklijke Bibliotheek (KB) daarvoor vanaf 2001 is opgenomen in de reguliere financiering van de KB. De reeks rechtspositionele lasten stijgt voornamelijk vanwege het parkeren van de vernieuwingsimpuls van f 30 miljoen. Het verloop van de meerjarencijfers van NWO en TNO wordt verklaard door het kasregime (is al in de vorige begroting toegelicht) en de voor TNO vanaf 2003 ingeboekte verlaging vanf 10 miljoen voor het OCenW deel en f 5 miljoen van de Defensie doelfinanciering.

De stijging in de uitgaven voor de internationale onderzoeksinstellingen worden verklaard door de inflatie, het relatieve aandeel van Nederland in de contributies zoals berekend op basis van het BNP en de dalende euro ten opzichte van de Zwitserse frank.

De hierboven vermelde overheveling van het huisvestingsbudget van de Koninklijke Bibliotheek is de voornaamste oorzaak van de stijging van de reeks voor bibliotheken en informatieverzorging.

Beleidsterrein 25 Studiefinancieringsbeleid

Studiefinancieringsbeleid ten opzichte van de totale begroting OCenW

Uitgaven en ontvangsten OCenW f 43,9 mld. Uitgaven en ontvangsten studiefinancieringsbeleid f 3,1 mld.

1. ALGEMEEN

Het beleidsterrein studiefinancieringsbeleid omvat de volgende wetten:

• Wet op de studiefinanciering (WSF): de WSF bepaalt welke studerenden recht hebben op studiefinanciering en hoe die rechten zijn opgebouwd. De WSF heeft betrekking op:

• Deelnemers van 18 jaar en ouder in de beroepsopleidende leerweg (bol) van het secundair beroepsonderwijs

• Studenten in het hoger beroepsonderwijs (hbo)

• Studenten in het wetenschappelijk onderwijs (wo)

• Wet tegemoetkoming studiekosten (WTS): de WTS bevat bepalingen voor de tegemoetkoming in de studiekosten voor

• scholieren tot en met 17 jaar die voltijds voortgezet onderwijs of de voltijdse opleidingen in de beroepsopleidende leerweg (bol) in het secundair beroepsonderwijs volgen (ts17-)

• voltijdstuderenden van 18 jaar en ouder die voortgezet onderwijs volgen (vo18+)

• studerenden van 18 jaar en ouder die (deeltijd) voortgezet onderwijs volgen en voltijdstuderenden in het hoger onderwijs van 18 jaar en ouder aan lerarenopleidingen in de tekortvakken (WTS18+).

• Les en cursusgeldwet (LCW): de LCW bepaalt welke vo- en bol-scholieren lesgeldplichtig zijn en op welke wijze de hoogte van het les- en cursusgeld wordt vastgesteld.

Op 13 juli 2000 is de WSF2000 in het Staatsblad verschenen. De wet is op 1 september in werking getreden en stelt studenten in staat hun studie flexibeler in te richten: zo wordt de diplomatermijn voor studenten verlengd tot 10 jaar en wordt de leeftijdsgrens verruimd. Het systeem van de prestatiebeurs blijft gehandhaafd in de nieuwe WSF2000.

Onderdeel van de WSF is de reisvoorziening. Het huidige contract met de openbaarvervoerbedrijven loopt tot en met 2002. De brief aan de Kamer van 11 oktober 1999 beschrijft de uitgangspunten voor een reisvoorziening na 2002. De Kamer heeft zich in het debat vervolgens uitgesproken voor continuering van de week/weekendkaart of teruggave van het geld aan de student, al dan niet in combinatie met een kortingskaart.

Vanaf het studiejaar 2000/2001 valt de ov-studentenkaart voor iedereen die op of na 1 september 1999 voor het eerst met een studie in het hoger onderwijs is begonnen onder de werking van de prestatiebeurs. De budgettaire consequenties hiervan komen later in deze toelichting aan de orde.

Vanwege het kasbeleid op de begroting zijn de uitgaven aan de ov-studentenkaart in 2000 met f 162 miljoen verhoogd, en in 2001 met f 156 miljoen en in 2002 met f 6 miljoen verlaagd.

In het regeerakkoord zijn extra middelen beschikbaar gesteld voor de uitbreiding van de WTS. De uitbreiding vindt in twee fasen plaats. De eerste fase die met ingang van het studiejaar 1999/2000 is ingegaan, betekende een verhoging van de inkomensgrens voor de tegemoetkoming in overige studiekosten en een verhoging van het normbedrag van deze tegemoetkoming.

De voorstellen voor de tweede fase van de verbetering van de WTS zijn neergelegd in de nota Meer voor meer. Uitbreiding tegemoetkoming studiekosten: de tweede fase. Op grond van deze voorstellen zullen meer scholieren in aanmerking komen voor een WTS-tegemoetkoming en wordt een glijdende schaal ingevoerd. Komend najaar zal hiervoor een wetsvoorstel worden ingediend. Naar verwachting zal de nieuwe wet per 1 augustus 2001 in werking treden. Vooruitlopend hierop is al met terugwerkende kracht tot het schooljaar 1999/2000 het normbedrag verder verhoogd. Overeenkomstig de wens van de Kamer is verhoging van het normbedrag f 100,-. De begroting is voor deze extra intensivering structureel verhoogd (zie ook het verantwoordingsplan).

Voor het lesgeld is in het wetsvoorstel opgenomen om de hoogte van het lesgeld aan te passen door een jaarlijkse indexering op basis van de algemene prijsontwikkeling gezinsconsumptie.

Verantwoordingsplan beleidsimpuls versnelling extra uitgaven WTS

In de begroting is sprake van een beleidsintensivering op het gebied van de WTS, door een versnelling van de extra uitgaven WTS. De beleidsintensivering betreft een extra uitgave van f 102 miljoen in 2000 voor de schooljaren 1999/2000 en 2000/2001. De uitbreiding bestaat uit een verhoging van het normbedrag van de tegemoetkoming met f 100,- (totale kosten f 48 miljoen) alsook een uitbreiding van het bereik van de lesgeldcompensatie (totale kosten f 54 miljoen). Voor de structurele kosten van de uitbreiding (vanaf 2001/2002 ) was in de meerjarenraming gedeeltelijk voorzien. De raming is structureel met f 20 miljoen verhoogd.

Door de uitbreiding van het bereik van de lesgeldcompensatie zal naar schatting het aantal gerechtigden voor een WTS-uitkering met 15 000 extra toenemen. De te realiseren uitbreiding is afhankelijk van de inkomensverdeling van de WTS-gerechtigden (de ouders van leerlingen). Voor de schatting hiervan is gebruik gemaakt van gegevens over de inkomensverdeling van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW).

In de verantwoording 2000 zal worden gerapporteerd over de gerealiseerde uitbreiding over het schooljaar 1999/2000, op basis van de reguliere uitvoeringsinformatie van de Informatie Beheergroep (IB-Groep).

Deze voorstellen zijn verwerkt in de raming van de uitgaven en ontvangsten voor dit beleidsterrein. Het totaalbeeld van de uitgaven en ontvangsten op het beleidsterrein studiefinancieringsbeleid is als volgt:

In de volgende paragrafen worden de verschillende onderdelen toegelicht:

• de uitgaven op grond van de WSF

• de uitgaven voor de reisvoorziening

• de uitgaven voor de WTS

• kengetallen bij de uitgaven

• de ontvangsten op grond van de WSF

• de lesgeldontvangsten

2. DE UITGAVEN OP GROND VAN DE WET OP DE STUDIEFINANCIERING (WSF)

Dit hoofdstuk behandelt in drie paragrafen de uitgaven, de aantallen en de normbedragen van de WSF.

Uitgaven

Bij de WSF-uitgaven wordt onderscheid gemaakt tussen relevante en niet-relevante uitgaven. Niet-relevant betekent in dit verband niet-relevant voor het beleidsmatig financieringstekort; deze uitgaven omvatten de rentedragende leningen, maar ook uitgaven aan de prestatiebeurs.

Totale uitgaven

De totale uitgaven WSF worden verkregen door de relevante en niet-relevante uitgaven te sommeren:

De relevante uitgaven

In tabel 2.2 is de realisatie 1999 opgenomen en zijn de relevante WSF-uitgaven van de begroting voor de jaren 2000 en verder weergegeven.

De belangrijkste componenten in de relevante uitgaven voor de WSF zijn de basisbeurs en de aanvullende beurs. In de raming van de uitgaven op deze onderdelen is onderscheid gemaakt tussen de tempobeurs, de prestatiebeurs (beide voor studenten in het hoger onderwijs) en de beurs voor deelnemers in de beroepsopleidende leerweg.

De tempobeurs wordt in eerste instantie als gift uitgekeerd en wordt, als een student niet aan de gestelde norm voldoet, omgezet in een lening. De prestatiebeurs is in studiejaar 1996/1997 cohortsgewijs ingevoerd. Deze beurs wordt uitgekeerd als voorwaardelijke lening en wordt omgezet in een gift als een student voldoet aan de gestelde normen. Wanneer niet aan de norm is voldaan, wordt de voorwaardelijke lening omgezet in een definitieve lening. De omzettingen vinden plaats na afloop van het eerste studiejaar en na het behalen van het diploma.

De beurs voor deelnemers in de beroepsopleidende leerweg is een gift. Begrotingstechnisch worden (voorwaardelijke) leningen als niet-relevante uitgaven geboekt; giften vallen onder de relevante uitgaven.

Het verloop van de uitgaven aan basis- en aanvullende beurs volgt in de eerste plaats de ontwikkeling van het aantal deelnemers. Daarnaast speelt de prijscomponent een rol: als gevolg van de indexering is op 1 januari 2000 de basisbeurs voor de beroepsopleidende leerweg met f 8,29 per maand verhoogd en voor het hoger onderwijs met f 9,01. Deze stijging uit zich direct in de uitgaven basisbeurs voor de beroepsopleidende leerweg; vanwege het vertragende prestatiebeurs-effect is deze stijging voor het hoger onderwijs minder zichtbaar in de relevante uitgaven voor de basisbeurs.

Door de indexering van het college- en lesgeld stijgt de raming van de aanvullende beurs bovendien in de hele periode.

De relevante uitgaven aan de prestatiebeurs betreffen de omzettingen van voorlopige lening in gift en nemen vanaf 2000 sterk toe vanwege de jaarlijkse toename van de groep prestatiebeursstudenten gedurende de periode.

Tot de uitgaven aan de basisbeurs behoren ook de uitgaven als gevolg van de amendementen die de Kamer heeft aangenomen bij de behandeling van de WSF2000. Met name de mogelijkheid tot kwijtschelding van de aanvullende beurs, de uitbreiding van de studiefinancieringsrechten voor duale studenten HBO-V en het oprekken van de leeftijdsgrens hebben financiële consequenties. De relevante uitgaven die met deze amendementen gemoeid zijn, vormen een oplopende reeks tot f 50 miljoen vanaf 2005. Deze extra uitgaven zijn gedekt uit de reservering die oorspronkelijk in de begroting opgenomen was om onzekerheden in de studiefinancieringsbegroting te dekken (deze laatste reservering was opgebouwd uit de besparing die de gewijzigde indexering van de beurs voor thuiswonenden opleverde).

In de post «bijstelling/overig SF» zijn de vergoedingen geraamd voor studerenden in Nederland uit landen van de Europese Unie.

De maatregel die in de begroting 2000 werd aangekondigd om deze vergoeding te verlagen wordt één jaar uitgesteld en dus met ingang van het studiejaar 2001/2002 ingevoerd. De besparing die dit oplevert, zal dan worden ingezet voor het beleidsterrein internationalisering.

Daarnaast is in de post «bijstelling/overig SF» het effect meegenomen van ten onrechte betaalde studiefinanciering en van de uitgaven aan lesgeldvoorschotten. Deze voorschotten worden in het kader van de WSF verstrekt aan bol-deelnemers met ouders in de lagere inkomensgroepen.

De niet-relevante uitgaven

In tabel 2.3 zijn de niet-relevante WSF-uitgaven weergegeven van de begroting 2001 en de meerjarenramingen 2002–2005.

De reeks «prestatiebeurs» laat het effect zien van de als voorwaardelijke lening verstrekte prestatiebeurzen. De prestatiebeurzen worden als niet-relevante uitgaven geboekt. De omzettingen in gift worden hierop in mindering gebracht. De stijging tot en met het jaar 2000 is het gevolg van de cohortsgewijze invoering van de prestatiebeurs. De daling in 2001 is het effect van de eerste omzettingen op basis van de diplomatermijn.

Vanaf het jaar 2000 valt ook de ov-studentenkaart onder de werking van de prestatiebeurs. De effecten die dit heeft op de niet-relevante uitgaven zijn verwerkt in de raming voor de prestatiebeurs-uitgaven.

De post «reguliere lening» omvat de uitgaven aan de rentedragende lening die studenten op kunnen nemen. Ook zijn hierin opgenomen de uitgaven voor de definitieve lening aan tempo- en prestatiebeurs en aan de ov-studentenkaart voor studenten die niet aan de gestelde normen hebben voldaan.

Aantallen

In deze paragraaf wordt de ontwikkeling in het aantal basisbeursgerechtigden en in het aantal aanvullende beursgerechtigden toegelicht, waarbij ook de verdeling tussen tempo- en prestatiebeurs ter sprake komt.

Totaal aantal basisbeursgerechtigden

In tabel 2.4 zijn de geraamde aantallen basisbeursgerechtigde studerenden opgenomen.

De raming van het totaal aantal basisbeursgerechtigden is gebaseerd op de Referentieraming. Hieruit blijkt dat het totaal aantal basisbeurzen de komende jaren afneemt. De daling is waarneembaar over alle onderwijssoorten.

In het hoger onderwijs is de daling vooral het effect van beleidsmaatregelen uit het verleden (met name de zogenaamde «c+1»-maatregel). In het wetenschappelijk onderwijs werkt de daling van de instroom in de jaren 1995, 1996 en 1997 nog door in het aantal ingeschrevenen.

Na 2002 stijgt het aantal beursgerechtigde studerenden. Met name in het hbo is dit het gevolg van een toegenomen instroom van studenten. Ook zal het aantal basisbeursgerechtigden (in geringe mate) toenemen vanwege de verhoging van de leeftijdsgrens en de verlenging van de diplomatermijn tot 10 jaar in de WSF2000.

Prestatiebeurs- en tempobeursgerechtigden

De prestatiebeurs is ingevoerd op 1 september 1996 en geldt voor alle studenten die na die datum met een studie in het hoger onderwijs zijn begonnen. Studenten die vóór deze datum hun studie zijn begonnen, vallen nog onder het regime van de tempobeurs. Prestatiebeursstudenten krijgen hun beurs in eerste instantie als lening. Wanneer ze de prestatienorm halen, wordt deze voorwaardelijke lening omgezet in een gift; begrotingstechnisch worden de niet-relevante uitgaven dan relevant. Als een student niet aan de prestatienorm voldoet, verandert de voorwaardelijke lening in een definitieve lening en blijven de uitgaven niet-relevant.

De prestatiebeurs kent twee momenten voor prestatiemeting: na afloop van het eerste studiejaar wordt bekeken of de student in dat jaar voldoende studiepunten heeft behaald en aan het eind van de studie wordt bekeken of het diploma binnen de diplomatermijn is behaald. Bij de laatste meting (in januari 2000) voldeed ruim 92% van de eerstejaarsstudenten in het hoger onderwijs aan de prestatienorm.

In tabel 2.5 is het totaal aantal basisbeursgerechtigden in het hoger onderwijs gegeven, waarna in tabel 2.6 en 2.7 een uitsplitsing wordt gegeven naar prestatiebeurs- en tempobeursgerechtigden. Aangezien de beroepsopleidende leerweg niet onder de prestatiebeurs valt, zijn de deelnemersaantallen niet gepresenteerd in de volgende tabellen.