INHOUDSOPGAVE

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET WETSVOORSTEL

Wetsartikel 1 (uitgaven/verplichtingen en ontvangsten)

De begrotingsstaten die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001 elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begrotingsstaat van het Ministerie van Economische Zaken voor het jaar 2003 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2003. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2003.

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de uitgaven, verplichtingen en de ontvangsten voor het jaar 2003 vastgesteld. De in de begroting opgenomen begrotingsartikelen worden in onderdeel B van deze memorie van toelichting toegelicht (de zogenaamde begrotingstoelichting).

Wetsartikel 2 (baten-lastendiensten)

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de baten en lasten en kapitaaluitgaven en ontvangsten van de baten-lastendiensten Senter, EVD, Bureau I.E. en Telecom voor het jaar 2003 vastgesteld. De in die begrotingen opgenomen begrotingsartikelen worden toegelicht in onderdeel B van deze memorie van toelichting.

Wetsartikel 4

Met deze specifieke bepaling ten behoeve van de begroting van Economische Zaken wordt eveneens vooruitgelopen op een wijziging van de Comptabiliteitswet 2001. Die wijziging behelst de mogelijkheid tot het vormen van een interne reserve binnen de Rijksbegroting. Deze reserve wordt aangehouden binnen 's Rijks schatkist. Ten behoeve van de Garantiefaciliteit Opkomende Markten, de SENO-faciliteit en de Garantiefaciliteit herverzekering Inpres 8 (artikel 5) wordt zo'n reserve gevormd, waaruit eventuele toekomstige betalingen uit hoofde van verstrekte garanties kunnen worden gefinancierd. Op deze manier kan op een doelmatige en bestuurlijk transparante wijze zorggedragen worden voor de beschikbaarheid van voldoende budgettaire middelen in het (nog onzekere toekomstige) jaar dat op een garantie moet worden getrokken.

Bij de onderhavige garantieregelingen gaat de wet van de grote aantallen niet op, zodat het trekken op een garantie van jaar op jaar aanzienlijke uitgavenfluctuaties kan opleveren, die niet zonder aanzienlijke budgettaire problemen binnen de begroting van EZ kunnen worden opgevangen. Om dergelijke fluctuaties op te vangen, zijn in het verleden achtergestelde leningen verstrekt aan een (externe) stichting die de Garantiefaciliteit Opkomende Markten en de SENO-faciliteit uitvoert. Uit hoofde van het budgetrecht en de doelmatigheid zijn tegen de inschakeling van een stichting bezwaren aan te voeren.

Door gebruik te maken van de interne reserveringsmogelijkheid wordt de doelmatigheid bevorderd; de gereserveerde middelen blijven immers langer in de schatkist en leiden dus tot lagere rentekosten. Inmiddels zijn de achtergestelde leningen terugontvangen van de stichting en toegevoegd aan de interne reserve.

Ook de bestuurlijke transparantie is met de nieuwe faciliteit gediend. Zowel voor de vulling van de reserve als voor de daaruit te verrichten betalingen aan derden geldt namelijk de volledige ministeriële verantwoordelijkheid. Daarom behoren de vulling van de reserve en de betalingen ten laste van de reserve idealiter via de begroting van EZ tot stand te komen. Vanuit autorisatie-oogpunt heeft de begrotingswetgever daarmee zowel zicht op de vulling van de reserve ten laste van de begroting van EZ, als de eventueel in latere jaren te verrichten betalingen op het moment dat op de garantie moet worden getrokken.

B. DE BEGROTINGSTOELICHTING

De toelichting bij de EZ-begroting 2003 kent de volgende opbouw.

1. Leeswijzer

2. Het beleid

2.1 De Beleidsagenda

Paragraaf 2.1.1 Inleiding

Paragraaf 2.1.2 Ruimte voor de markt, eerlijke concurrentie

Paragraaf 2.1.3 Ruimte om te ondernemen, minder regels

Paragraaf 2.1.4 Excelleren in Innovatie

Paragraaf 2.1.5 Excellente Informatie en Communicatiewerken en Technologie

Paragraaf 2.1.6 Hoogwaardig Human Capital

Paragraaf 2.1.7 Inzet op duurzaamheid

Paragraaf 2.1.8 Begroting op hoofdlijnen

Paragraaf 2.1.9 Beleidsprogramma

2.2 Beleidsartikelen

1. Werking binnenlandse markten

2. Bevorderen van innovatiekracht

3. Bevorderen ondernemingsklimaat

4. Doelmatige en duurzame energievoorziening

5. Buitenlandse economische betrekkingen

6. Vitale belangen ten tijde van crisis

7. Beheer bodemschatten

8. Economische analyses en prognoses

9. Voorzien in maatschappelijke behoefte aan statistieken

10. Effectieve telecommunicatie- en postmarkt

2.3 Niet-beleidsartikelen

21. Algemeen

22. Nominaal en onvoorzien

23. Afwikkeling oude verplichtingen

3. De bedrijfsvoering

4. Baten-lastendiensten

• Senter

• Economische Voorlichtingsdienst (EVD)

• Bureau voor het Industriële Eigendom (Bureau I.E.)

• Telecom

5. De verdiepingsbijlage

6. De bijlage moties en toezeggingen

7. Lijst met afkortingen

8. Trefwoordenregister

1. LEESWIJZER

De leeswijzer gaat in op de volgende onderwerpen:

1. Toevoeging Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post.

2. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid.

3. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming.

4. Groeiparagrafen.

5. Evaluatiebeleid.

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen.

7. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften.

1. Toevoeging Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post

In het Strategisch Akkoord van 3 juli 2002 is aangegeven dat met het oog op de grote invloed van informatie- en communicatietechnologie op de samenleving en het belang daarvan voor de economische ontwikkeling, een geïntegreerde beleidsaanpak op dit terrein noodzakelijk is. Daarom is in het Strategisch Akkoord afgesproken dat het Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post (DGTP, inclusief het agentschap Telecom) van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat overgaat naar het Ministerie van Economische Zaken.

In deze EZ-begroting 2003 is daarom een nieuw beleidsartikel 10 Effectieve telecommunicatie- en postmarkt opgenomen. Dit artikel stond voorheen op de begroting van Verkeer en Waterstaat (als beleidsartikel 15).

De beleidsmatige verantwoordelijkheid is direct na het aantreden van het nieuwe kabinet naar het Ministerie van Economische Zaken overgegaan. De administratief-technische overheveling van budgetten zal echter om praktische redenen met ingang van 2003 plaatsvinden.

2. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken is verantwoordelijk voor het scheppen van voorwaarden voor het realiseren van duurzame economische groei. Voor een goede werking van de economie is het nodig dat private partijen binnen bepaalde randvoorwaarden hun gang kunnen gaan. EZ werkt als een katalysator die de (potentiële) economische groei moet voortstuwen. Op het gebied van marktwerking, kennis- en innovatiebeleid en ondernemingsklimaat is EZ slechts één van de relevante partijen. Ook worden ontwikkelingen op die gebieden voortdurend door externe factoren beïnvloed. De eigen sturing op de mate van doelbereik is hierdoor beperkt. Gelet op het voorwaardenscheppende karakter van het beleid, is er sprake van een systeemverantwoordelijkheid voor de Minister van EZ. Dit betekent dat het accent bij de verantwoording komt te liggen op de wijze waarop EZ invulling heeft gegeven aan de inrichting van het «beleidssysteem». Uiteraard gebeurt dit nadrukkelijk in de context van de beleidsresultaten. Zoals bijvoorbeeld bij beleidsartikel 2 Bevordering van innovatiekracht, waar effectindicatoren zijn gedefinieerd. De ontwikkeling die in deze indicatoren optreedt, is van belang voor de inrichting van het nationale innovatiesysteem, waarvan het beleidsinstrumentarium van EZ een onderdeel uitmaakt.

3. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

Bij de beleidsartikelen zijn de veronderstellingen ten aanzien van effectbereik meestal verwerkt in de beleidscontext en niet in een aparte paragraaf. In de meeste gevallen zou bij het vermelden van de veronderstellingen in een aparte paragraaf de beleidscontext ontbreken die juist nodig is om de veronderstellingen goed te kunnen plaatsen en beoordelen.

In algemene zin geldt dat de mate van doelbereik ten aanzien van de centrale EZ-doelstelling, te weten de bevordering van duurzame economische groei, afhankelijk is van vele factoren. De internationale conjunctuur is één van die factoren die bij nagenoeg alle beleidsartikelen een belangrijke rol speelt. In de toelichting op de beleidsartikelen is op meer specifieke factoren ingegaan. Voorts zijn bij een aantal beleidsartikelen en in de paragrafen inzake de baten-lastendiensten gegevens opgenomen die indicatief zijn voor doelmatigheid en raming. Zo zijn per beleidsartikel de personele uitgaven gespecificeerd naar de «P en Q»-componenten. De programma-uitgaven zijn niet gespecificeerd naar «P en Q», omdat deze componenten van de raming geen stuurvariabelen zijn.

4. Groeiparagrafen

In de EZ-begroting van vorig jaar (2002) waren in de groeiparagrafen bij de beleidsartikelen diverse elementen opgenomen waarbij een reëel perspectief bestond voor verbeteringen in het kader van de VBTB-begroting. Bij de voorbereiding van de begroting 2003 is getracht deze verbeterpunten zo goed mogelijk in te vullen. Daar waar invulling is gegeven aan verbeterpunten, wordt dit in de beleidsartikelen aangegeven. Bij enkele verbeterpunten uit de begroting 2002 is in de begroting 2003 weliswaar sprake van voortgang, maar nog niet van volledige invulling. De voortgang op die punten wordt vermeld in de groeiparagrafen van deze begroting. In de groeiparagrafen worden uiteraard eveneens de nieuwe verbeterpunten gemeld die bij de voorbereiding van deze begroting naar voren zijn gekomen.

Zoals ook al in de begroting 2002 gemeld, kunnen niet alle beleidsdoelstellingen integraal volgens de VBTB-theorie worden uitgewerkt. Zo is de invloed van beleidsinstrumenten in termen van maatschappelijk effect in een aantal gevallen niet exact of soms moeilijk meetbaar. Ook komt het voor dat de maatschappelijke effecten van beleidsmaatregelen pas jaren na de implementatie van het beleid hun beslag krijgen. Een door EZ geïnitieerde internationale studie naar effectmeting op het gebied van het innovatiebeleid heeft een aantal van deze beperkingen ten aanzien van effectmeting duidelijk gemaakt. In de praktijk blijkt het vaak ook moeilijk om specifieke interventietaken geheel in VBTB-termen te gieten. Dit is bijvoorbeeld merkbaar bij de doelstelling gericht op de vervolmaking van de Europese interne markt (beleidsartikel 5). De eigen sturing op de mate van doelbereik is op dit gebied zeer beperkt.

Enkele verbeterpunten zijn zo algemeen dat deze niet in de individuele groeiparagrafen zijn vermeld. Deze worden hieronder weergegeven.

• Een zeer belangrijk element in het ontwikkelingstraject van VBTB, is de integratie van het VBTB-gedachtegoed in de bedrijfsvoering van het ministerie. Het mag immers niet zo zijn dat de WWW-vragen alleen in de begrotingsstukken beantwoord worden. Deze essentiële vragen moeten ook in de interne processen een duidelijke plaats krijgen. Hieraan wordt aandacht besteed in het kader van de werkplancyclus van EZ, waarin de relatie tussen de VBTB-begroting en de interne werkplannen, op concern- en onderdeelsniveau, een belangrijk item is.

• Voor de formulering van doelstellingen, de ontwikkeling van prestatie-indicatoren en effectmeting geldt dat EZ voortdurend alert blijft op verbeterpunten. Aanpassingen op deze terreinen kunnen bijvoorbeeld voortkomen uit nieuwe beleidsnota's, gedachtewisselingen met de Kamer of uit discussies in het kader van de interne werkplancyclus. Daar waar op dit moment concrete ontwikkelingen worden voorzien, is dit in de individuele groeiparagrafen vermeld.

5. Evaluatiebeleid

De Ministeriële Regeling Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek Rijksoverheid (RPER) van het Ministerie van Financiën stelt een aantal eisen aan de inrichting van systemen van prestatiegegevens en evaluatieonderzoek. Binnen EZ is deze regeling succesvol geïmplementeerd, waarbij het evaluatiebeleid van EZ is vernieuwd in lijn met de RPER. In hoofdlijn bevat het EZ-evaluatiebeleid de volgende elementen:

• Er is een procedure opgesteld voor de programmering, het beheer en de melding van resultaten van evaluatieonderzoeken.

• Aanvullend op de huidige evaluatie van individuele beleidsinstrumenten zullen de operationele beleidsdoelen periodiek worden geëvalueerd. Bezien zal worden in hoeverre aanvullende evaluaties van algemene doelen noodzakelijk zijn. Hiermee zijn de beleidsdoelen en instrumenten uit de begroting van EZ, conform de RPER, afgedekt met evaluatie-instrumenten.

• Er is een procedure opgesteld voor de afweging ten aanzien van ex-ante evaluatieonderzoek bij nieuw beleid of wijziging van bestaande beleidsdoelen en/of beleidsinstrumenten.

• Ter waarborging van de kwaliteit van evaluatieonderzoek is een aantal checks and balances vastgesteld, zoals het hanteren van het instrument van de begeleidingscommissie en een jaarlijkse audit door de Auditdienst van (onderdelen van) de evaluatiefunctie.

• Alle opzetten van evaluatieonderzoek worden getoetst aan de criteria van de RPER.

• Er is een procedure opgesteld waarmee de betrouwbaarheid, validiteit en bruikbaarheid van alle in de begroting opgenomen prestatiegegevens wordt geoptimaliseerd. Deze optimalisering is reeds in gang gezet in de vorm van een audit van de Auditdienst. EZ werkt momenteel aan de verbeterpunten zodat de beleidsinformatie in het jaarverslag over 2002 voldoet aan de gestelde eisen. Tevens zijn spelregels opgesteld voor zowel het beheer en actualiseren van de huidige prestatiegegevens als het ontwikkelen van nieuwe prestatiegegevens.

• De implementatie en werking van de RPER binnen EZ zal in 2004 worden geëvalueerd.

Bij de beleidsartikelen is de programmering van de evaluaties van de operationele doelen opgenomen in een aparte evaluatieparagraaf. De integrale evaluatieplanning van EZ (inclusief de evaluaties van individuele instrumenten) is opgenomen in het rijksbrede evaluatieoverzicht van het Ministerie van Financiën. Resultaten van afgeronde evaluatieonderzoeken zijn vermeld bij de relevante beleidsartikelen.

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen

De personele uitgaven van het kernministerie EZ die direct verband houden met beleidsuitgaven worden verbijzonderd naar de betreffende artikelen. De personele uitgaven voor de Directoraten-Generaal die onder het kernministerie vallen, zijn geraamd bij de beleidsartikelen 1 tot en met 7, alsmede bij beleidsartikel 10. De personele uitgaven zijn geraamd op basis van de formatieve sterkte en de gemiddelde loonsom. Als verdeelsleutel is het aantal fte's per beleidsartikel gehanteerd.

De in dit opzicht als indirect te beschouwen personele uitgaven van het kernministerie (algemene leiding, stafdirecties) worden geraamd op artikel 21 Algemeen. De materiële uitgaven van het kernministerie en de overige apparaatsuitgaven van het ministerie worden eveneens geraamd op artikel 21 Algemeen. Er heeft geen toerekening van deze uitgaven aan de beleidsartikelen plaatsgevonden.

Voor de diensten van EZ (NMa/DTe, SodM, CPB, CBS) geldt dat de integrale apparaatsuitgaven geraamd zijn op de betreffende beleidsartikelen (respectievelijk de artikelen 1, 7, 8 en 9).

Voor de baten-lastendiensten (Senter, EVD, Bureau I.E. en Telecom) geldt een ander regime. De vergoedingen van EZ aan deze baten-lastendiensten worden geraamd op de beleidsmatig daarvoor in aanmerking komende artikelen. De paragrafen inzake de baten-lastendiensten geven inzicht in de apparaatsuitgaven van Senter, EVD, Bureau I.E. en Telecom.

7. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften

In afwijking van de voorschriften specificeert EZ bij de beleidsartikelen de verplichtingenramingen in plaats van de uitgavenramingen, omdat de verplichtingenramingen op het niveau van de artikelen het meeste inzicht geven in het actuele beleid. Beleidsbeslissingen, zoals het introduceren of het beëindigen van subsidieregelingen zijn in de verplichtingenramingen immers direct traceerbaar. Vanwege de doorlooptijden en betalingsschema's van subsidies, bieden de uitgavenramingen in dat opzicht minder informatie. Overigens bevat de verdiepingsbijlage wel een specificatie van de uitgavenramingen naar operationeel doel niveau.

Daarnaast zijn de bedragen in de budgettaire paragraaf van de beleidsartikelen uit oogpunt van presentatie uitgedrukt in miljoenen, in plaats van in duizenden.

2. HET BELEID

2.1 DE BELEIDSAGENDA

2.1.1 Inleiding

Duurzame economische groei is nodig om de welvaart en het welzijn in Nederland te vergroten. De overheid moet zorgen voor goed functionerende markten in binnen- en buitenland en duidelijke spelregels die het vertrouwen in de economie versterken. Ook moet de overheid zorgen voor goede publieke voorzieningen en borging van de belangen van de consument. Tegelijk moet voldoende ruimte worden geboden aan een ondernemend, dynamisch en innoverend Nederland. Hieraan werkt het Ministerie van Economische Zaken.

Het Strategisch Akkoord geeft de bewindslieden van EZ goede handvatten om deze missie doeltreffend te realiseren. De Minister van Economische Zaken wordt verantwoordelijk voor het beleid over telecommunicatie. Hiervoor is het directoraat-generaal Telecommunicatie en Post (DGTP), inclusief de Telecom-divisie van de inspectie Verkeer & Waterstaat, toegevoegd aan EZ. Tevens is overeengekomen dat het beleid ten aanzien van de kabelsector en de digitalisering van de ether dat nu wordt behartigd door Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen eveneens naar EZ gaat. Door deze samenbundeling van beleid is EZ bij uitstek in staat invulling te geven aan haar coördinerende rol op het gebied van ICT en netwerksectoren. Daarnaast is de coördinatie van de besluitvorming in de Ministerraad over economische vraagstukken versterkt door alle besluiten op dit terrein in de Raad voor Economische Aangelegenheden (REA) te bespreken. Een andere gunstige ontwikkeling is dat in de Europese Unie een Raad voor de Concurrentiekracht en een Raad voor Vervoer, Energie en Telecom zijn opgericht.

Conjuncturele ontwikkelingen

Economisch gezien is Nederland in zwaar weer terechtgekomen. Na een aantal jaren van hoogconjunctuur is de economie zeer snel afgekoeld en is vanaf de zomer van 2001 de economische groei in Nederland haast tot stilstand gekomen. De export staat zwaar onder druk als gevolg van de internationale groeivertraging. Daarnaast verliest de Nederlandse export marktaandeel doordat onze concurrentiepositie in de afgelopen vijf jaar steeds verder is verslechterd. Ook laten dit jaar de bedrijfsinvesteringen, van belang voor toekomstige groei, een absolute daling zien, terwijl ook in 2003 geen groei van de investeringen wordt verwacht.

In 2001 en 2002 zal de economische groei naar verwachting uitkomen op respectievelijk 1,3% en 0,5%. Voor volgend jaar wordt slechts een bescheiden herstel verwacht tot 1,5% groei. Daarmee blijft Nederland beduidend achter bij de rest van Europa: ons groeicijfer voor komend jaar ligt een procentpunt lager dan het Europese gemiddelde. In de periode 2001–2003 komt daarmee de groei in Nederland gemiddeld slechts net boven de 1% uit. Een dergelijk laag cijfer is in Nederland sinds het begin van de jaren tachtig niet meer voorgekomen.

Een belangrijk element is het gedaalde vertrouwen van consumenten en producenten in de economie. De sterk schommelende aandelenkoersen, gecombineerd met de boekhoudschandalen bij enkele grote Amerikaanse ondernemingen, stellen dit vertrouwen zwaar op de proef. Er ligt nu een belangrijke taak voor zowel het bedrijfsleven als de overheid om het vertrouwen in het groeivermogen van onze economie te herstellen.

De economische vooruitzichten zijn ook slechter dan ten tijde van het afsluiten van het Strategisch Akkoord. Dit heeft er niet alleen toe geleid dat de budgettaire situatie er slechter voorstaat dan gedacht, maar ook dat de economische situatie nog zorgelijker is dan voorzien. In het bijzonder zorgelijk is het feit dat de loonkosten- en contractloonontwikkeling nauwelijks lijken te reageren op de recente vertraging van de economische groei. De concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven, die toch al onder druk stond, zal daarmee verder verslechteren. Deze groeivertraging mist haar uitwerking niet op de arbeidsmarkt. Naar verwachting zal de werkloosheid in 2002 en 2003 oplopen met in totaal 145 duizend personen tot 5% van de beroepsbevolking.

Het kabinet acht het van het grootste belang dat de sociale partners een knik in de loonontwikkeling bewerkstellingen en zal een overleg opstarten om te proberen de partners daarvan te overtuigen. Een dergelijk overleg mondt bij voorkeur uit in een Centraal Akkoord dat leidt tot een matiging van de contractlonen. Om deze ontwikkeling te ondersteunen stelt het kabinet een bedrag van € 500 mln lastenverlichting in het vooruitzicht, op voorwaarde van een succesvolle uitkomst van overleg met de partners. Een deel daarvan zal aangewend worden om de loonkosten direct te verlagen door het verlagen van de lasten voor werkgevers. De rest is gericht op het verlagen van de werknemerslasten.

Structurele ontwikkelingen

Kijkend «door de conjunctuur heen», dan staat Nederland voor de opgave om het economische fundament in de komende jaren te verstevigen. De vergrijzing van de Nederlandse bevolking zorgt ervoor dat economische groei steeds minder kan «leunen» op de groei van het arbeidsaanbod. De groei van de Nederlandse economie zal daarom veel meer dan tot nu toe moeten komen van de groei van de arbeidsproductiviteit1 en een cultuur waarbinnen innoveren gedijt. Dit sluit naadloos aan bij de ambities van de Europese Unie om in 2010 de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie ter wereld te worden. Dit betekent tegelijkertijd ook dat de andere lidstaten niet stilzitten en Nederland de handen uit de mouwen moet steken om goede economische prestaties te leveren in de Europese voorhoede.

Hogere groei van de arbeidsproductiviteit vraagt om een ambitieuze beleidsagenda die een breed scala aan beleidsterreinen omvat. Dit is ook een centraal punt in het kabinetsbeleid2 Deze«productiviteitsagenda» moet passen binnen de internationale context waarin de Nederlandse economie zich bevindt. Nederland is géén eiland. Onze welvaart is afhankelijk van de wereldeconomie als geheel en die van de Europese Unie in het bijzonder. Om daarbinnen te excelleren is een concurrerend vestigingsklimaat en een sterke economische structuur van groot belang. Dit is nodig om een kenniseconomie te creëren en om qua welvaart en dynamiek tot de top van de wereld te behoren. Nederland heeft daarin nog een belangrijke weg te gaan. Ter vergelijking: het inkomen per hoofd van de bevolking ligt in de VS bijna 30% hoger dan in ons land.

Om het economisch fundament van de Nederlandse economie te verstevigen en om een van de meest concurrerende en dynamische kenniseconomieën in de wereld te worden, moet ingezet worden op de volgende zes thema's, die tezamen de EZ productiviteitsagenda vormen en goed aansluiten bij de Globale Richtsnoeren voor het economisch beleid van de Europese Unie:1

1. Ruimte voor de markt, eerlijke concurrentie

2. Ruimte om te ondernemen, minder regels

3. Excelleren in Innovatie

4. Excellente Informatie- en Communicatienetwerken en -Technologie

5. Hoogwaardig Human Capital

6. Inzet op Duurzaamheid

2.1.2 Ruimte voor de markt, eerlijke concurrentie

Prioriteiten:

1. Herstel van vertrouwen en scherp toezicht

2. Efficiëntere overheid en efficiëntere markten

3. Voltooien liberalisering energiemarkt

4. Vrije en eerlijke handel (WTO, Europa)

De markt is het speelveld van ondernemers en consumenten. Daar wordt waarde gecreëerd en worden nieuwe producten en diensten ontwikkeld en aangeboden. De overheid moet hiervoor de ruimte bieden. Tegelijkertijd moet de overheid zorgen voor eerlijke spelregels en voor versterking van de positie van consumenten. Zowel in eigen land als internationaal.

Herstel van vertrouwen

De publiciteit rond de Amerikaanse boekhoudschandalen heeft duidelijk laten zien wat de gevolgen kunnen zijn van een tanend vertrouwen in het toezicht op de financiële markten. Gelet op deze ervaringen in de Verenigde Staten zet de overheid zich in om het vertrouwen te herstellen door het toezicht op de onafhankelijkheid en deskundigheid van accountants en de financiële verslaglegging te versterken. Daartoe worden in 2003 en 2004 de volgende acties genomen:

• Beroepsregelgeving voor certificeringbevoegde accountants krijgt een wettelijke basis;

• Introductie van extern, onafhankelijk toezicht op de onafhankelijkheid en deskundigheid van certificeringbevoegde accountants door een zelfstandig bestuursorgaan;

• Introductie van extern, onafhankelijk toezicht op de externe financiële verslaglegging van beursgenoteerde ondernemingen door de Autoriteit Financiële Markten;

• Versterking van de corporate governance structuur van ondernemingen door betere verantwoording door de raden van commissarissen en versterking van de positie van aandeelhouders (o.m. inzake vormgeving en gebruik van optieregelingen).

Het kabinet komt binnenkort met een notitie waarin de kabinetsplannen over het externe toezicht op accountants, de onafhankelijkheid van accountants en de wettelijke bescherming van de accountantstitel worden geconcretiseerd. Bij de voorbereiding van de nieuwe accountantswet zal daarnaast de mogelijkheid van het juridisch en administratief scheiden van controle en advieswerk binnen accountantskantoren bezien worden. Er zal zo spoedig mogelijk een wetsvoorstel aan de Tweede Kamer worden voorgelegd.

Strenge, consistente spelregels en scherper toezicht

Een goede werking van de markt vraagt om duidelijke regels die strak gehandhaafd worden. De Mededingingswet zal komend jaar worden versterkt. Daarvoor dienen de mededingingsregels helder en transparant te zijn en moet de NMa beter toegerust zijn om ontduiking van de regels op te kunnen sporen en te bestraffen. De omvorming van de NMa tot een zelfstandig bestuursorgaan is een belangrijke voorwaarde voor onafhankelijkheid van de Autoriteit. Ook moet het toezicht op het naleven van de spelregels consistent en samenhangend zijn. Daarvoor wordt de OPTA samengevoegd met de NMa en wordt binnen de NMa een vervoerskamer opgericht. Verder is EZ met VWS in gesprek over de vormgeving van het mededingingstoezicht in de zorgsector. Vervolgens is de consistentie met het Europese handhavingsysteem van belang. Daarom wordt gekeken naar het Europese voornemen het notificatiesysteem voor bedrijven, die een ontheffing van het kartelverbod wensen, te laten vervallen. Dit zou betekenen dat in de toekomst de bedrijven zelf moeten beoordelen of hun afspraken verenigbaar zijn met het mededingingsrecht. De NMa en de Europese Commissie toetsen in dit systeem achteraf.

De spelregels moeten ook consistent zijn. Markten integreren steeds meer onderling. Diensten en producten op het gebied van bijvoorbeeld telecommunicatie en kabel zijn nauw met elkaar verbonden. Dit vraagt om samenhang en consistentie in beleid. De afgelopen jaren is veel kennis opgedaan over de ordening van verschillende sectoren. Deze kennis is te versplinterd terwijl er veel overeenkomsten zijn in de problematiek. Voor betere kennisuitwisseling wordt in 2002 een Kenniscentrum Ordeningsvraagstukken gestart. In eerste instantie richt het zich op ordeningsvraagstukken in netwerksectoren, zoals gas en elektriciteit, en de belangen van consumenten. In een later stadium zal dit kenniscentrum worden uitgebreid met expertise over de ordening van vrije beroepen, de transitiefase bij liberaliseringprojecten en de toepassing van verschillende instrumenten zoals veilen, persoonsgebonden budgetten en concessies.

Overheidssector en markt efficiënter maken

Het kabinet wil zowel de overheidssector, als de markt efficiënter en effectiever laten werken. In de overheidssector verkleint het kabinet het ambtelijk apparaat, bij de ministeries en de uitvoeringsorganisaties. Bij EZ bedraagt de volumekorting 7% (exclusief NMa/Dte, CBS en CPB) en de efficiency korting 4%, oplopend tot € 18,6 mln in 2006. Daarnaast vermindert EZ de inhuur van externen met ca. € 5,2 mln. Ook wordt het CBS verzelfstandigd en krijgt het voor alle ministeries een «Centrum voor beleidsstatistieken» dat rapporteert over beleidsresultaten. De volumetaakstelling wordt gedeeltelijk ingevuld door in de uitvoeringskosten te snijden in verband met de bezuiniging op de EZ-subsidies. Daarnaast wordt de EZ-organisatie efficiënter, onder andere door het invoeren van «shared services».

Om markten efficiënter en effectiever te laten werken heeft EZ als doelstelling om te zorgen voor èchte concurrentie en voor meer ruimte voor ondernemers en consumenten, vooral op die terreinen waar het nog niet vanzelfsprekend is dat «de klant koning is». De overheid moet daarbij op een moderne wijze de consument in staat stellen om zijn eigen belangen te bewaken en het herstel van vertrouwen in het economische systeem bevorderen. Dus toezien op veiligheid, kwaliteit, continuïteit en voldoende betrouwbare informatie. Hierdoor zullen Nederlanders meer profiteren van een optimale werking van de markten. Om deze doelstelling te bereiken gaat EZ onderstaande acties uitvoeren.

Markten laten werken en consumenten meer laten profiteren

Burgers en bedrijven verwachten van de overheid dat zij maatschappelijke problemen daadkrachtig aanpakt, duidelijke doelen formuleert en zichtbare resultaten boekt. Zij vinden het belangrijk dat de overheid keuzevrijheid biedt en ruimte en voorwaarden schept voor ondernemingen en het zelfoplossend vermogen van de samenleving. Dat betekent dat de overheid regelzucht en bureaucratie moet laten afnemen. Tegelijkertijd moet de overheid de doeltreffendheid en de efficiency van haar handelen laten toenemen. Daarbij dient de focus gericht te zijn op de overheidstaken die voor burgers en bedrijven het belangrijkst zijn: het gaat om het verbeteren van de prestaties van de overheid als wetgever en handhaver, als marktmeester, als bestuurder en als dienstverlener. Met deze omslag gaat dit kabinet voortvarend aan de slag door een operatie «Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf, naar een nieuwe balans tussen overheid en samenleving» te starten.

De operatie heeft drie speerpunten:

1. Terugdringen van bureaucratie en regelzucht, door:

• uitvoeren van de taakstelling voor verlaging van administratieve lasten;

• uitvoeren van de volumetaakstelling;

• het versterken van het algemeen normatieve en stabiliserende karakter van de wet door minder en minder gedetailleerde regels;

• stroomlijnen en vereenvoudigen van regelgeving;

• verbeteren van uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van regels.

2. Verbeteren van de kwaliteit van het overheidsfunctioneren en de publieke dienstverlening, door:

• verbeteren van de kwaliteit van uitvoering;

• vergroten van de afrekenbaarheid en transparantie;

• moderniseren van het personeelsbeleid;

• toetsen van overheidstaken op de mogelijkheid om deze aan de samenleving over te laten;

• elektronische dienstverlening (o.a. invoering één-loket).

3. Vergroten van de keuzevrijheid van burgers en ondernemers, door:

• invoeren van vraaggestuurde systemen;

• verruimen van toetredingsmogelijkheden tot markten;

• vergroten van markttransparantie;

• verruimen van de mogelijkheden voor maatwerk op de arbeidsmarkt;

• verbeteren van het ondernemings- en innovatieklimaat.

«Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf» is een operatie van het gehele kabinet. De Ministers van EZ, BZK en Justitie faciliteren en coördineren de operatie. De acties in het programma zullen worden afgeleid van de daadwerkelijk door burgers en bedrijven ondervonden problemen met bestuur, regelgeving en markten. De te nemen maatregelen zullen voor deze problemen een oplossing moeten bieden. De aandacht gaat daarbij niet alleen uit naar het doorlichten van regelgeving, maar nadrukkelijk ook naar de verbetering van de kwaliteit van de uitvoering van beleid.

Voor een goede werking van de markt is het niet voldoende dat ondernemers ruimte krijgen om met elkaar te concurreren. De consument moet daarvan ook kunnen profiteren. Hij moet dus aanbieders kunnen vergelijken en makkelijk kunnen overstappen. Eind 2002 wordt een internetportaal geopend, dat informatie geeft over de rechten en plichten van consumenten en de mogelijkheden tot geschillenbeslechting en dat ook toegang biedt tot organisaties die de consument verder kunnen adviseren. Om te achterhalen op welke markten consumenten meer dan nu zouden kunnen profiteren van een goede werking van de markt, worden«Consumentenmarkttoetsen» uitgevoerd. Momenteel gebeurt dat voor de markten voor grote huishoudelijke apparaten, bioscopen, diensten van verpleeghuizen en de markt voor bemiddeling in financiële diensten. De Tweede Kamer zal eind 2002 over de uitkomsten worden geïnformeerd. Daarnaast zal EZ ter versterking van de positie van consumenten een kwaliteitsmonitor voor telecommunicatie invoeren. In 2002 wordt het tariefbeheersingssysteem voor de postdiensten geëvalueerd. Mede op basis van de resultaten hiervan en na consultatie van de NMa en de OPTA zullen voorstellen worden gedaan voor het tariefbeheersingssysteem voor de jaren vanaf 2003. Tevens zal worden bestudeerd hoe het traject voor de verdere liberalisering van de postmarkt in Nederland eruit moet zien, nu in het VK en Duitsland in 2007 de postmarkt volledig geliberaliseerd gaat worden.

Telecommunicatie

Voor telecommunicatie zijn nieuwe Europese richtlijnen gepubliceerd ten aanzien van Open Network Provision (ONP). Deze richtlijnen beogen het waarborgen van de (universele) dienstverlening, een goede prijs-kwaliteitverhouding en open toegang tot netwerken. Daarnaast worden de privacy geregeld en transparantie in de tarieven vergroot. De richtlijnen moeten voor juli 2003 worden geïmplementeerd. Daarnaast wordt op het gebied van de kabel komend jaar het Kabelwetsvoorstel afgerond en geïmplementeerd1. Dit wetsvoorstel bespoedigt het opleggen van eventuele toegangsverplichtingen tot de kabel, zodat de OPTA marktanalyses kan maken. Zodra de nieuwe ONP kaders ingevoerd zijn, kunnen op basis van deze marktanalyses maatregelen aan de sector worden opgelegd.

Een andere belangrijke operatie is de efficiëntere verdeling van de analoge en digitale radiofrequenties. Op korte termijn vindt een herverdeling plaats van de analoge radio (Zero Base) en op een later, nader te bepalen moment, zullen de frequenties voor digitale radio (T-DAB) worden verdeeld en vindt de verdere uitrol van digitale ethertelevisie (DVB-T) plaats. Het bereik voor commerciële omroepen neemt hierdoor aanzienlijk toe en nieuwe commerciële omroepen krijgen een kans de krappe markt te betreden. Doel is enerzijds een betere marktwerking tussen de verschillende infrastructuuraanbieders te bewerkstelligen. Anderzijds wordt de keuzevrijheid van de consument, door een uitgebreider en diverser commerceel aanbod, vergroot. Het Kabinet heeft in het Strategisch Akkoord opgenomen, dat de herverdeling van de analoge commerciële radio zal plaatsvinden middels een vergelijkende toets. Op 24 juli 2002 is door de Voorzieningenrechter in Rotterdam echter bepaald dat de overheid alle analoge commerciële radiofrequenties moet verdelen middels een veiling, zodat de commerciële zenders hun plek in de ether uiterlijk 1 februari 2003 kunnen innemen. Het Kabinet zal nu, op basis van het spoedadvies van de Raad van State, de Voorzieningenrechter op korte termijn vragen de bepalingen uit het Strategisch Akkoord, op basis van het te wijzigen frequentiebesluit, over te nemen. Indien de rechter dit verzoek inwilligt, zal een verdeling plaatsvinden middels vergelijkende toets en zullen de commerciële zenders hun plek in de ether uiterlijk 1 september 2003 kunnen innemen. Wijst de rechter het verzoek af, dan zal het Kabinet zo snel als mogelijk is, overgaan tot het zo goed mogelijk uitvoeren van de uitspraak van 24 juli jl. Hangende het verzoek tot opheffing en de uitspraak van de rechter in deze, is het nog onduidelijk welk verdeelinstrument uiteindelijk zal worden toegepast.

Energie

In de afgelopen jaren is in de energiesector de liberalisering ingezet. Inmiddels zijn zowel de grootgebruikers als de middelgrote bedrijven vrij om hun eigen leverancier te kiezen voor zowel gas als elektriciteit. Daarnaast is de markt voor groene elektriciteit vrijgegeven, zodat alle consumenten nu zelf kunnen kiezen tussen aanbieders van duurzame elektriciteit. Medio 2002 hebben één miljoen huishoudens gekozen voor groene elektriciteit.

Het is in het belang van de consument om op verantwoorde wijze door te gaan met de liberalisering van de energiemarkt. Energiebedrijven zullen consumenten dan beter gaan bedienen. Per 1 oktober 2003 wordt de energiemarkt volledig geliberaliseerd. Dit betekent dat iedere Nederlander dan vrij is om zijn eigen leverancier te kiezen. De overheid zal daaraan strikte eisen stellen en de belangen van de consument, zoals continuïteit, veiligheid en kwaliteit scherp in het oog houden. De voorbereidingen voor een uitgebreide voorlichtingscampagne zijn inmiddels gestart. Hierbij worden de ervaringen die zijn opgedaan met de opening van de groene markt meegenomen. In de Europese markt moeten ook energiebedrijven de mogelijkheid hebben zich te versterken om de concurrentieslag aan te gaan. Publieke belangen als duurzaamheid, betrouwbaarheid en betaalbaarheid moeten tegelijkertijd wel worden gewaarborgd. De Minister van Economische Zaken maakt in september 2002 zijn visie op privatisering (vervreemding van de aandelen) van energiedistributiebedrijven in een brief aan het parlement bekend.

Het EU-level playing field wordt versterkt door aanname van zowel de concept verordening grensoverschrijdend transport van elektriciteit als de wijzigingsvoorstellen van de richtlijnen gas en elektriciteit: het vaststellen van de ingangsdatum van de totale marktopening, vergroting van transparantie en verdergaande «unbundling». EZ streeft naar een gemeenschappelijk standpunt in 2002 en definitieve aanname van dit pakket in 2003. Over de herstructurering van het «gasgebouw», de publiek-private samenwerking voor winning en afzet van aardgas zal naar verwachting voor het eind van 2002 met betrokken partijen overeenstemming worden bereikt. Dit wordt vervolgens in 2003 geïmplementeerd.

Zeer belangrijk bij de liberalisering van de energiemarkt is dat de voorzieningzekerheid ook op lange termijn gegarandeerd is. EZ start hiervoor een marktmonitoringssysteem waarmee inzicht wordt verschaft in de ontwikkelingen van de energiemarkt. Dit systeem zal medio 2003 operationeel zijn. Daarnaast wordt bekeken of aanvullend beleid nodig is om het aanbod van elektriciteit en de capaciteit en de kwaliteit van de netten te waarborgen. Ook worden de kosten en baten van voorzieningszekerheid in beeld gebracht zodat duidelijk wordt welke gevolgen de voorzieningszekerheid heeft voor zowel de Nederlandse energieproductie als voor de natuur, het milieu en de ruimtelijke ordening. De Tweede Kamer zal begin 2003 geïnformeerd worden over verdere concrete actiepunten op dit terrein.

Internationaal

Vrije handel is goed voor de welvaart. Dit betekent dat landen hun grenzen moeten openen en dat ook op de internationale markten sprake moet zijn van eerlijke concurrentie. Belangrijk daarvoor is dat de onderhandelingen in het kader van de Wereld Handelsorganisatie (WTO) vóór 2005 succesvol worden afgerond. Hoog op de agenda bij deze onderhandelingen staan de verdere liberalisering van met name de dienstensector en de agrarische sector, versterking van de WTO als spil van het wereldhandelsstelsel en integratie en toegang van ontwikkelingslanden in dit stelsel. In aanvulling op dit streven naar vrijhandel probeert EZ een level playing field te creëren door Nederlandse exportbedrijven, die worden geconfronteerd met overheidsgesteunde concurrentie, in bepaalde gevallen te ondersteunen. Concurrentievervalsing wordt internationaal aangekaart en EZ biedt op reguliere basis financiële ondersteuning die internationaal is toegestaan en ook door andere landen wordt aangeboden. Mede daarom zal EZ voor het matchingsfonds geen budget meer ter beschikking stellen. Daarnaast streeft EZ ernaar om buitenlandse bedrijven die zich in Nederland willen vestigen een zo gelijk mogelijk aantrekkelijk vestigingsklimaat te bieden als elders in Europa. Eind 2002 wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over de resultaten van een studie naar de mogelijke effecten van de Ronde op de Nederlandse economie. In 2003 zal de staatssecretaris van EZ, samen met zijn collega van Ontwikkelingssamenwerking, een bezoek brengen aan bijvoorbeeld Afrika in het kader van ondernemen tegen armoede.

Een ander zeer belangrijk internationaal onderwerp is de aanstaande uitbreiding van de EU. Deze moet heel zorgvuldig en onder strenge randvoorwaarden gebeuren. Zo dienen de nieuwe lidstaten te beschikken over een functionerende markteconomie en moeten zij de concurrentiedruk binnen de Unie kunnen weerstaan. In het licht van de aanstaande uitbreiding moet ook de hervorming van het Gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) worden bezien. Tijdens de Europese Raad van Kopenhagen streeft Nederland naar besluiten over de noodzakelijke verdere hervorming hiervan. Het gaat daarbij om de financiële houdbaarheid van het GLB, de belangen van ontwikkelingslanden, markordeningaspecten, voedselveiligheid en dierenwelzijn. Zo meent Nederland dat in het kader van het GLB geen uitbreiding van inkomenssteun naar nieuwe lidstaten dient plaats te vinden. Indien dit onontkoombaar zou zijn, versterkt dit de noodzaak van versnelde uitfasering van die steun in de oude lidstaten, waarover besloten zou moeten zijn voordat de toetreding van nieuwe lidstaten een feit is.

Binnen de Europese Unie is het belangrijk dat de interne markt goed functioneert. De ontwikkeling van de interne markt verloopt te traag.1 Voortvarende liberalisering van de Europese goederen- en dienstenmarkten en de Europese kapitaal- en arbeidsmarkt is broodnodig. Concreet kan men hierbij bijvoorbeeld denken aan erkenning van diploma's in alle lidstaten, of dat mensen net zo gemakkelijk een bankrekening kunnen openen in het buitenland als in Nederland. EZ zet zich in, onder meer in de nieuwe Raad voor het Concurrentievermogen en bij de voorbereidingen van het Nederlandse EU-voorzitterschap in 2004, om de werking van de interne markt en de daadkracht in de EU te versterken. Een mogelijkheid zou kunnen zijn om over meer (technische) onderwerpen bij gekwalificeerde meerderheid te besluiten Daarmee blijft de Unie bestuurbaar en wordt bijvoorbeeld voorkomen dat lidstaten eenzijdig besluiten kunnen tegenhouden.

2.1.3 Ruimte om te ondernemen, minder regels

Prioriteiten:

1. onnodige regels afschaffen

2. Ruim baan voor starters

3. Meer fysieke ruimte om te ondernemen

Minder bureaucratie

Aan bedrijven moet voldoende ruimte worden geboden om te kunnen ondernemen. Onnodige regelzucht vormt daarvoor een hindernis. Zowel wat betreft het aantal regels, als het woud aan subsidies. Het kabinet gaat daarom onnodige regelgeving afschaffen en snijden in het aantal subsidies.

In het Strategisch Akkoord is een taakstelling opgenomen om € 200 mln te bezuinigen op EZ-subsidies. Deze taakstelling is relatief fors. Het betekent een bezuiniging van bijna 20% van de totale subsidies die EZ verstrekt. Dit wordt om te beginnen ingevuld door subsidies effectiever in te zetten,1 door verschillende kleine subsidieregelingen samen te voegen en te kiezen voor regelingen met de hoogste effectiviteit. Voor 2003 wordt de taakstelling met name gevonden in een aanscherping van de WBSO regeling, het afschaffen van de energie-investeringen in de non profit sector (de zgn. EINP regeling, inclusief de specifieke regeling voor wind), een verlaging van de programma's duurzame energie, een verlaging van het Besluit Subsidies Exportfinanciering (BSE zware matching), een verlaging van het suppletie instrument infra- en kennisbasis, en een 4% efficiencykorting op alle instituten die een EZ-bijdrage ontvangen. De Kamer zal bij Nota van Wijziging nader worden geïnformeerd over de definitieve meerjarige invulling van de taakstellingen.

Regelzucht en bureaucratie moeten over de volle breedte van het beleid worden teruggedrongen. De Minister van EZ coördineert dit proces. Het bedrijfsleven wordt hierbij nauw betrokken. Zo spoedig mogelijk zal EZ aan de Tweede Kamer een Plan van Aanpak aanbieden gericht op een reductie van 25% van de administratieve lasten in 2006 ten opzichte van 1994. In dit plan van aanpak worden de benodigde middelen en bevoegdheden beschreven die de Minister van EZ krijgt en worden per departement gekwantificeerde doelstellingen geformuleerd en specifieke acties aangekondigd. Iedere minister wordt zelf verantwoordelijk voor het realiseren van de reductiedoelstelling op zijn of haar terrein en waar medewerking van andere ministers nodig is, zal deze worden verleend. Over de voortgang rapporteren de ministers jaarlijks in hun begrotingen. EZ veroorzaakt zelf ca. € 100 mln aan administratieve lasten (aandeel CBS € 45 mln). In 2003 worden die met € 6,1 mln verlaagd door de implementatie van de nieuwe CBS-wet2 en door invoer van elektronische dienstverlening in de handelsregisterwet.

Een specifieke wijze om de regelzucht te verminderen is door moderne communicatietechnieken in te zetten. ICT biedt nog veel ongebruikte mogelijkheden om de informatie-uitwisseling tussen bedrijven en de overheid te vereenvoudigen. In samenwerking met het bedrijfsleven is het programma ICT en administratieve lasten ontwikkeld waarin onder meer een systeem wordt gebouwd waarmee bedrijven allerlei gegevens in één keer elektronisch kunnen aanleveren via één centrale ingang aan de overheid. De gegevens worden gebruikt voor de belastingen, sociale zekerheid en statistieken. De activiteiten die in het programma zijn voorzien worden uitgewerkt in concrete plannen van aanpak. De Tweede Kamer wordt hierover voor eind 2002 nader geïnformeerd.

Wegnemen onnodige belemmeringen voor starters en groeiers

Het starten en doorgroeien van een onderneming wordt momenteel onnodig moeilijk gemaakt door allerlei belemmeringen. Dit gaat ten koste van het productief vermogen van de economie. EZ werkt hier op verschillende manieren aan, voorbeelden:.

• De Faillissementswet wordt ingrijpend gemoderniseerd om tijdig ingrijpen bij falende ondernemingen te bevorderen. Dit vermindert de schade bij een faillissement en verbetert de kansen voor een sanering. Er wordt thans, mede door het CPB, onderzoek gedaan naar de economische en budgettaire effecten van de voorstellen van de MDW-werkgroep over het voorrecht van de fiscus en het UWV alsmede over het bijzondere verhaalsrecht van de fiscus. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek zal het kabinet dit jaar een besluit nemen over deze voorstellen;

• Door stimulering van ondernemerschap in het onderwijs proberen de cultuur, de ambitie en de vaardigheden om te ondernemen positief te beïnvloeden (wegnemen stigma op falen);

• Uiterlijk in 2004 is het Bedrijvenloket landelijk operationeel: één loket waar o.a. alle informatie en formulieren rondom het starten van ondernemingen worden verstrekt.

Voor de ontwikkeling van ondernemerschap in Nederland is een soepel functionerend ondernemingsrecht van belang. Andere Europese lidstaten hebben recent drempels uit hun ondernemingsrecht weggenomen. Mogelijke knelpunten bij het Nederlandse ondernemingsrecht kunnen liggen bij de oprichting van een BV, de omzetting van een eenmanszaak naar een BV en de verplichtingen van een BV met één directeur-grootaandeelhouder. Er komt een kabinetsstandpunt over mogelijke aanpassing van het ontslagrecht, mede naar aanleiding van de adviezen van de commissie Rood en de Stichting van de Arbeid.

Een Nederlandse ondernemer is vaak actief op buitenlandse markten. EZ probeert dit op verschillende manieren te faciliteren, bijvoorbeeld met handelsmissies en door knelpunten op het gebied van internationaal ondernemerschap weg te nemen. De effectiviteit van handelsmissies zal worden verbeterd. Een specifiek knelpunt vormt de versnippering van het exportbeleid van de Nederlandse overheid. Om een slagvaardig samenspel tussen exporteurs en overheid te krijgen, gaat het kabinet haar eigen diensten en instrumenten op dat terrein stroomlijnen. Ondernemers die ondersteuning van de overheid nodig hebben bij de export kunnen dan bij één loket terecht. Dit past in de eerder genoemde efficiëntieslag die EZ gaat maken.

Meer fysieke ruimte voor ondernemers

Voldoende ruimte om te kunnen ondernemen betekent ook letterlijk dat er meer fysieke ruimte voor bedrijvigheid moet komen van de juiste kwaliteit. Dit betekent dat bedrijventerreinen goed bereikbaar moet zijn, voldoen aan de eisen van ondernemers en deel uitmaken van een aantrekkelijk vestigingsmilieu.

Het vestigingsmilieu in steden en regio's moet aantrekkelijk zijn voor activiteiten die een hogere arbeidsproductiviteitsgroei stimuleren. EZ zal hierover een economische visie ontwikkelen, die kan worden gebruikt bijde uitwerking van ruimtelijke ontwikkelingsstrategieën, grootschalige investeringsprojecten en regionale ruimtelijk-economische ontwikkeling.

De beschikbaarheid van voldoende goede bedrijfslocaties van de juiste kwaliteit is essentieel voor een internationaal concurrerend vestigings- en ondernemingsklimaat in Nederland. Zeker een zesde deel van het huidige areaal voldoet niet meer aan de eigentijdse eisen. EZ gaat samen met andere partijen het herstructureringsproces versnellen door middel van financiële bijdragen, kennisopbouw en -uitwisseling, aanpak van belemmerende regelgeving en ondersteuning van samenwerkingsprocessen. In 2003 zal EZ kennis en ervaring met concrete herstructureringsprojecten ontwikkelen en verspreiden en belemmerende wet- en regelgeving op het gebied van vergunningen en bouwvoorschriften aanpakken.

Steden vormen een stuwende kracht achter de Nederlandse economie. Door de concentratie van veel mensen op een beperkt gebied zijn steden de broedplaats voor nieuwe ideeën en innovaties. Naast grote kansen hebben steden echter ook grote problemen in de sfeer van de leefbaarheid, integratie en veiligheid. Een belangrijke voorwaarde bij de aanpak van deze problemen is te zorgen voor voldoende werkgelegenheid en inkomensgroei. Een vitaal stedelijk vestigingsklimaat is daarvoor absoluut noodzakelijk.

De uitvoering door de grote steden van de plannen uit de huidige convenantperiode (2000–2004) zal nog een flinke inspanning vergen. EZ zal nadrukkelijk met de steden in gesprek treden over de door hen te leveren prestaties, de stand van zaken rond de uitvoering en mogelijkheden om knelpunten op te lossen. Daarnaast wordt de voorbereiding van de volgende convenantperiode gestart. EZ zal in de zomer van 2003 zowel een nieuw beleidskader presenteren als een indicatieve verdeling van de EZ-middelen over de steden. Steden kunnen daarmee aan de slag om nieuwe plannen te maken op basis waarvan in principe eind 2004 convenanten worden gesloten.

2.1.4 Excelleren in Innovatie

Prioriteiten:

1. Ontwikkelen strategische visie kenniseconomie

2. Vergroten wisselwerking publieke kennisinfrastructuur en bedrijfsleven

3. Stimuleren innovatief ondernemerschap

4. Efficiënter systeem van intellectueel eigendom

5. Snellere ontwikkeling doorbraaktechnologieën

Voor Nederland is het erg belangrijk dat ondernemers nieuwe producten, diensten en technologieën ontwikkelen en in de markt zetten. Dat is innoveren. Innovatie is de sleutel tot de kenniseconomie en een hogere arbeidsproductiviteit. Op dit gebied dreigt Nederland echter achterop te raken op het Europese gemiddelde en de aansluiting met de wereldtop te missen1. Hierdoor loopt onze ambitie gevaar om in 2010 tot de kopgroep van Europa te behoren. Innoveren is een zaak voor ondernemers. De overheid kan dit echter wel stimuleren, met name waar het gaat om het toepassen en verspreiden van kennis uit universiteiten, het beschermen van kennis met octrooien, het ondersteunen van doorbraaktechnologieën en het aantrekken van kennisintensieve bedrijven uit het buitenland. Daarnaast bevordert het kabinet een goede deelname van Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen aan Europese onderzoeks- en innovatieprojecten. Om een toekomstgerichte ontwikkeling van de kenniseconomie te ondersteunen1, neemt EZ komend jaar de volgende acties ter hand. Deze acties worden verder uitgewerkt in een Innovatienota, die voorjaar 2003 uitkomt.

Kennis ontwikkelen en toepassen

De kennis die op Nederlandse universiteiten en andere onderzoeksinstellingen wordt ontwikkeld is van hoge wetenschappelijke kwaliteit. Het maatschappelijke rendement in termen van toepasbaarheid is echter nog te laag. Om het maatschappelijke rendement te verhogen, zetten EZ en OCW samen in op een aantal acties. In de eerste geldstroom zal de kwaliteit van het onderzoek invloed krijgen op de verdeling van de middelen. Voor innovatierelevant onderzoek wordt de toepasbaarheid van het onderzoek onderdeel van de kwaliteitsbeoordeling. Ook worden universiteiten gestimuleerd een actiever octrooibeleid te voeren en zo hun onderzoeksresultaten beter te benutten. Daarnaast wordt publiek-private samenwerking in het onderzoek bevorderd, bijvoorbeeld via de Technologische Top Instituten (TTI's). Om de kennisinfrastructuur op een aantal strategische gebieden te versterken, heeft het vorige kabinet voor de periode tot 2010 een bedrag gereserveerd van € 805 miljoen (ICES/KIS 3). Het huidige kabinet zal op basis van de kwaliteit van de ingediende projectvoorstellen besluiten over het definitieve budget voor ICES/KIS 3 en de verdeling over de kennisthema's, de beleidszwaartepunten en de projectvoorstellen. In de ministeriële regeling is hierom een begrotingsvoorbehoud opgenomen voor zowel het totaal beschikbare budget voor ICES/KIS 3 als de verdeling van het definitieve budget over de periode 2003–2006 en 2007–2010. Speur en ontwikkelingswerk wordt gestimuleerd door de fiscale regeling WBSO. Uit de recente evaluatie van de WBSO is gebleken dat de regeling effectief is. Tegelijkertijd kan de regeling nog effectiever worden ingericht. Zo wordt de regeling op dit moment ook gebruikt voor activiteiten die feitelijk niet innovatief zijn. Op een totaal van € 337 mln wordt € 50 mln bezuinigd.

Stimuleren innovatief ondernemerschap

Een andere manier om de toepassing van nieuwe kennis te bevorderen, is door innovatief ondernemerschap te ondersteunen. Dit zijn technostarters en snelle groeiers die nieuwe kennis en technologieën snel toepassen en op de markt brengen. Om starters vanuit universiteiten en kennisinstellingen te stimuleren, wordt een tweede tender uitgeschreven van de technostartersregeling (b.v. incubators). Daarnaast zal komend jaar bekeken worden of de verschillende regelingen die momenteel bestaan om starters en doorgroeiers te ondersteunen goed inspelen op de verschillende knelpunten en hoe deze regelingen beter en efficiënter op elkaar kunnen aansluiten.

Effectiever systeem van intellectueel eigendom

Een goed systeem van octrooien (intellectueel eigendom) is cruciaal om de ontwikkeling én toepassing van kennis te stimuleren. Internationaal is sprake van een explosieve groei in aantallen octrooien, dit is een belangrijke impuls voor de ontwikkeling van de kenniseconomie. Het is essentieel dat Europa een octrooisysteem krijgt dat concurrerend is met dat in de VS en Japan. Op dit moment is het Europees octrooi vijf maal duurder dan een octrooi in de VS, hetgeen vooral voor het MKB een concurrentienadeel oplevert. Daarvoor is de invoering van het Gemeenschapsoctrooi van wezenlijk belang. De discussie hierover zit al jaren in het slop. Dit is een onderwerp waar de EU ten onrechte weinig daadkracht laat zien. In eigen land worden initiatieven genomen om het systeem van intellectueel eigendom te moderniseren. Belangrijke elementen daarbij zijn octrooiering van software en business methods, de economische betekenis van auteursrecht (met name voor de nieuwe media) en de knelpunten voor het MKB. Uitwerking hiervan zal onderdeel uitmaken van de Innovatienota.

Technologieën van de toekomst

Innovatiebeleid is in beginsel generiek, maar aan een aantal technologieën met een groot economisch en maatschappelijk potentieel is het belangrijk extra aandacht te besteden. In de eerste plaats gaat het om ICT (zie hierna), een andere belangrijke technologie is Life Sciences. Life Sciences zet innovaties op een breed front in gang, in de farmaceutische- en voedingsmiddelenindustrie, chemie en landbouw. EZ wil dat deze kennis omgezet wordt in economische bedrijvigheid en zal daarom de komende jaren werken aan goede randvoorwaarden voor Life Sciences bedrijven: een internationaal level playing field voor wet- en regelgeving, voldoende en goed geschoold arbeidspotentieel, stimuleren van starters en bevorderen van internationale samenwerking. In de toekomst kunnen andere thema's belangrijk worden. Vijf kennisthema's worden momenteel verkend, te weten: microsysteemtechnologie, scheidingstechnologie, nieuwe materialen, duurzame technologie en robotica. Onderzocht wordt in hoeverre deze gebieden kunnen worden versterkt via het wegnemen van knelpunten in randvoorwaarden als wet- en regelgeving, door het stimuleren van netwerkvorming en door gerichte inzet van bestaande instrumenten.

2.1.5 Excellente Informatie- en Communicatienetwerken enTechnologie

Prioriteiten:

1. Nederland in kopgroep op ICT-gebied en breedbandinfrastructuur

2. Veiligheid internet

ICT is een zeer bepalende factor voor het versterken van de concurrentiekracht en de kennispositie van Nederland en voor het verbeteren van de dienstverlening van de overheid aan burgers en bedrijven. Gelet op de grote invloed van ICT op de samenleving en het belang voor de economische ontwikkeling, is een geïntegreerde beleidsaanpak op dit terrein noodzakelijk. In het Strategisch Akkoord is besloten dat het directoraat-generaal Telecommunicatie en Post (DGTP), inclusief de Telecom-divisie van de inspectie V&W wordt toegevoegd aan het Ministerie van EZ. Tevens is overeengekomen dat het beleid ten aanzien van de kabelsector en de digitalisering van de ether dat nu wordt behartigd door OC&W eveneens naar EZ gaat. Door deze samenbundeling van beleid is EZ bij uitstek in staat invulling te geven aan haar coördinerende rol op het gebied van informatie- en communicatienetwerken entechnologie. EZ vervult deze coördinerende rol vanuit haar verantwoordelijkheid voor een excellente ICT-basis eninfrastructuur, ICT-voorzieningen en marktordening. Deze krachtenbundeling geeft mogelijkheden tot het versterken van daadkracht en samenhang in het beleid voor informatie en communicatienetwerken, een betere aansluiting van het beleid op behoefte van burgers en bedrijven en een betere interdepartementale regie.

Veiligheid en betrouwbaarheid

Naast belangrijke marktordeningvraagstukken op telecom-gebied die in paragraaf 1 zijn beschreven, coördineert EZ op technologiegebied zowel aan de gebruikerskant als aan de aanbodkant. Om het gebruik van ICT te stimuleren moeten burgers, bedrijven en overheden voldoende vertrouwen hebben in de ICT-netwerken en -voorzieningen. Gezien de toenemende maatschappelijke en economische afhankelijkheid van het internet is het van groot belang om de kwetsbaarheid ervan te verminderen en een samenhangend pakket van maatregelen ter bescherming van de vitale Nederlandse infrastructuur te ontwikkelen. Concreet betekent dit dat komend jaar invulling wordt gegeven aan de programma's «Nationaal Continuïteitsplan Telecommunicatie», «Kwetsbaarheid op Internet», het Actieplan Terrorismebestrijding en het «Computer Emergency Response Team».

Excellente informatie- en communicatienetwerken en -technologie

De overheid kan het gebruik van ICT ook stimuleren door daar zelf in voorop te lopen. In sectoren als zorg, cultuur, onderwijs, veiligheid en mobiliteit kunnen in grotere mate (mobiele) informatie en communicatiediensten en Telematica worden ingezet. Hiermee wordt tevens een bijdrage geleverd aan de eerder genoemde vermindering van de administratieve lasten. EZ ondersteunt daarbij concrete projecten. Daarnaast wordt de kennispositie van Nederland op het gebied van ICT versterkt door een impuls te geven aan het publiek-private ICT-onderzoek en aan baanbrekende ICT-toepassingen, alsmede door in de werving van buitenlandse investeringsprojecten extra aandacht te besteden aan kennisintensieve en innovatieve activiteiten van met name ICT-bedrijven.

Om te kunnen voldoen aan de groeiende vraag naar communicatiecapaciteit richt het ICT-beleid zich tevens op het stimuleren van de uitrol van breedbandnetwerken. Het Nederlandse beleid is er op gericht om op dit gebied in de kopgroep van Europa te zitten. EZ zal in nauw overleg met publieke en private partijen afspraken maken over het versnellen van de aanleg van een fijnmazig breedband netwerk, bijvoorbeeld door de juiste randvoorwaarden te creëren of door het opzetten van experimenten. Daarnaast worden gemeenten geholpen bij hun regierol bij het uitvoeren van graafwerkzaamheden voor breedband en wordt voorkomen dat lokale regelgeving de uitrol belemmert. In haar reactie op het rapport van de Expertgroep Breedband zal het kabinet verdere acties uitwerken.

2.1.6 Hoogwaardig Human Capital

Prioriteiten:

1. Verbeteren en versterken hoger- en beroepsonderwijs

2. Vergroten scholingsinspanningen werknemers en werkgevers

3. Verminderen tekorten hoogopgeleid (technisch) personeel

4. Vergroten arbeidsparticipatie vrouwen (kinderdagopvang), allochtonen en ouderen

Een kenniseconomie vraagt om een goed opgeleide beroepsbevolking die zich voortdurend kan en wil bijscholen. De overheid dient de voorwaarden te creëren die ondernemende mensen in staat stellen om hun inspanningen en creativiteit zo goed mogelijk in te zetten. Dat vraagt om een onderwijsstelsel, dat jongeren aanspoort het beste uit zichzelf te halen en dat zoveel mogelijk ruimte biedt voor eigen keuzen.1 Flexibel en gevarieerd beroeps- en hoger onderwijs, waarin vooral de afnemers van onderwijs centraal staan. EZ participeert in voucher-experimenten in het onderwijs om vraagsturing van concept tot realiteit te maken en stimuleert instellingen zich responsief op te stellen.

Onderhoud van menselijk kapitaal is vervolgens de sleutel tot het verhogen van de arbeidsparticipatie en arbeidsproductiviteit. Kennis veroudert relatief snel, ouderen zullen langer actief moeten blijven op de arbeidsmarkt en collectieve arrangementen zullen steeds meer op het individu worden toegesneden. Werknemers moeten meer prikkels ervaren om in de eigen employability te investeren. Ook moeten zij voldoende variatie kunnen aanbrengen in de combinatie van werk en leren.

Ten slotte worden de kenniseconomie en het innovatievermogen bedreigd door een groeiend tekort aan geschoold technisch personeel. Vooral de vraag naar technici, bepaalde ICT-ers en R&D-personeel blijft groot. Samen met andere partijen werkt EZ aan het wegnemen van deze knelpunten door het verbeteren van in- en doorstroom in bèta/technische vakken, meer creatieve samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven en het vergemakkelijken van tijdelijke immigratie van schaars hoogopgeleid personeel. Begin 2003 zal de Tweede Kamer hierover verder geïnformeerd worden.

Naast de kwaliteit van het menselijk kapitaal, is ook de kwantiteit ervan belangrijk voor het groeivermogen van de Nederlandse economie. Om de arbeidsparticipatie te versterken zullen door het kabinet maatregelen worden getroffen om de armoedeval te beperken, arbeidsongeschiktheid te voorkomen en de combinatie van werk en zorg te faciliteren. EZ zet daarbij in op vergroting van de arbeidsparticipatie van vrouwen, allochtonen en ouderen. Meer vrouwen aan het werk krijgen wordt bereikt door de markt voor kinderopvang verder te ontwikkelen en belemmeringen bij het starten van ondernemingen in deze sector weg te nemen. Concreet kan men hierbij denken aan minder belemmeringen voor zelfstandige gastouders, verlaging van de regeldruk, minder gedetailleerde kwaliteitseisen, vraaggestuurde financiering en soepelere bestemmingsplannen van gemeenten rondom kinderdagverblijven. De arbeidsparticipatie van ouderen wordt vergroot door invoering van de sollicitatieplicht van werkloze ouderen en premiedifferentiatie in de WW en door de hervorming van de WAO.

2.1.7 Inzet op duurzaamheid

Prioriteiten:

1. Vergroten aandeel duurzame energie (met name wind en biomassa)

2. Kyoto-doelstellingen halen op kostenefficiënte wijze

Het streven naar een duurzame economische groei houdt in dat bij de keuzes van vandaag rekening wordt gehouden met de gevolgen voor toekomstige generaties en dat een zorgvuldige afweging plaats vindt tussen economische, ecologische en sociaal-culturele belangen en doelstellingen. Deze afweging vindt op tal van terreinen plaats, zowel bij de overheid als in de private sector. Duurzaamheid is niet de toekomst plannen en vastleggen en daarmee de ontwikkelingen op slot doen, maar gewenste ontwikkeling mogelijk maken en bevorderen. Innovatie en technologie zijn daarbij een sleutel.

In de private sector is duurzaamheid een actueel thema. Bedrijven nemen afzonderlijk of gezamenlijk initiatieven en er ontstaan tal van samenwerkingsverbanden tussen bedrijven, gericht op duurzaam produceren. Voor het samenkomen van al deze initiatieven is een rol voor het Kenniscentrum Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) weggelegd. Dit centrum is begin 2003 operationeel. Daarnaast gaat in 2003 een onderzoeksprogramma MVO van start. Over de wijze waarop bedrijven verantwoording willen en kunnen afleggen over de maatschappelijke effecten van hun handelen is advies gevraagd aan de Raad voor de Jaarverslaggeving. Een advies wordt begin 2003 verwacht.

Om duurzaamheid te bereiken is een milieubeleid nodig dat rekening houdt met de economie en met de belangen van bedrijven. Daarom zet EZ zich samen met VROM en andere departementen in voor het zoveel mogelijk samengaan van de ambities voor milieu en economie. Op het gebied van technologiestimulering richt EZ haar instrumentarium in toenemende mate op duurzame economische groei. Dit gebeurt onder andere via de regeling Economie, Ecologie & Technologie en de in ontwikkeling zijnde First Movers Faciliteit. Het realiseren van de Kyoto-doelstellingen op een kosteneffectieve wijze, is een belangrijk onderwerp op het terrein van duurzaamheid. Zoals in het Energierapport in 2002 is vermeld is een verbetering van de energie efficiency met 1,3% per jaar voldoende om de Kyoto-doelstelling te halen. Daarnaast geldt voor duurzame energie een doelstelling van 10% duurzame energie in 2020. Om deze doelstellingen te realiseren wordt het bestaande instrumentarium verbeterd.

De in het Strategisch Akkoord aangekondigde fiscale grondslagverbreding van € 500 mln op het terrein van energie en milieu wordt deels ingevuld door een stroomlijning van het instrumentarium en het verminderen van het aandeel freeriders. Het budget van de Energie Investeringsaftrek (EIA) wordt verlaagd en de Energie Premieregeling (EPR) wordt omgevormd tot een subsidieregeling op de begroting van VROM. Bij het fiscale instrumentarium is verder op onderdelen sprake van relatieve overstimulering en weglek van belastinggelden naar het buitenland. Het bestaande fiscale stimuleringsinstrumentarium voor de productie van duurzame energie zal worden omgezet in een niet fiscale regeling die erop gericht is om de bestaande doelstellingen op een meer efficiënte manier te realiseren. Hiermee wordt een belangrijk deel van de hierboven genoemde bezuiniging ingevuld. De regeling zal er tevens op gericht zijn de zekerheid voor investeerders in duurzame energie in Nederland te vergroten. Deze regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) wordt opgenomen in de Elektriciteitswet 1998. Het wetsvoorstel MEP zal overigens ook van toepassing zijn op warmtekrachtkoppeling (WKK) en klimaatneutrale energiebronnen. De inwerkingtreding ervan wordt voorzien op 1 januari 2003. Met de inzet van de MEP en ter invulling van de subsidietaakstelling wordt afgezien van voortzetting van de Duurzame Energie-impuls. Dit levert jaarlijks een besparing op van € 16 mln. Verder wordt mede in het kader van de subsidietaakstelling per 1 januari 2003 de subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profitsector (EINP) inclusief de voorziening voor windturbines beëindigd. Dit levert een besparing op van € 33 mln. In artikel 4 wordt op deze bezuinigingen dieper ingegaan.

Voor duurzame energie bieden biomassa en wind in Nederland de beste mogelijkheden. Eind 2002 stellen marktpartijen en overheid een actieplan biomassa op met concrete acties op dat gebied. De plaatsing van windmolens wordt vergemakkelijkt door verbetering en verkorting van de procedures en de inrichting van een helpdesk. Uiterlijk in 2004 zal er minimaal één windmolenpark op zee gerealiseerd worden.

Aardgas is een relatief schone bron van energie en blijft de komende decennia een belangrijke energiebron in Nederland en de EU. Voortzetting van het Nederlandse kleine veldenbeleid is daarvoor essentieel en levert een aanzienlijke bijdrage aan onze welvaart. Over gaswinning in Nederland wordt eind 2002 een nota uitgebracht.

Gegeven de Kyoto-verplichtingen is het daarnaast niet zinvol de kerncentrale in Borssele voortijdig te sluiten. Het kabinet zal met de eigenaar afspraken maken over het openhouden van de centrale in relatie tot de economische en veilige levensduur.1 Een andere wijze om op een kosteneffectieve wijze milieubeleid te voeren is door marktconforme instrumenten in te zetten. EZ werkt dan ook actief aan de totstandkoming van een internationaal systeem voor emissiehandel binnen de Europese Unie. In het kader van de energieconvenanten en de Meerjarenafspraken wordt met het bedrijfsleven tevens gewerkt aan uitbreiding van energie-efficiency inspanningen naar mogelijkheden buiten de eigen onderneming (bijvoorbeeld in de keten, in de logistiek en op bedrijventerreinen).

Op langere termijn zal de wereldwijde energievoorziening moeten transformeren naar een energiehuishouding die «duurzaam» is: dat wil zeggen gericht op voorzieningszekerheid, efficiëntie en milieukwaliteit. EZ speelt een rol in dit transitieproces door marktpartijen met elkaar in verbinding te brengen, zo nodig nieuwe marktinitiatieven op dit gebied uit te lokken en niet-marktconforme barrières zoals bijvoorbeeld in de ruimtelijke ordening weg te nemen. Ook wordt gezocht naar internationale samenwerkingsmogelijkheden. In samenwerking met maatschappelijke organisaties wordt een viertal concrete transitietrajecten verkend. Hierbij gaat het om «Modernisering Energieketens», «Biomassa Internationaal», «Nieuw Gas» en «Duurzaam Rijnmond».

2.1.8 Begroting op hoofdlijnen

De aansluitende tabellen bevatten een selectie van de belangrijkste wijzigingen (kasuitgaven en ontvangsten) die verwerkt zijn in de begroting 2003 ten opzichte van de begroting 2002. Deze wijzigingen zijn ingedeeld naar beleidsartikel. Een volledig overzicht van de majeure beleidsmatige mutaties is opgenomen in de verdiepingsbijlage. Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat de aansluitende tabellen ook de wijzigingen bevatten die reeds in de Voorjaarsnota 2002 zijn opgenomen.

Intensiveringen

Bij begrotingsvoorbereiding 2003 hebben intensiveringen plaatsgevonden bij de NMa/DTe en het CBS.

De extra middelen voor NMa/DTe (beleidsartikel 1) hebben tot doel concurrentieverstoringen op de binnenlandse markt tegen te gaan door middel van het adequaat uitvoeren van de Mededingingswet. De NMa/DTe wordt kwalitatief en kwantitatief versterkt om werkzaamheden uit te kunnen voeren op het gebied van de elektriciteitsmarkt (DTe), de bouwmarkt (Bouwkamer NMa), de financiële markten, de zorgsector en overige werkzaamheden zoals opsporing, onderzoek, het afhandelen van meer bezwaren en beroepen en geschilbeslechting.

De extra middelen voor het CBS (beleidsartikel 9) zijn nodig om de nieuwe Europese statistische verplichtingen uit te voeren. Het betreft onder meer projecten op het vlak van de EMU, het sociaal en economisch beleid en het regionaal beleid die door het CBS moeten worden uitgevoerd.

Taakstellingen

De in de begroting verwerkte taakstellingen uit het Strategisch Akkoord betreffen subsidies, apparaat en externen.

De tijd tussen het aantreden van het kabinet en Prinsjesdag was onvoldoende voor een integrale invulling van alle ombuigingstaakstellingen. Daarom is een deel van de ombuigingen nu verwerkt in de voorliggende ontwerpbegroting en zal de resterende invulling volgen in een Nota van Wijziging op de ontwerpbegroting, die de Kamer zal bereiken vóór de begrotingsbehandeling. In de nu voorliggende ontwerpbegroting zijn verwerkt de 4%-effinciencytaakstelling, de taakstelling beperking inhuur externen en een deel van de subsdietaakstelling. De nu verwerkte subsidiekortingen zijn gespecificeerd in de onderstaande tabel. Daarbij is aangegeven welk beleidsartikel van de EZ-begroting betrokken is bij de subsidiekorting.

De taakstelling externen is geheel over de desbetreffende budgetten op de beleidsartikelen verdeeld.

De taakstelling op apparaat bestaat uit een efficiencykorting die oploopt tot 4% en een volumetaakstelling van 7% EZ-personeel, uitgezonderd NMa/DTe, CPB en CPB. De efficiencykorting is geheel verdeeld over de apparaatsbudgetten.

Overige mutaties

Op het beleidsterrein innovatie (beleidsartikel 2) zijn enkele technische mutaties opgenomen. Het gaat om compensatie voor BTW-lasten die de Technologische Topinstituten met ingang van 2002 moeten voldoen en verschuivingen voor ruimtevaart en enkele uit het Fes gefinancierde uitgaven (kennis- en innovatie-impuls, EET en Gigaport).

De belangrijkste kasmutaties op het beleidsterrein ondernemingsklimaat (beleidsartikel 3) betreffen de EZ-bijdrage aan de financiering van de Nederlandse deelname aan de SDD-fase van de Joint Strike Fighter (JSF). Ook de bijdrage van het bedrijfsleven is hier verwerkt. De middelen worden overgeheveld naar de begroting van het ministerie van Defensie.

Op het punt van het energiebeleid (beleidsartikel 4) zijn middelen toegevoegd voor het CO₂-reductieplan en heeft een meerjarige herschikking van middelen voor Joint Implementation plaatsgevonden.

Omdat de Staat voor € 1,24 mrd de certificaten Energie Beheer Nederland B.V. van DSM heeft overgenomen, vallen op beleidsartikel 7 Beheer bodemschatten de dividenden vrij die voorheen werden doorgesluisd naar DSM.

Op het nieuwe beleidsartikel 10 zijn de middelen opgenomen voor het Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post. In het Strategisch Akkoord is afgesproken dat dit beleidsveld wordt overgeheveld van het Ministerie van Verkeer en waterstaat naar het Ministerie van Economische Zaken.

De belangrijkste ontvangstenmutatie betreft hogere gasbaten op beleidsartikel 7 Beheer bodemschatten.

Ook is dividend geraamd voor TenneT (beleidsartikel 1) en is de terugontvangst van aan Twinning verstrekte middelen voor bedrijfsvoering en positionering naar achteren verschoven omdat de verkoop op een later moment wordt voorzien (beleidsartikel 2).

Op beleidsartikel 4 (energiebeleid) wordt een extra ontvangst voorzien van Ultra Centrifuge Nederland (UCN) in verband met de terugbetaling van een shareholders-loan.

Tenslotte worden ook de ontvangsten van het Directoraat-Generaal Telecommucatie en Post (nieuw beleidsartikel 10) overgeheveld naar Economische Zaken. Het betreft met name ontvangsten uit hoofde van het aandelenbezit KPN en TPG.

2.1.9. Beleidsprogramma

Herstel van vertrouwen in de overheid

Het kabinet wil het vertrouwen van burgers en bedrijven in de overheid herstellen. De overheid moet effectiever optreden, daadkracht tonen, meer kwaliteit leveren en duidelijker laten zien wat ze doet, waarom ze dat doet en hoe ze het doet. Ook moet de overheid alleen doen wat ze moet doen en taken overlaten aan de maatschappij als dat kan. Het terugdringen van bureaucratie en regelzucht is dé methode waarmee het kabinet het vertrouwen in de overheid wil herstellen. Speciale aandacht gaat daarbij uit naar de zorg, het onderwijs, veiligheid en integratie. Maar niet alleen op die terreinen is vertrouwen in de overheid essentieel. Ook voor het goed werken van een economie, is een efficiënte en daadkrachtige overheid nodig. De overheid is immers verantwoordelijk voor de regels en randvoorwaarden die noodzakelijk zijn voor een goede werking van de economie. En als die regels en randvoorwaarden niet op orde zijn, ondervinden alle producenten en consumenten, werkgevers en werknemers daar hinder van. Centraal daarbij staat de vermindering van de administratieve lasten. Nu ondervinden burgers, bedrijven en overheidsinstellingen onnodige hinder van de administratieve lasten. Over de hele linie van het kabinetsbeleid zal dit probleem worden aangepakt.

Versterking economische structuur en groeivermogen

De belangrijkste economische afspraken in het Strategisch Akkoord hebben betrekking op het voornemen van het kabinet om de economische structuur te versterken en het groeivermogen te vergroten door de arbeidsparticipatie te verbeteren en de productiviteitsgroei te versnellen. Daarnaast wil het kabinet de concurrentiepositie en het ondernemingsklimaat van het Nederlands bedrijfsleven verbeteren en stelt zich ten doel de aansluiting bij de top van Europa te hervinden.

Het kabinet wil de doeltreffendheid van het ICT-beleid vergroten en staat een kostenefficiënte realisatie van de Kyoto-verplichtingen voor ogen.

Om deze doelstellingen te realiseren wordt de komende jaren langs de volgende lijnen acties ontplooid:

• Ruimte voor de markt, eerlijke concurrentie,

• Ruimte om te ondernemen, minder regels,

• Excelleren met innovatie,

• Excellente informatie- en communicatienetwerken en technologie,

• Versterken human capital,

• Inzet op duurzaamheid.

In de beleidsagenda uit de EZ-begroting 2003 staat aangegeven welke acties precies hiertoe ontwikkeld worden. In onderstaande tabel zijn deze acties gekoppeld aan de afspraken uit het Strategisch Akkoord.

Macro

1 Ruimte voor de markt

2 Ruimte om te ondernemen

3 Excelleren met innovatie

4 Excellente informatie en communicatienetwerken en technologie

5 Versterken Human Capital

6 Inzet op duurzaamheid

2.2 DE BELEIDSARTIKELEN

1 WERKING VAN DE BINNENLANDSE MARKTEN

1.1 Algemene beleidsdoelstelling

Het bevorderen van een optimale ordening en werking van (binnenlandse) markten, zodat wordt bijgedragen aan een duurzame economische groei. De burger plukt daar als consument en als belastingbetaler de vruchten van.

Het marktwerkingsbeleid richt zich op het bevorderen van een optimale ordening en werking van (binnenlandse) markten, zodat wordt bijgedragen aan een duurzame economische groei. Het versterken van de productiviteitsgroei is een belangrijk thema op de economische beleidsagenda. Door effectieve concurrentie en vergroting van marktdynamiek levert marktwerking een positieve bijdrage aan een verbetering van de productiviteit1. Eén van de belangrijkste redenen hiervan is dat concurrentie voor een voortdurende druk op de prijs zorgt, waardoor bedrijven aangespoord worden om productiever te produceren.

Realisatie van de doelstellingen en prestaties van dit beleidsartikel is sterk afhankelijk van externe factoren. Economische factoren spelen hierbij een belangrijke rol. Daarnaast is EZ afhankelijk van het beleid van andere overheidsinstanties, bijvoorbeeld andere ministeries en de Europese Unie. Ook het bedrijfsleven en handhavings- en keuringsinstanties zijn van invloed op de resultaten van het beleid. Tot slot spelen ook technische factoren een rol. Gezien deze externe invloedsfactoren is EZ systeemverantwoordelijk en niet resultaatverantwoordelijk.

1.2 Operationele beleidsdoelstellingen

Meer marktwerking betekent niet automatisch minder overheid. Marktwerking gaat hand in hand met marktordening. Regelgeving geldt daarom niet als substituut, maar als complement van marktwerking; markten functioneren niet goed zonder een adequaat institutioneel kader. Vanuit drie rollen streeft de overheid het bevorderen van een optimale ordening en werking van markten na:

• De overheid heeft ten eerste een rol bij het waarborgen van transparantie waardoor consumenten in staat zijn om op basis van voldoende informatie goede keuzen te kunnen maken.

• Daarnaast heeft de overheid een belangrijke rol bij het bepalen van het speelveld, oftewel in welke sectoren zijn er wel concurrentiemechanismen mogelijk en in welke sectoren niet. Hierbij horen het maken van de regels van het spel, het bepalen van de condities waaronder de spelers deelnemen en (waar nodig) het bepalen van de wijze waarop het publieke belang wordt gewaarborgd.

• Tenslotte heeft de overheid een rol bij het toezicht. De overheid wijst de scheidsrechter aan en bepaalt de wijze van toezicht. Het gaat hierbij om het waarborgen van eerlijk spel en het voorkomen van overtreding van regels en overschrijding van domeinen.

De algemene beleidsdoelstelling kan worden opgesplitst in een viertal operationele beleidsdoelstellingen, die samenhangen met bovenstaande rollen:

1.2.1 Het tegengaan van concurrentieverstoringen op de binnenlandse markten door middel van onder meer de Mededingingswet.

1.2.2 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in met name netwerk- en (semi-) publieke sectoren.

1.2.3 Het versterken van de economische dynamiek door onder meer de operatie Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf en het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven.

1.2.4 Het bevorderen van transparante en eerlijke handel, zowel tussen de ondernemer en consument als tussen ondernemers onderling door onder meer aandacht voor de positie van de consument en instrumenten als normalisatie/certificatie en accreditatie.

1.2.1 Het tegengaan van concurrentieverstoringen op de binnenlandse markten door middel van onder meer de Mededingingswet

Zowel het adequaat uitvoeren van de Mededingingswet door de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) als de versterking van deze wet dragen bij aan het waarborgen van keuzevrijheid van afnemers en de instandhouding van de vrijheid voor ondernemingen om te kunnen concurreren met andere ondernemingen. Het wetsvoorstel Markt & Overheid voorziet in het tegengaan van concurrentievervalsing door publieke instellingen.

a) De uitvoering van de Mededingingswet:

De NMa voert de Mededingingswet uit. Concreet voorziet de wet in de volgende instrumenten:

– Karteltoezicht: het tegengaan van concurrentiebeperkende onderlinge afspraken en het aanpakken van misbruik van economische machtsposities;

– Concentratietoezicht: het voorkomen van het ontstaan of de versterking van economische machtsposities als gevolg van fusies en overnames;

– Sanctionerend optreden: opleggen van passende boetes en vaststelling lasten onder dwangsom ter redressering van ongewenst handelen.

NMa

Het wetsvoorstel tot omvorming van de NMa tot zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) is in januari 2002 door de Tweede Kamer aangenomen. De Minister heeft de Eerste Kamer verzocht de behandeling van het wetsvoorstel in de Eerste Kamer aan te houden, gezien de relatie met een drietal andere onderwerpen, waaronder de uitkomsten van de evaluatie van de Mededingingswet. Thans wordt een kabinetsstandpunt over deze onderwerpen voorbereid. Indien de Eerste Kamer het wetsvoorstel eind 2002 goedkeurt, zal de NMa in het voorjaar van 2003 worden omgevormd tot ZBO. NMa en EZ stellen een statuut op waarin de nieuwe onderlinge relatie en informatiestroom wordt vastgelegd. In dit relatiestatuut wordt ook de relatie tussen EZ en de nieuwe Energiekamer van de NMa geregeld, die wordt ingesteld nadat de NMa de ZBO-status heeft gekregen.

Om de consistentie en samenhang van toezicht te vergroten wordt binnen de NMa een Vervoerskamer opgericht. Verder is EZ met VWS in gesprek over de vormgeving van het mededingingstoezicht in de zorgsector.

Kengetallen over handhaving en bedrijfsvoering staan in het jaarverslag van de NMa en niet langer in de begroting van EZ. Het jaarverslag en haar bevindingen hierbij stuurt EZ naar de Tweede Kamer.

DTe

De Dienst uitvoering en Toezicht energie (DTe), die als een kamer bij de NMa is ondergebracht, is belast met de uitvoering van en het toezicht op de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. De DTe voert hiertoe verschillende werkzaamheden uit, waaronder het vaststellen van tarieven en voorwaarden voor het transport en de levering van gas en elektriciteit, het voorbereiden en verstrekken van leveringsvergunningen en het eventueel sanctionerend optreden bij het niet nakomen van verplichtingen.

De Tweede Kamer heeft in het parlementaire debat over de verzelfstandiging van de NMa aangegeven meer inzicht te willen hebben in het werkprogramma van de DTe en de wijze waarop de DTe haar wettelijke instrumenten in de praktijk in zal zetten. Daarop is besloten om in de Elektriciteitswet op te nemen dat de DTe een handhavingsplan dient op te stellen. Het handhavingsplan informeert marktpartijen over de wijze waarop de verschillende handhavingsbevoegdheden door de DTe zullen worden toegepast en welke procedures daarbij worden gehanteerd. Het handhavingsplan wordt ter goedkeuring voorgelegd aan de Minister van EZ, aangezien deze verantwoordelijk is voor het algemene handhavingsbeleid. Een eerste handhavingsplan van de DTe wordt eind 2002 verwacht.

Elk jaar voor 1 mei dient de DTe haar jaarverslag te presenteren, waarin wordt aangegeven welke activiteiten zijn ontplooid in de voorafgaande periode en welke accenten daarin zijn gelegd. In 2003 wordt tevens vooruitgekeken naar de komende activiteiten en speerpunten, gekoppeld aan marktontwikkelingen en de toezichtvisie van DTe.

Naar aanleiding van de resultaten van het klantentevredenheidsonderzoek dat de DTe in 2001 heeft laten uitvoeren, is zij gestart met een aantal belangrijke verbeteracties. Deze verbeterslag in de (werk)relatie tussen DTe en haar klanten zal in 2003 worden voortgezet en gemonitord. Eveneens wordt een aantal beleidsregels voorbereid teneinde duidelijkheid te verschaffen voor marktpartijen over een aantal specifieke thema's.

b) Het versterken van de Mededingingswet: Versterking van de Mededingingswet betekent een voortdurend onderhouden en bewaken (van de uitvoering) van deze wet. Daartoe heeft EZ de Mededingingswet in 2002 geëvalueerd.

De Europese Commissie legt in 2002 de laatste hand aan een voorstel tot herziening van Verordening 17. Deze verordening betreft de modernisering van het handhavingssysteem voor het Europese mededingingsrecht. Nederland dient enkele artikelen uit deze verordening te implementeren. Concreet zien de nieuwe handhavingsregels toe op:

– Het decentraliseren van bepaalde bevoegdheden van het EG-Verdrag naar de rechters en mededingingsautoriteiten van de verschillende lidstaten;

– Het afschaffen van het notificatiesysteem (dat Nederland ook nog kent);

– Het versterken van de controle achteraf door de nationale mededingingsautoriteiten en de Europese Commissie.

Belangrijk is dat de Europese Commissie, de nationale mededingingsautoriteiten en de nationale rechters een coherente toepassing van de Europese mededingingsregels waarborgen. Daarnaast moet de rechtszekerheid van ondernemingen gewaarborgd zijn. Ondernemingen hebben in het nieuwe systeem niet langer de administratieve last van de aanmelding om een ontheffing te krijgen (de zogenaamde notificatieplicht), maar zij moeten zelf beoordelen of hun afspraken verenigbaar zijn met het mededingingsrecht. Deze regels dienen daarom helder en transparant te zijn.

Om de conclusies uit de evaluatie van de Mededingingswet en de consequenties van de modernisering op elkaar aan te laten sluiten, komt EZ met voorstellen tot wijziging van de Mededingingswet.

c) Tegengaan van oneerlijke concurrentie door (semi-) publieke instellingen: Door bijvoorbeeld monopolieposities, publieke bevoegdheden en het beheren van publieke gegevensbestanden kunnen overheidsorganisaties op bepaalde gebieden een voorsprong hebben ten opzichte van marktpartijen. Hierdoor kan sprake zijn van ongelijke concurrentie. Aan dergelijk marktoptreden worden daarom wel de nodige voorwaarden gekoppeld. Deze voorwaarden zijn neergelegd in het wetsvoorstel Markt & Overheid. Dit wetsvoorstel beoogt oneerlijke concurrentie door overheidsorganisaties en ondernemingen met een uitsluitend of bijzonder recht tegen te gaan.

1.2.2 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in met name netwerk- en (semi-) publieke sectoren

De Nederlandse economie is gebaat bij netwerk- en (semi-) publieke sectoren, die hoge kwaliteit leveren, en efficiënt en innovatief zijn. Tegelijkertijd dienen de publieke belangen gewaarborgd te zijn. Naast betrouwbaarheid en doelmatigheid (goede prijs/kwaliteitsverhouding) moeten er voldoende keuzemogelijkheden zijn voor de consument. In dit verband zijn twee aspecten van belang. Allereerst de bepaling wát de verantwoordelijkheid is van de overheid en ten tweede waar het ondernemerschap van private partijen kan worden geïntroduceerd.

Achtereenvolgens komen aan de orde:

1.2.2.1 Bevordering van concurrentie in de elektriciteits- en gasmarkt

1.2.2.2 Het ordenen van de overige netwerksectoren

1.2.2.3 Bevorderen concurrentiemechanismen publieke sector

1.2.2.1 Bevordering van concurrentie in de elektriciteits- en gasmarkt

EZ bevordert concurrentie in de netwerksectoren elektriciteit en gas. EZ streeft naar een goedwerkende markt voor elektriciteit en gas, waarbij afnemers keuzevrijheid hebben ten aanzien van hun leverancier en de kwaliteit van dienstverlening wordt vergroot. Om dit te realiseren is EZ zowel facilitator als regisseur in zowel de elektriciteits- als gasmarkt.

De liberalisering van de energiemarkten heeft de afgelopen jaren gestalte gekregen maar het transitieproces is nog gaande. Daarom zal EZ in 2003 actief verder gaan met de verdere ordening van de elektriciteits- en gasmarkt.

a) Wetgeving: EZ bepaalt het speelveld en de spelregels door middel van wetgeving. Dit traject is in 1998 in gang gezet met de totstandkoming van de Elektriciteitswet, in 2000 gevolgd door de Gaswet. Oogmerk van beide wetten is het vrijmaken van de markten door het gefaseerd openen hiervan.

In 2002 zijn beide wetten voor het eerst geëvalueerd. De resultaten hiervan zijn aan de Tweede Kamer aangeboden. Het fundament van beide wetten is goed en behoeft geen aanpassing. Wel zal in 2003 een wetsvoorstel met een aantal kleinere wijzigingen bij de Tweede Kamer worden ingediend.

b) Tempo liberalisering: Per 1 januari 2002 kan de groep van middelgrote gebruikers van elektriciteit en gas zijn leverancier zelf kiezen. Bijna één op de drie ondernemers heeft van deze vrijheid gebruik gemaakt.

De overgang naar een volledig geliberaliseerde markt wordt voorbereid door het Platform Versnelling Energieliberalisering (PVE) waarin alle belangrijke spelers vertegenwoordigd zijn. Het platform heeft geadviseerd om het tempo te versnellen en de overgang per 1 oktober 2003 te laten ingaan. De kleinverbruikers zullen worden geïnformeerd via een uitgebreide voorlichtingscampagne, die tenminste een half jaar voor opening van de markt zal starten. Het doel van de campagne is kleinverbruikers te informeren over hun aanstaande keuzevrijheid, de wijze waarop men van leverancier kan wisselen en het feit dat bij faillissement van de leverancier een ander zal zorgdragen voor continuering van de levering (supplier of last resort). De Minister van EZ zal deze campagne ondersteunen. Ook zal EZ activiteiten ontplooien op het gebied van consumentenbescherming. In PVE-verband wordt reeds gewerkt aan de regeling voor «supplier of last resort». Voor de uiteindelijke vrijmaking van de consumentenmarkt zal deze regeling operationeel zijn en via regelgeving zijn verankerd.

Het PVE zal begin 2003 monitoren hoe ver de energiebedrijven zijn met het implementeren en testen van de systemen die nodig zijn voor een soepel verloop van de vrije markt. Daarbij kan gedacht worden aan geautomatiseerde systemen voor leverancierswisseling en verhuizingen. De Minister van EZ en DTe zullen op basis van een in 2002 gehouden inventarisatie besluiten of er nog aanvullende maatregelen getroffen moeten worden om een soepele overgang naar een volledig geliberaliseerde elektriciteits- en gasmarkt te garanderen. De Tweede Kamer zal hierover een half jaar voor de opening van de markt voor kleinverbruikers worden geïnformeerd.

c) Internationaal level playing field: De verschillen tussen de lidstaten van de Europese Unie als het gaat om de mate van liberalisering, zowel kwantitatief als kwalitatief, blijven voorlopig nog bestaan. Nederland zal bijdragen aan verdere liberalisering en het realiseren van een werkelijk Europees «level playing field» door ondersteuning van de voorstellen van de Europese Commissie voor de elektriciteitrichtlijn, de gasrichtlijn en de verordening met betrekking tot grensoverschrijdend transport van elektriciteit. Vooral op het gebied van milieu en fiscaliteit is een verdere Europese harmonisering van groot belang. EZ hoopt in 2003 verdere resultaten te kunnen presenteren aan de Kamer.

Nederland is actief in de Florence- (elektriciteit) en Madrid (gas)fora. Dit zijn informele fora waarbinnen de Europese Commissie, lidstaten, regelgevende instanties en toezichthouders (voor Nederland de Dienst Toezicht energie) en de beheerders van de landelijke elektriciteits- en gasnetten samenwerken aan het vormgeven van een interne markt voor gas en elektriciteit en met name het wegwerken van blokkades, zodat een werkelijk level playing field in Europa ontstaat.

d) Groene markt: Met de introductie van concurrentie heeft de markt voor duurzame elektriciteit in 2002 een impuls gekregen. Zowel de vraag naar als productie van duurzame elektriciteit is toegenomen. Per 1 juli 2002 (dus na 1 jaar) waren één miljoen huishoudens overgestapt op groen; 15% daarvan heeft een nieuwe leverancier gekozen. Met de liberalisering van de groene markt wordt beoogd om een bijdrage te leveren aan het bereiken van de duurzame energie doelstellingen die in Europees verband zijn afgesproken. De vrije markt wordt ondersteund door een systeem van groencertificaten en financiële stimulering (MEP, REB). Met een groencertificaat wordt aangetoond dat een producent een bepaalde hoeveelheid elektriciteit op duurzame wijze heeft geproduceerd en op het elektriciteitsnet heeft ingevoed. De groencertificaten zijn gescheiden van de stroom vrij verhandelbaar.

Uiterlijk 27 oktober 2003 dient de Richtlijn betreffende de bevordering van elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare energiebronnen op de interne elektriciteitsmarkt (2001/77/EG) volledig in de Nederlandse wetgeving te zijn geïmplementeerd.

e) Overgangswet elektriciteitsproductiesector: In de Overgangswet elektriciteitsproductiesector (Stb. 2000, nummer 607) is opgenomen dat een tegemoetkoming zal worden verstrekt in de kosten die voortvloeien uit overeenkomsten met betrekking tot stadsverwarming die tussen productiebedrijven en leveranciers zijn gesloten voor het tijdstip van intrekking van de Elektriciteitswet 1989, voor zover de bij die contracten overeengekomen projecten in uitvoering zijn genomen voor dat tijdstip. Deze tegemoetkoming zou volgens de Overgangswet gedekt moeten worden door een toeslag, verschuldigd door afnemers van elektriciteit. De Europese Commissie heeft medio 2001 ingestemd met de tegemoetkoming, maar kon zich niet vinden in de toeslag. Dit besluit heeft tot gevolg gehad dat de Tweede Kamer een wetsontwerp ter reparatie van de Overgangswet elektriciteitsproductiesector is aangeboden en dat de tegemoetkoming in de kosten ten laste van de Rijksbegroting wordt gebracht. Vooruitlopend op de reparatie van de Overgangswet bestaat de mogelijkheid om de bedrijven op basis van een declaratie een voorschotbetaling te verstrekking op de tegemoetkoming in bovengenoemde kosten. Voor het jaar 2001 is van deze mogelijkheid gebruik gemaakt.

f) Voorzienings- en leveringszekerheid: Wereldwijd is de aandacht voor voorzienings- en leveringszekerheid van de energiehuishouding sprongsgewijs toegenomen. De regering van de Verenigde Staten heeft leveringszekerheid centraal gesteld in het regeringsbeleid. De overheid moet immers blijven garanderen dat ook in de situatie van vergrote dynamiek de kwaliteit van de energievoorziening op een hoog peil blijft. In hoofdstuk 2 van het Energierapport 2002 (Kamerstukken II 2001/02, 28 241, nr. 1) wordt ook op dit thema ingegaan. De resultaten voortvloeiend uit de hierin aangekondigde activiteiten zullen uiterlijk begin 2003 aan de Tweede Kamer worden gepresenteerd.

Hieronder wordt nader ingegaan op monitoring, waarborging van de netkwaliteit, het aanbod van elektriciteit, ruimtelijke ordening en milieu en kosten en baten.

Monitoring

In 2002 is een aantal initiatieven door EZ en de DTe gestart op het gebied van marktmonitoring. In een zich liberaliserende energiemarkt dienen gegevens beschikbaar te zijn die inzicht verschaffen over de stand van zaken op de energiemarkt op een bepaald moment. Het gaat hier om gegevens zoals energieprijzen, vraag-aanbod-ontwikkeling, import/export, diversificatie naar productiemiddel, productiekosten, reservecapaciteit, het buiten bedrijf stellen van eenheden en dergelijke. Het doel is de transparantie van de markt te vergroten onder andere om meer zekerheid te hebben over de ontwikkeling van vraag en aanbod in de elektriciteitsproductiesector. Een marktmonitoringssysteem zal medio 2003 gereed en operationeel zijn. Hiermee wordt tevens invulling gegeven aan het betreffende onderdeel van de groeiparagraaf uit de EZ-begroting 2002.

Waarborging netkwaliteit

Voldoende capaciteit en kwaliteit van de netten zijn van doorslaggevend belang voor de leveringszekerheid. In internationaal perspectief scoren de Nederlandse netten wat dit betreft uitgesproken goed. Tegelijkertijd zijn de bestedingen aan onderhoud aan, en investeringen in de netten teruggelopen. Deze tendens is al langere tijd zichtbaar. Gewaarborgd moet worden dat DTe voldoende handvaten heeft om toe te zien op de kwaliteit van het netwerk. Zo nodig moet de wetgeving aangepast worden om voldoende aanknopingspunten te hebben om bij de bepaling van een redelijke prijs voor transport en levering de capaciteit en betrouwbaarheid van het netwerk mee te wegen. In elke geval zullen eind 2002 beleidsregels worden gepubliceerd waarin de uitgangspunten voor kwaliteitsregulering door de DTe worden neergelegd. In 2002 zal vastgesteld worden of aanvullend beleid nodig is om de capaciteit en kwaliteit van de netten te waarborgen. Op hoofdlijnen zal ook de aard van zulk beleid worden bepaald, waarna het in 2003 concreet uitgewerkt zal worden.

Aanbod van elektriciteit

Het aanbod van elektriciteit verdient de aandacht uit oogpunt van leveringszekerheid. Hoewel op dit moment geen problemen worden verwacht zal in de komende jaren worden bezien hoe op eventuele problemen kan worden geanticipeerd. Naast de eerder genoemde monitoring zal aandacht worden besteed aan:

• Het investeringsklimaat voor elektriciteitsproductievermogen;

• De rol die importcapaciteit kan spelen bij de leveringszekerheid;

• Het verbeteren van markttransparantie;

• Het beoordelen van de ontwikkeling van het reservevermogen, en

• Het uitwerken van overheidsmaatregelen om de leveringszekerheid ook op langere termijn te kunnen garanderen.

In 2002 zal nader beleid ten aanzien van deze onderwerpen worden uitgewerkt. In 2003 zullen maatregelen worden ingevoerd om de markttransparantie te vergroten. Daarnaast zijn maatregelen te verwachten ter verbetering van het investeringsklimaat en zullen maatregelen worden genomen om in geval van calamiteiten de leveringszekerheid te kunnen garanderen.

Ruimtelijke ordening en milieu

Met het oog op de voorzieningszekerheid en de transitie naar een duurzame energiehuishouding is het van groot belang dat optimaal gebruik wordt gemaakt van de energiebronnen die we in Nederland tot onze beschikking hebben (met name gas en wind). De ontwikkeling van nieuwe productielocaties verloopt de laatste jaren steeds trager en moeizamer. Dit heeft te maken met de toenemende spanning bij het afwegen van enerzijds economische belangen en anderzijds belangen die te maken hebben met natuur, milieu en ruimtelijke ordening. De spanning komt onder meer tot uitdrukking in langdurige en ingewikkelde procedures. In 2002 is gestart met het uitwerken van oplossingsrichtingen. Met het oog op verkorting van procedures is een MDW Verkenning gestart. Tevens wordt een communicatietraject gestart om het draagvlak voor energieprojecten te vergroten. Eveneens zal worden nagegaan of aan de hand van ervaringen met andere grote infrastructurele projecten een proefproject kan worden gestart. Dit dient te gebeuren in samenspraak met producenten, natuur- en milieuorganisaties en overheden. Bovengenoemd traject wordt in 2003 voortgezet. De Tweede Kamer zal hierover per brief worden geïnformeerd.

Kosten en baten

Conform aankondiging in het energierapport 2002 werkt EZ aan een kosten-batenanalyse voorzieningszekerheidsbeleid. Doel van een kosten-batenanalyse is om te trachten waar mogelijk de voorzieningszekerheid te kwantificeren en zo een beter beeld te krijgen van wat voorzieningszekerheid kost resp. wat de samenleving ervoor terugkrijgt. Daarmee kan een betere afweging plaatsvinden tussen de verschillende manieren om voorzieningszekerheid te vergroten en tussen de voorzieningszekerheid en de andere onderdelen van het energiebeleid (economische efficiëntie en milieukwaliteit).

1.2.2.2 Het ordenen van de overige netwerksectoren

In artikel 10 wordt ingegaan op het beleid in de netwerksectoren telecommunicatie, kabel en post. De overige netwerksectoren (bijvoorbeeld de spoor-, water- en afvalsector) vallen niet primair onder de verantwoordelijkheid van EZ. Toch zal EZ vanuit haar verantwoordelijkheid voor het nationale marktordeningsbeleid via interventies mede richting geven aan de ontwikkeling van optimale werking van deze sectoren. Interventie kan plaatsvinden op nationaal niveau en op internationaal niveau (bijvoorbeeld Europese Unie). In de praktijk betekent dit dat EZ deelneemt aan interdepartementale en internationale overleggen, waarbij zij zich inzet voor het ontwikkelen van een bij de netwerksector passende marktordening.

De overheidsverantwoordelijkheid voor publieke belangen als universele dienstverlening en bescherming van gebonden klanten moet vorm krijgen in de wijze van aansturing door de overheid van de onderscheidenlijke sectoren. Daarvoor is een breed scala aan modaliteiten beschikbaar. De overheid kan zelf de productie en distributie van deze diensten voor haar rekening nemen, maar het is ook mogelijk dit op verschillende wijzen over te laten aan private partijen, waarbij de overheid de rol heeft van regelgever en toezichthouder. Bij de keuze van de modaliteit van marktordening moet leidend zijn de vraag welke modaliteit leidt tot de meeste welvaart voor burgers en bedrijven. Marktwerking is dus geen doel op zich maar een mechanisme om zo doelmatig mogelijk om te gaan met schaarse middelen. De marktordening hangt af van de sectorspecifieke kenmerken en zal dan ook per sector verschillend worden vormgegeven.

In het eerste kwartaal van 2002 heeft EZ een omvangrijk project netwerksectoren afgerond. Resultaat was een visie met een eenduidig afwegings-kader, bedoeld om toekomstige discussies over de ordening van netwerksectoren meer gestructureerd te benaderen. Met het verder in de (inter)departementale beleidspraktijk inbedden van dit afwegingskader wordt mede invulling gegeven aan de motie-Voûte (Kamerstukken II, 2001–2002, 28 000 XIII, nr. 17) waarin wordt opgeroepen tot de inrichting van een kenniscentrum liberalisering, privatisering en MDW. Zoals in mei 2002 (Kamerstukken II, 28 000 XIII, nr. 54) aangekondigd, zal dit kenniscentrum nog in 2002 starten.

1.2.2.3 Bevorderen concurrentiemechanismen publieke sector

De kwaliteit van publieke dienstverlening staat hoog op de politieke agenda. Op diverse terreinen is en wordt fors geïnvesteerd. Investeringen in geld renderen echter alleen als ook investeringen in nieuwe structuren en instituties plaatsvinden. EZ richt zich op de vraag hoe op publieke terreinen de markt zo te ordenen en reguleren is dat de burger optimaal bediend wordt en het economisch proces optimaal de ruimte krijgt. Uitvoeringsmodaliteiten binnen verschillende beleidsterreinen zullen hiertoe kritisch worden getoetst. Daarnaast is versterking van vraagsturing een goed middel om tot betere prestaties binnen de publieke dienstverlening te komen. Via een project naar vraagsturing (-smechanismen) bouwt EZ kennis op die onder meer ingebracht zal worden in het eerder genoemde kenniscentrum.

Aanbestedingsregels voor overheidsopdrachten komen voor het grootste gedeelte uit Brussel. Gebleken is dat die regels door de partijen die ze moeten gebruiken (aanbesteders en inschrijvers) als ingewikkeld en moeilijk hanteerbaar worden ervaren. De Nederlandse inzet bij de interpretatie en herziening van de Europese regels in Brussel wordt bepaald door de beginselen van non-discriminatie, transparantie, proportionaliteit, effectieve concurrentiestelling, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid.

In 2002 evalueert EZ het Interdepartementaal Overleg Europese Aanbesteding (IOEA). Dit overlegorgaan heeft een faciliterende rol bij de toepassing van Europese aanbestedingsregels. Tevens inventariseert EZ de instrumenten die in andere Europese landen ingezet worden ten behoeve van naleving van deze regels. Deze inventarisatie dient om het Nederlandse instrumentarium hiermee te vergelijken en eventueel aan te passen. Tot slot, de projectorganisatie Professioneel Inkopen en Aanbesteden bevordert het gebruik van het aanbestedingsinstrument bij de Rijksoverheid.

1.2.3 Het versterken van de economische dynamiek door onder meer de operatie Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf en het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven

Achtereenvolgens wordt op de volgende beleidslijnen ingegaan:

1.2.3.1 De operatie Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf

1.2.3.2 Het verminderen van de administratieve lasten

1.2.3.3 Het verlagen van de toetredingsdrempels

1.2.3.1 Operatie Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf, naar een nieuwe balans tussen overheid en samenleving

In vervolg op de operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MDW) start het kabinet de operatie Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf. EZ, BZK en Justitie coördineren de operatie, die drie speerpunten kent:

• Vergroten van de keuzevrijheid van burgers en ondernemers

• Terugdringen van bureaucratie en regelzucht

• Verbeteren kwaliteit overheidsfunctioneren en publieke dienstverlening

De precieze invulling van de agenda van de operatie zal vorm krijgen door contact met de maatschappij. Burgers, ondernemers, gemeenten en instellingen zullen bevraagd worden naar de problemen die zij ondervinden met regelgeving, bestuur en markten. EZ wil in de operatie in ieder geval de volgende voornemens verwezenlijken.

Vergroten van de keuzevrijheid van burgers en ondernemers door:

• invoeren van vraaggestuurde systemen;

• verruimen van toetredingsmogelijkheden tot markten;

• vergroten van markttransparantie;

• verruimen van de mogelijkheden voor maatwerk op de arbeidsmarkt;

• verbeteren van het ondernemings- en innovatieklimaat.

Terugdringen bureaucratie en regelzucht door:

• uitvoeren van de taakstelling voor verlaging van administratieve lasten;

• stroomlijnen en vereenvoudigen van regelgeving;

• verbeteren van uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van regels.

Verbeteren kwaliteit overheidsfunctioneren en publieke dienstverlening door:

• toetsen van overheidstaken op de mogelijkheid om deze aan de samenleving over te laten;

• verbeteren van de kwaliteit van uitvoering;

• vergroten van de afrekenbaarheid en transparantie.

Het kabinet komt na de zomer met een plan van aanpak voor de operatie.

Naast de nieuwe operatie, richt EZ zich op de implementatie van projecten uit de MDW operatie.

In totaal zijn er 69 MDW projecten. Daarvan zijn er 36 in de kabinetsperiode 1994–1998 gestart (MDW I projecten). Het vorige kabinet heeft ernaar gestreefd de MDW I projecten in de kabinetsperiode 1998–2002 nog volledig te implementeren. Dit is niet in alle gevallen gelukt. Hoewel er het afgelopen jaar vooruitgang is geboekt bij de zes projecten die nog niet zijn afgerond, is de doelstelling van 2002 niet gehaald. Met name bij de projecten Benzinemarkt, Loodsen en Markt en Overheid is de politieke discussie nog niet afgerond. In de andere gevallen heeft het wetgevingstraject meer tijd nodig dan verwacht.

De implementatie van de MDW II projecten kent in sommige gevallen een versnelling (AWBZ, Ketengarantiestelsels) en in andere vertraging (Geneesmiddelen, PVD/GDV). Ten opzichte van de vorige begroting zijn er elf nieuwe projecten in het schema opgenomen. Hieronder volgt een uitgebreid overzicht van de planning van de implementatie van de MDW I en MDW II projecten.

Vet gedrukte projecten zijn afgelopen jaar afgerond.

Vet gedrukte projecten zijn afgelopen jaar afgerond.

In het overzicht zijn nog niet de projecten opgenomen die recent in de implementatiefase zijn gekomen en waarvoor nog geen implementatieplan beschikbaar is.

Sinds twee jaar worden de maatschappelijke kosten en baten van het MDW-programma in beeld gebracht. Deze kosten en baten zijn langs de vier beleidslijnen van MDW gerangschikt: het verminderen van administratieve lasten, het slechten van toetredingsdrempels tot markten, het bevorderen van kwaliteit en transparantie van wet- en regelgeving en kaderstellende projecten.

Het Kabinet heeft in de zevende voortgangsrapportage (Kamerstukken II 2001–2002, 24 036, nr. 258) over de implementatie van MDW voor de derde keer de maatschappelijke effecten van MDW-projecten geïnventariseerd, zoals al aangegeven in de begroting over 2002. Hieronder volgen enkele conclusies die op basis van deze brief kunnen worden getrokken:

1.2.3.2 Vermindering van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven

Administratieve lasten zijn de kosten om te voldoen aan informatieverplichtingen voortvloeiend uit wet- en regelgeving van de overheid. Zo spoedig mogelijk zal EZ aan de Tweede Kamer een plan van aanpak aanbieden gericht op een forse reductie van de administratieve lasten. Hierin zullen naast concrete maatregelen ook kwantitatieve reductiedoelstellingen per departement worden opgenomen.

EZ is op twee manieren betrokken bij de reductie van de administratieve lasten. Enerzijds als coördinerend ministerie, anderzijds als individueel ministerie met een eigen departementaal actieprogramma. Coördinatie wil niet zeggen dat EZ verantwoordelijk is voor het welslagen van het beleid: de beleidsverantwoordelijkheid voor de daadwerkelijke realisatie van de lastenreductie berust bij elk van de ministeries.

Als systeemverantwoordelijke zorgt EZ voor coördinatie en onderstaande infrastructuur. Naast frequent bilateraal contact tussen de ministeries en EZ organiseert EZ hiertoe het maandelijkse overleg met de departementale coördinatoren administratieve lasten Daarnaast voert EZ het secretariaat van de in 2002 gestarte Stuurgroep Administratieve lasten. In deze stuurgroep wordt de voortgang op hoog ambtelijk niveau besproken. EZ rapporteert jaarlijks aan de Tweede Kamer over de voortgang van de Rijksbrede aanpak van de administratieve lasten.

Vermindering van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven gebeurt hoofdzakelijk langs drie actielijnen:

1. Jaarlijks te actualiseren departementale actieprogramma's gericht op reductie van de administratieve lasten van bestaande regelgeving. Met ingang van de begroting 2003 worden deze actieprogramma's niet meer apart aangeboden aan de Kamer maar maken zij onderdeel uit van de departementale begrotingen;

2. Per 1 mei 2000 is een onafhankelijk adviescollege voor de toetsing van nieuwe regelgeving op de gevolgen voor de administratieve lasten (Actal) opgericht. Dit college wordt in 2002 geëvalueerd. Actal publiceert een eigen jaarverslag;

3. Versterkte inzet van ICT-toepassingen door uitvoering van het overheidsbrede Programma «ICT & Administratieve Lasten».

De eerste actielijn betreft onder meer het eigen actieprogramma van EZ. In 2001 was de nulmeting voor EZ gereed. Uit deze nulmeting bleek dat EZ in totaal € 55,5 mln aan administratieve lasten veroorzaakt. Inmiddels heeft EZ haar lastendruk met 40% ten opzichte van 1994 verlaagd. Van de overige wetgeving van EZ heeft ongeveer 75% een internationaal karakter. EZ is dan ook niet in staat om deze wetgeving autonoom te wijzigen.

In 2002 heeft EZ onderzocht welke regelgeving van het Rijk met administratieve lasten zijn herkomst vindt in supranationale regelgeving (communautaire of verdragsrechtelijke verplichtingen) en wat het aandeel van die supranationale regelgeving is in de totale administratieve lasten in Nederland. Hiermee is inzichtelijk gemaakt bij welke regelgeving reductiemogelijkheden niet anders dan via een nieuw voorstel van de Europese Commissie gerealiseerd kunnen worden1.

* Kwantificering is op dit moment nog niet mogelijk.

De derde actielijn is – zoals hierboven aangegeven – stroomlijning en koppeling van administratieve processen via de inzet van ICT. Op deze manier kunnen ondernemers makkelijker voldoen aan de informatievraag van de overheid en wordt de informatie die zij verschaffen beter benut. Ook binnen deze actielijn vervult EZ een coördinerende en regisserende rol.

Eind 2001 zijn de Regiecommissie ICT & Administratieve Lasten (meest betrokken overheidsorganisaties op hoog ambtelijk niveau) en het Platform ICT & Administratieve Lasten (vertegenwoordiging van overheid en bedrijfsleven) ingesteld. Onder verantwoordelijkheid van deze gremia is een overheidsbreed Programma ICT & Administratieve Lasten ontwikkeld. Reeds langer lopende projecten als het Bedrijvenloket, Elektronische Heerendiensten, Basisbedrijvenregister en Overheidsformulieren Online zijn onderdeel van dit programma. Het programma zorgt voor een gedeelde en actueel gehouden visie op de gewenste ontwikkelingen, voor een gezamenlijke kader voor domeinoverstijgende afstemming en aansturing, alsmede voor een gerichte implementatiestrategie die de noodzakelijke voortgang waarborgt. In 2003 staat de uitvoering van dit programma centraal.

Daarnaast zet EZ ook een aantal nieuwe projecten op. Zo wordt een intermediaire organisatie ingericht die het informatie- en gegevensverkeer tussen het bedrijfsleven en de overheidsinstellingen gaat faciliteren.

Naast de genoemde actielijnen beschikt EZ in het kader van de Bedrijfseffectentoets over het Steunpunt Voorgenomen Regelgeving. Dit Steunpunt ondersteunt ministeries bij het in kaart brengen van de bedrijfseffecten (en in samenwerking met het ministerie van VROM de milieueffecten) van ontwerpregelgeving ten behoeve van een meer afgewogen besluitvorming door ministerraad en parlement. De administratieve lasten voor het bedrijfsleven vormen een onderdeel van deze Bedrijfseffectentoets.

Ook geeft EZ nader vorm aan de structurele aanpak van de verbetering van regelgeving op Europees niveau. Dit gebeurt onder meer via participatie in een High Level Group die voorstellen heeft geformuleerd voor de verbetering en vereenvoudiging van regelgeving op Europees niveau. Deze voorstellen zijn besproken tijdens de Europese Raad in Sevilla in juni 2002. Nederland dringt aan op een «fast-track» procedure, zodat vereenvoudiging van bestaande regelgeving efficiënt kan worden doorgevoerd en het instellen van een monitoringgroep (instellingen én lidstaten) die uitvoering nauwgezet volgt. Hiernaast wordt op het Europese vlak zowel op formele als informele wijze getracht richting te geven aan de verbetering van de kwaliteit van de regelgeving vanuit de Europese Commissie. Dit gebeurt enerzijds in het Internal Market Advisory Committee (IMAC) dat zich bezighoudt met deregulering op Europees niveau en anderzijds via het Better Regulation Network dat bedoeld is voor overleg tussen lidstaten over efficiëntere EU-regelgeving en uitwisseling van praktijkvoorbeelden.

1.2.3.3 Het verlagen van de toetredingsdrempels

EZ beoogt belemmeringen voor ondernemerschap en concurrentie zoveel mogelijk weg te nemen en, waar publiek belang en/of Europese regelgeving om regels vragen, deze regels tot een minimum te beperken. Als vanwege een algemeen of publieke belang sectorale marktordening gewenst is, streeft EZ een zodanige ordening na, dat zoveel mogelijk prikkels aanwezig zijn voor aanbieders van producten of diensten. Veelal is hier sprake van interventies richting andere ministeries of Brussel. Voorbeelden van sectoren waar EZ zich in 2003 actief mee bezig zal houden zijn de gezondheidszorg, advocaten en notarissen.

EZ komt in 2003 met een voorstel voor nieuwe wetgeving voor certificeringsbevoegde accountants. In dit wetsvoorstel komen onder andere de taken en bevoegdheden te staan van de nieuwe toezichthouder en wordt ook de verhouding tussen de toezichthouder en EZ vastgelegd.

In 2002 heeft EZ in een brief aan de Tweede Kamer (Tweede Kamer, 2001–2002, Niet-Dossierstuk ez02000215) aangegeven wat de actiepunten zijn naar aanleiding van de evaluatie-uitkomsten van de Wet op de kamers van koophandel. EZ zal in 2003 onder meer de mogelijkheden van verdere doorvoering van het profijtbeginsel verkennen en het heffingsbesluit aanpassen.

1.2.4 Het bevorderen van transparante en eerlijke handel zowel tussen de ondernemer en consument als tussen ondernemers onderling door onder meer aandacht voor de positie van de consument en instrumenten als normalisatie/certificatie en accreditatie

Transparante en eerlijke handel wordt bevorderd door aandacht voor de positie van de consument, het bieden van instrumenten als normalisatie, certificatie en accreditatie en toezicht op de naleving van de IJkwet en de Wet op de Kansspelen.

a) Aandacht voor de positie van de consument: EZ beoogt een evenwichtige positie van de consument ten opzichte van aanbieders te bevorderen. Het gaat dan vooral om het creëren van keuzemogelijkheden voor de consument. De consument moet toegang hebben tot relevante marktinformatie en niet met onnodig belemmerende overstapkosten worden geconfronteerd. Daarnaast moeten consumenten én leveranciers over de rechten en plichten van consumenten en over mogelijkheden voor geschillenbeslechting geïnformeerd zijn.

Zoals per brief aangekondigd door de staatssecretaris van EZ (Kamerstukken II, 2001/2002, 27 879, nr. 1) opent EZ eind 2002 een internetportaal met onder meer informatie over rechten en plichten van consumenten, geschillenbeslechting en keurmerken. In 2003 vindt een mediacampagne plaats om bekendheid te geven aan dit portaal. Daarnaast zal EZ een instrument ontwikkelen waarmee de «niet-internettende» consument het beste kan worden bereikt. Ook hier gaat het om informatie over onder meer de rechten en plichten van consumenten, organisaties die de consument van advies kunnen dienen en mogelijkheden tot geschillenbeslechting. Indien dit instrument tijdig gereed is, richt de mediacampagne zich ook hier op. Eind 2002 informeert EZ de Tweede Kamer over de uitkomsten van de doorlichting van diverse markten met de Consumentenmarkttoets. Het gaat om de markten voor rookwaren, grote huishoudelijke apparaten, bioscopen, diensten van verpleeghuizen en de markt voor bemiddeling in financiële diensten. De resultaten van deze doorlichtingen kunnen aanleiding zijn tot beleidswijzigingen of overleg met betrokken partijen. Ook in 2003 licht EZ met de Consumentenmarkttoets enkele markten door.

Ook op Europees vlak is aandacht voor versterking van de positie van de consument, bijvoorbeeld in het Groenboek consumentenbescherming. In dit Groenboek staan twee mogelijkheden om een sterke positie van de consument te waarborgen; via generieke of via specifieke wetgeving. De Commissie heeft een mededeling gepubliceerd als vervolg op dit Groenboek. Hierin pleit de Commissie voor de generieke aanpak met een allesomvattende kaderrichtlijn, gebaseerd op een algemene bepaling dat men zich moet onthouden van oneerlijke handelspraktijken. Daarnaast bereidt EZ in 2003 een aantal consumentenonderwerp(en) voor die Nederland wil inbrengen tijdens het voorzitterschap van de Europese Unie in 2004.

b) Instrumenten als normalisatie, certificatie en accreditatie: Technische normen (afspraken) zijn nodig om veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen. Europese en internationale normen spelen op dit terrein een belangrijke rol. Het Nederlands Normalisatie Instituut (NEN) stelt zich ten doel om – in het belang van gezondheid, veiligheid en doelmatigheid – normen tot stand te brengen. EZ financiert het NEN projectgericht.

Het kabinetsbeleid op het terrein van normalisatie, certificatie en accreditatie berust op twee uitgangspunten:

1. Het benutten van het zelfregulerend vermogen in de markt, waarbij normalisatie en certificatie een alternatief kan zijn voor wet- en regelgeving;

2. Het bijdragen aan het opheffen van technische handelsbelemmeringen op de internationale en Europese markt met behoud van veiligheid, gezondheid en milieu.

Om zowel veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen als segmentering van markten en ondoorzichtige informatie over producten en diensten door verschillende specificaties per land te voorkomen, is het beleid gericht op:

– Het instandhouden van een effectieve en efficiënte infrastructuur voor normalisatie (via het NEN);

– Het initiëren van normalisatieprojecten die de markt laat liggen;

– Het stimuleren dat de markt deze projecten overneemt. Het streven is dat marktpartijen tenminste 50% van de door EZ medegefinancierde projecten overnemen.

Het NEN heeft een Taskforce Business Development. Deze nieuwe Taskforce onderzoekt de mogelijkheden van het inzetten van het instrument normalisatie bij nieuwe vakgebieden. In 2002 is gekozen voor de vakgebieden veiligheid, inspectie en toezicht, zakelijke dienstverlening en de rol van normen van het NEN bij certificering.

De Europese Commissie heeft met een aantal grote handelsblokken (bijvoorbeeld Verenigde Staten en Japan) overeenkomsten gesloten tot wederzijdse erkenning van conformiteitsbeoordelingen (Mutual Recognition Agreements). Deze overeenkomsten dienen in de nationale wetgeving geïmplementeerd te worden. Bedrijven die handel drijven met landen uit genoemde handelsblokken kunnen zich hierdoor voor de beoordeling van de conformiteit aan de eisen van dat land vervoegen bij Europese keuringsinstellingen die ook de conformiteitsbeoordeling voor de Europese interne markt verzorgen.

c) IJkwet en de Wet op de Kansspelen: De IJkwet regelt het toezicht op het correct meten en wegen met goede apparatuur. Het Nederlands Meet Instituut (NMi) en haar dochters dragen hieraan bij door:

– Het beheren van standaarden;

– Het houden van toezicht op de naleving van de IJkwet;

– Het verlenen van metrologische en technische ondersteuning aan EZ bij het opstellen van wetgeving en vertegenwoordiging in internationale gremia.

Uit de evaluatie in 2002 van de financiering, sturing en uitvoering van de publieke taken die het NMi en haar dochters uitvoert, blijkt dat het NMi als privaat bedrijf effectief en efficiënt functioneert. Om de sturingsrelatie meer structuur te geven is EZ gestart met de herziening daarvan door de introductie van strategische meerjarenplannen en het ontwikkelen van prestatie-indicatoren. Begin 2003 is deze herziening afgerond zodat met ingang van 2004 gewerkt kan worden volgens deze nieuwe werkwijze. Op deze wijze vindt nadere invulling plaats van de ministeriële verantwoordelijkheid.

In de eerste helft van 2003 zal de Europese richtlijn Meetinstrumenten waarschijnlijk worden vastgesteld en gepubliceerd. Deze ene richtlijn vervangt elf bestaande richtlijnen op het terrein van de metrologie. De nieuwe eisen in deze richtlijn zijn minder gedetailleerd en de richtlijn biedt de fabrikant meerdere mogelijkheden om overeenstemming met de nieuwe eisen aan te tonen. Ondermeer via een herziening van de IJkwet wordt deze nieuwe richtlijn omgezet in nationaal recht.

Via een stelsel van keuringen van en stringent toezicht op speelautomaten en casinospelen streeft EZ een transparante en eerlijke markt na voor kansspelen in horeca, speelhallen en casino's. Dit biedt niet alleen bescherming aan de consument (de speler), maar ook worden gokverslaving en criminaliteit tegengegaan. Binnen deze doelstellingen dient een rendabele exploitatie voor de speelautomatensector mogelijk te zijn. In 2003 bekijkt het Kabinet of ook voor de markt voor casinospelen exploitatie voor eigen gewin binnen deze doelstellingen mogelijk is. Daarnaast zal in 2003 een evaluatie van de Speelautomatentitel in de Wet op de kansspelen aan de Tweede Kamer worden aangeboden.

1.3 Budgettaire gevolgen van beleid

Het verschil in materiële kosten per FTE bij NMa wordt verklaard door eenmalige uitgaven in verband met de herhuisvesting in 2001 (€ 8,8 mln) en een stijging van de bezetting in 2002.

1.4 Budgetflexibiliteit

De raming bestaat in belangrijke mate uit apparaatsuitgaven voor de EZ-diensten NMa en DTe, voor het kernministerie en voor Actal (adviescollege voor de toetsing van nieuwe regelgeving op de gevolgen voor de administratieve lasten). Deze uitgaven zijn in bestuurlijk opzicht slechts beperkt flexibel. Daarnaast zijn bijdragen geraamd aan het NMi ten behoeve van de uitvoering van een wettelijke taak (IJkwet). Gegeven deze wetgeving is dit deel van de uitgavenraming als niet-flexibel te beschouwen.

1.5 Evaluatieplanning

1.6 Groeiparagraaf

• In 2003 beziet EZ of het mogelijk is meetinstrumenten te ontwikkelen ten aanzien van beleidseffecten van het tegengaan van concurrentieverstoringen (operationele doelstelling 1.2.1). Het blijkt vooralsnog niet mogelijk te zijn om te komen tot één zinvolle internationale graadmeter voor marktwerking. Het is complex om bepalende factoren (kwaliteit, productiviteit, prijs etc.) bij elkaar op te tellen en de werking van diverse markten samen te voegen.

• Ten aanzien van het in 2002 opgerichte Kenniscentrum ordeningsvraagstukken wordt in 2003 bezien of, en zo ja, welke prestatie-indicatoren hiervoor ontwikkeld kunnen worden. Doelstelling is dat de prestatie-indicatoren een duidelijke invulling geven van de te ondernemen activiteiten van het kenniscentrum.

• Energiemarkten: Startend in 2002 zal een benchmarkstudie naar het investeringsklimaat elektriciteitsproductievermogen worden uitgevoerd. Naar aanleiding hiervan zal worden bezien hoe indicatoren voor dit investeringsklimaat kunnen worden geïmplementeerd in de markt.

• Consumentenmarkten energie: in 2003 wordt bezien of het mogelijk is om een prestatie-indicator te ontwikkelen waarmee het consumentengedrag in een volledig geliberaliseerde energiemarkt gemonitord kan worden. Hierbij wordt het switchgedrag van consumenten en de bekendheid van afnemers met stroometikettering betrokken.

2 BEVORDEREN VAN INNOVATIEKRACHT

2.1 Algemene beleidsdoelstelling

De instrumenten onder het artikel 2 dragen bij aan een duurzame economische groei door: het versterken van de innovatiekracht van de Nederlandse economie op het gebied van kennis, technologie, arbeid en innovatief ondernemerschap. Daarbij worden als doelgroepen onderscheiden: de marktsector, de kennisinfrastructuur en de intermediaire organisaties. De uitdaging van het innovatiebeleid is om de innovatiekracht in 2005 tenminste te brengen op het niveau van het EU-gemiddelde en in 2010 op het niveau van de kopgroep van EU-landen.

Innovatie is een sleutelfactor voor het realiseren van een duurzame economische groei. Het economisch groeivermogen wordt immers in sterke mate bepaald door het vermogen om op basis van nieuwe kennis voortdurend nieuwe en kwalitatief betere producten, processen en diensten met succes op de markt te brengen.

In het innovatiebeleid wordt uitgegaan van het dynamisch innovatiesysteem. De essentie daarvan is dat innovatie wordt gezien als het resultaat van een complex en intensief samenspel tussen bedrijven, kennisleveranciers, intermediairs, eindgebruikers, infrastructurele voorzieningen (o.a. octrooibureaus, beschikbaarheid van kapitaal en standaarden & normering) en randvoorwaarden (o.a. fiscaal klimaat, een goed opgeleide beroepsbevolking en ondernemerschap). De systeemgedachte betekent voor het innovatiebeleid een integrale aanpak: belemmeringen die bedrijven hinderen om te innoveren moeten in samenhang worden bezien met het functioneren van het hele innovatiesysteem. Belemmeringen voor innovatie kunnen overigens verschillen afhankelijk van het type markt, de soort technologie, het karakter van het netwerk en de aard van het innovatieproces. Voor het innovatiebeleid komt het er dus op aan met een evenwichtige mix van beleidsinstrumenten adequaat te reageren op mogelijk belemmerende factoren.

Artikel 2 brede beleidsacties in 2003

Om de tijdens de Europese Raden van Lissabon en Barcelona afgesproken ambities te realiseren en Nederland naar een koppositie te brengen, is de komende jaren een stevige beleidsagenda nodig met een gezamenlijke inzet van kabinet, bedrijfsleven en (publieke) kennisinfrastructuur1. Om dit te realiseren is vernieuwing van het innovatiebeleid nodig. Het recente EPC-rapport, de Broad Economic Guidelines, het Kok/Blair-paper en de conclusies van Barcelona geven de richting aan. Belangrijke vernieuwingslijnen zijn:

• het versterken van de private investeringen in onderzoek en ontwikkeling;

• het versterken van publiek-private samenwerking tussen bedrijven enerzijds en universiteiten en publieke kennisinstellingen anderzijds;

• de aanpak van de tekorten aan R&D-personeel;

• meer en beter gebruik van intellectuele eigendomsrechten in Europa en

• het investeren in strategische technologiegebieden als ICT en Life Sciences.

Daarnaast bevat het IBO Technologiebeleid (mei 2002) aanbevelingen om het innovatiebeleid te verbeteren:

• stroomlijning van het aantal regelingen is noodzakelijk om de transparantie voor de gebruikers te verbeteren;

• vermindering van de departementale verkokering van beleid door betere interdepartementale coördinatie;

• verlegging van het accent in de beleidsmix naar instrumenten die zich richten op de verbetering van de oriëntatie en benutting van de publieke R&D;

• verbetering van de kwaliteit van de informatie over de effectiviteit door het formuleren van scherpere doelstellingen en betere evaluatiemethoden.

In 2003 wordt hier verder invulling aan gegeven. Om de samenhang in het innovatiebeleid beter inzichtelijk te maken, wordt voortaan jaarlijks een overzichtsconstructie innovatie gerelateerde uitgaven als bijlage bij de EZ-begroting opgenomen. Voor de begroting 2003 zal deze overzichtsconstructie seperaat naar de Tweede Kamer worden gestuurd.

De internationale component van het innovatiebeleid zal in 2003 veel aandacht vragen. Het gaat om de voorbereidingen op het Nederlands voorzitterschap van Eureka en het voorzitterschap van de Europese Unie in 2004. Daarnaast gaat het om het goed positioneren van de Nederlandse kennisinfrastructuur voor de Networks of Excellence en de Integrated Projects van het Zesde Kaderprogramma dat in 2003 start.

Prestatie-indicatoren

Omdat de innovatiekracht zich moeilijk met één indicator laat meten, is ervoor gekozen om op het niveau van de algemene doelstelling vier prestatie-indicatoren te hanteren die een globale indruk geven van de innovatiekracht. Aan de hand van de volgende indicatoren wordt het «Innovatieprofiel» van Nederland geschetst:

1. R&D-uitgaven van bedrijven als % van het bruto binnenlands product;

2. Aandeel innovatieve bedrijven als % van het totaal aantal bedrijven;

3. Aandeel innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden als % van het totaal aantal innovatieve bedrijven;

4. Omzetaandeel met nieuwe of verbeterde producten in de industrie als % van de totale omzet in de industrie.

1) Investeringen in R&D liggen aan de basis van het innovatieproces. R&D heeft daarbij een tweeledige functie. R&D is nodig om zelf kennis voor nieuwe producten, processen en diensten te kunnen ontwikkelen, maar ook om elders ontwikkelde kennis te kunnen toepassen. Nederlandse bedrijven investeren relatief minder in R&D dan gemiddeld in de EU-landen.

2) De tweede indicator betreft het aandeel innovatieve bedrijven als percentage van het totaal aantal bedrijven. Innovatieve bedrijven zijn gedefinieerd als bedrijven die de laatste drie jaar vernieuwde producten en/of vernieuwde productieprocessen hebben gerealiseerd. In het Innovatieprofiel is een uitsplitsing gemaakt naar innovatieve bedrijven in de industrie (2.a) en in de diensten (2.b). Nederland telt in vergelijking met andere landen redelijk veel innovatieve industriële bedrijven. Daarentegen heeft Nederland relatief weinig innovatieve bedrijven in de dienstverlening. Het percentage is lager dan het EU-gemiddelde.

3) De indicator, het aandeel innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden, zegt iets over de mate waarin bedrijven samen of met publieke kennisinstellingen innoveren. Juist die samenwerking is bij innovatie vaak van groot belang. Uit het Innovatieprofiel blijkt dat het aandeel innovatieve bedrijven dat samenwerkt rond het EU-gemiddelde ligt.

4) Het omzetaandeel van innovatieve producten in de totale omzet brengt het belang van de vernieuwing voor bedrijven tot uitdrukking. In de Community Innovation Survey is dit gemeten voor de industrie. Hoewel het aandeel innovatieve bedrijven in de Nederlandse industrie goed is, blijkt de omzet behaald met nieuwe of verbeterde producten in 1996 laag te zijn (NL: 25% versus EU15: 32%)1. Het aandeel van de vernieuwing in het totaal van de activiteiten is dus relatief klein.

Grafiek: Innovatieprofiel EU-landen (relatieve afwijkingen van EU-gemiddelde)

Bronvermelding2

De kwaliteit van de prestaties is alleen goed te beoordelen door vergelijking met andere landen. De streefwaarden zijn daarom gerelateerd aan het EU-gemiddelde. Het beleid is er op gericht om in 2005 eventuele achterstanden ten opzichte van het EU-gemiddelde in te halen en in 2010, in lijn met de Lissabon-doelstelling en de daarop aanvullend geformuleerde nationale doelstelling voor alle indicatoren, een positie in de kopgroep van de EU15-landen te realiseren.

Bij de verantwoording van het innovatiebeleid treedt een dubbele vertraging op. Ten eerste werkt het innovatiebeleid pas op middellange termijn door in de innovatiekracht. Ten tweede wordt de innovatiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven met een vertraging van enkele jaren gemeten. Internationale vergelijkingen zijn vaak nog later beschikbaar en bovendien niet met een jaarlijkse frequentie. Eén van de belangrijkste gegevensbronnen, de Community Innovation Survey van Eurostat, wordt eens in de vier jaar gehouden (zie ook groeiparagraaf). Derhalve zijn de effecten van het huidige beleid pas na 5 tot 8 jaar in de statistieken terug te vinden. Nieuwe internationaal vergelijkbare gegevens voor 2000 zijn pas in de loop van 2003 te verwachten.

Het meten van innovatiekracht is nog sterk in ontwikkeling. Het gaat dan om het verbeteren van de metingen, het verbeteren van de internationale vergelijkbaarheid en het ontwikkelen van betere indicatoren. Grote verschillen tussen landen en verschillen in scores in de tijd moeten dan ook vooralsnog voorzichtig worden geïnterpreteerd.

Veronderstellingen over het doelbereik

Het innovatiebeleid is gericht op het creëren van randvoorwaarden en de juiste prikkels voor innovatie door het wegnemen van markt- en systeemimperfecties. Bedrijven nemen echter zelf beslissingen over de hoogte en richting van hun investeringen in innovatie. Of bedrijven succesvol innoveren is, behalve van de randvoorwaarden die de overheid creëert, afhankelijk van goed ondernemerschap, de stand van de (internationale) conjunctuur en het macro-economische klimaat.

2.2 Operationele doelstellingen

De algemene doelstelling kan worden onderverdeeld in drie operationele doelstellingen:

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

2.2.3 Een excellente ICT-basis

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

Het beleid richt zich op de voortdurende verbetering van de innovatieve infrastructuur met als doel zich in alle opzichten aan het internationale niveau te kunnen meten. Binnen deze operationele doelstelling zijn de activiteiten primair gericht op:

A. Het verbeteren van de aansluiting van de publieke kennisontwikkeling op de kennisvraag van bedrijven;

B. Het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding;

C. Het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie;

D. Het stimuleren van innovatief ondernemerschap.

A. Het verbeteren van de aansluiting van de publieke kennisontwikkeling op de kennisvraag van bedrijven

Het beleid richt zich op versterking van de interactie tussen de publieke kennisinfrastructuur en kennisvraag van het bedrijfsleven op strategische onderzoeksgebieden. Langs twee lijnen wordt ingezet op het duurzaam vergroten en verbreden van de samenwerking tussen kennisinfrastructuur en bedrijfsleven.

Ten eerste wordt, samen met het Ministerie van OCW, bezien hoe via transitieprocessen in het onderzoeksstelsel de wisselwerking tussen de publieke kennisinfrastructuur en de marktsector kan worden versterkt. In de eerste geldstroom zal de kwaliteit van het onderzoek invloed krijgen op de verdeling van de middelen. Voor innovatierelevant onderzoek wordt de toepasbaarheid van het onderzoek onderdeel van de kwaliteitsbeoordeling.

De tweede lijn waarlangs de interactie wordt gestimuleerd is via het instrumentarium. De instrumenten zijn primair gericht op (fundamenteel-) strategisch onderzoek. Kenmerk is de betrokkenheid van het bedrijfsleven, waarbij de vorm (programmatisch, in een instituut, e.d.) en de omvang van de financiële betrokkenheid afhangen van de ontwikkelingsfase van het onderzoeksterrein. Verankering van de samenwerking voor de lange termijn en kennisdiffusie spelen een belangrijke rol in de instrumenten.

Daarnaast is EZ primair verantwoordelijk voor de Interdepartementale Commissie inzake het Economische Structuurbeleid (ICES) en als onderdeel daarvan de werkgroep Kennisinfrastructuur (ICES/KIS). Van ICES/KIS 3 zal een krachtige impuls uitgaan naar de kennisinfrastructuur op voor de Nederlandse economie strategische gebieden door bundeling van relevante publieke en private partijen. Bij de totstandkoming van ICES/KIS 3 is veel aandacht besteed aan het bottom-up vormgeven van de thema's en het mobiliseren van kennisinstellingen en bedrijfsleven om via kennisconsortia gezamenlijk investeringsvoorstellen in te dienen. Dit biedt een goede basis voor verankering van de samenwerking op lange termijn.

Om de kennisinfrastructuur op een aantal strategische gebieden te versterken, heeft het vorige kabinet voor ICES/KIS 3 voor de periode tot 2010 een bedrag gereserveerd van € 805 miljoen. Het huidige kabinet zal op basis van de kwaliteit van de ingediende projectvoorstellen besluiten over het definitieve budget voor ICES/KIS 3 en de verdeling over de kennisthema's, de beleidszwaartepunten en de projectvoorstellen. In de ministeriële regeling is hierom een begrotingsvoorbehoud opgenomen voor zowel het totaal beschikbare budget voor ICES/KIS 3 als de verdeling van het definitieve budget over de periode 2003–2006 en 2007–2010.

Bron : CBS. De cijfers voor Nederland hebben betrekking op 1998; het cijfer voor het EU-gemiddelde op 1996.

B. Het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding

Een goed intellectueel eigendomsysteem is van groot belang voor het bevorderen van de Nederlandse innovatiekracht. Het is belangrijk om een juiste balans te vinden tussen kennisbescherming en vrij gebruik van kennis. Het intellectueel eigendomsysteem wordt in sterke mate internationaal bepaald. Het beleid is dan ook voor een groot deel gericht op het mede vormgeven van de wettelijke kaders die internationaal totstandkomen. Daarnaast vormt de implementatie van de internationaal overeengekomen wettelijke kaders in nationale wet- en regelgeving een belangrijk onderdeel van het beleid.

In 2003 zal het intellectueel eigendomsbeleid verder worden gemoderniseerd langs de lijnen geschetst in de beleidsverkenning Intellectueel Eigendom en Innovatie. De modernisering betreft onderwerpen als de mogelijkheid en wenselijkheid van differentiatie van het octrooistelsel, de positie van het MKB in de octrooi-infrastructuur, de benutting van (dwang)licenties, de octrooieerbaarheid van software en business methods, de economische betekenis van het auteursrecht en het octrooi- en licentiegedrag van publieke kennisinstellingen. Ook de inbreng in internationale fora zal op deze lijnen worden afgestemd.

Een belangrijke beleidslijn is het bevorderen van industriële toepassing van in de publieke kennisinfrastructuur ontwikkelde kennis. Met name een actief universitair octrooigedrag is hiervoor van belang. De nadere invulling van het universitair octrooibeleid in 2003 geschiedt mede naar aanleiding van het eind 2002 beschikbare OESO-onderzoek naar het octrooi- en licentiegedrag van publieke kennisinstellingen.

Op het terrein van de intellectuele eigendom bestaat een nationale en internationale infrastructuur. Nationaal is met name het agentschap Bureau voor de Industriële Eigendom (BIE) van belang. Via het Strategisch Plan 2002–2005 en het in 2002 gestarte project Innovatie door Octrooi-Informatie wordt een gerichte benadering en advisering door het Bureau voor de Industriële Eigendom van specifieke doelgroepen als het MKB en de universiteiten bevorderd.

Bron gegevens huidige situatie: Europees Octrooi Bureau (EOB), Jaarverslag 2000.

C. Het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie

Menselijk kapitaal, in de vorm van een goed opgeleide beroepsbevolking, is een essentiële voorwaarde voor innovatie in een kenniseconomie. Het beleid is gericht op het verbeteren van de werking van de onderwijs-, scholings- en arbeidsmarkt en de aansluiting van deze markten onderling.

Het onderwijs en de scholingsmarkt zouden meer op de kansen en mogelijkheden van individuele onderwijsdeelnemers moeten inspelen. In 2003 zal, in samenwerking met OCW, worden ingezet op het realiseren van meer vraagsturing en op het vergroten van de invloed en verantwoordelijkheid van het individu (leerling, student of werknemer).

In de tweede helft van 2002 zal een kabinetsreactie op het SER-advies over een Leven Lang Leren worden opgesteld. Daarbij zal rekening worden gehouden met de Beleidsagenda Leven Lang Leren, die het Ministerie van OCW in april 2002 naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Ook vindt, onder regie van het Ministerie van SZW, een interdepartementale verkenning plaats rond de vraag of meer beleid gericht moet worden op de bovenkant van de arbeidsmarkt.

In 2003 zal het accent liggen op het tegengaan van tekorten aan R&D-personeel en onderzoekers, en samen met het Ministerie van OCW, op een nieuwe agenda rond het bèta-/techniek-vraagstuk. Daarnaast zal in 2003 meer aandacht uitgaan naar de regionale samenwerking tussen actoren.

De instrumenten die worden ingezet hebben als doel:

1. het inzicht in vraagknelpunten rond specifieke beroepsgroepen te vergroten (Arbeidsradars);

2. het verhogen van de bereidheid van werkgevers te investeren in een strategisch personeelsbeleid in ondernemingen (Investors in People, Employability Advies, fiscale scholingsaftrek, EVC, Scholingsimpuls);

3. het verhogen van de bereidheid van werknemers om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen inzetbaarheid op de arbeidsmarkt (EVC);

4. knelpunten op de arbeidsmarkt voor IT-personeel weg te nemen (ICT-Taskforce-projecten);

5. aansluiting tussen (delen van het) onderwijs en arbeidsmarkt te verbeteren (Stichting AXIS voor bèta en technische vakgebieden, experiment met vouchers in het HBO, Regioregisseurs).

Bron gegevens huidige situatie: CBS/Eurostat (jaarlijks)

– Cijfers over Kenniswerkers hebben betrekking op 2000.

– Cijfers over Scholing en training hebben betrekking op 2001.

D. Het stimuleren van innovatief ondernemerschap

Innovatief ondernemerschap draagt in belangrijke mate bij aan het vergroten van het innovatievermogen en de dynamiek van de Nederlandse economie. Uit de Ondernemerschapsmonitor blijkt dat «gewoon» ondernemerschap zich goed ontwikkelt in Nederland, maar dat het aandeel innovatieve starters en snelle groeiers achterblijft bij het buitenland. Het beleid richt zich dan ook op het bevorderen van innovatief ondernemerschap, met name in de vorm van innovatieve (techno)starters en snelgroeiende ondernemingen. Doelen zijn het wegnemen van specifieke belemmeringen voor technostarters en snelle groeiers, het stimuleren van ondernemerschap (houding en vaardigheden) vanuit het onderwijs en het bijdragen aan een «ondernemende» cultuur.

Er zijn in korte tijd verschillende, met name regionale, initiatieven gericht op snelle groeiers en technostarters ontstaan. In 2003 wordt geprobeerd via stroomlijning en bundeling van deze initiatieven de effectiviteit en transparantie van de infrastructuur te versterken.

In 2003 wordt onderzocht of de bestaande initiatieven kunnen worden verbreed naar niet-technologische innovatie. Voor de dienstensector, de grootste sector van de Nederlandse economie, is immers niet-technologisch gedreven innovatie van groot belang. In het bijzonder zal de commerciële dienstverlening, een sector waar bij uitstek niet-technologische innovaties plaatsvinden (nieuwe diensten, nieuwe marktfuncties, nieuwe vormen van ondernemerschap), onder de loep worden genomen. Daarbij wordt steeds bezien of, en waar er een rol voor de overheid ligt.

Tenslotte wordt in 2003 gewerkt aan een bredere toepassing van de MKBalans, een hulpmiddel waarmee ondernemers hun performance zelf kunnen beoordelen en dat hun aangrijpingspunten biedt voor verbetering van de bedrijfsvoering.

EZ streeft naar een toename van het aantal technostarters met 50 procent in 2004 ten opzichte van 19991. Behalve de in de instrumententabel vermelde instrumenten dragen ook BioPartner (technostarters in de Life Sciences, zie paragraaf 2.2.2) en Twinning (technostarters in de ICT, zie paragraaf 2.2.3) aan deze doelstelling bij.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

Bron :

– Ernst & Young (2001), Internationale Benchmark Technostarters, Utrecht.

– EIM (2001), Internationale benchmark ondernemerschap 2001, Zoetermeer.

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

De ontwikkeling van innovatie in de markt beoogt het versterken van de innovatiekracht van het bedrijfsleven. De doelstelling is er op gericht om het bedrijfsleven voortdurend te stimuleren tot het vernieuwen van productieprocessen en producten, zodat de Nederlandse bedrijven tot de internationale koplopers gaan c.q. blijven behoren. Binnen deze operationele doelstelling zijn de activiteiten gericht op:

A. Het vergroten van investeringen in kennisontwikkeling door individuele bedrijven en in samenwerkingsverbanden;

B. Het vergroten van de verspreiding van kennis naar bedrijven, met name het MKB;

C. Het stimuleren van kennisontwikkeling en -benutting op strategische gebieden.

Voor deze operationele doelstelling zijn geen specifieke prestatie-indicatoren geformuleerd. Het beleid gericht op deze doelstelling draagt direct bij aan prestaties van de marktsector en dus aan de vier prestatie-indicatoren zoals geformuleerd voor de algemene beleidsdoelstelling in paragraaf 2.1. Met name de indicator R&D-uitgaven van bedrijven (als % BBP) is een directe prestatie-indicator voor deze operationele doelstelling.

A. Het vergroten van investeringen in kennisontwikkeling door individuele bedrijven en in samenwerkingsverbanden.

Het beleid is er op gericht om de investeringen door bedrijven in kennisontwikkeling te vergroten en het rendement op deze investeringen te verhogen. Dit door het stimuleren van nationale en internationale samenwerking bij innovatieprojecten tussen bedrijven onderling en met kennisinstellingen.

Als gevolg van markt- en systeemfalen investeren bedrijven minder in kennis dan maatschappelijk wenselijk is. Hier vormen met name (financiële) risico's en gebrek aan financieringsbronnen buiten het bedrijf, naast de beschikbaarheid van onderzoekspersoneel, belangrijke belemmeringen voor kennisontwikkeling. De instrumenten zijn er op gericht deze markt- en systeemimperfecties weg te nemen.

In 2003 gaat veel aandacht uit naar de voorlichting en advisering aan Nederlandse partijen over deelname aan het Zesde Kaderprogramma. Het komt er met name op aan Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen goed te positioneren voor de Networks of Excellence en de Integrated projects. Activiteiten zijn onder meer het stimuleren van Nederlandse deelname door het organiseren van bijeenkomsten voor de verschillende doelgroepen en het verlenen van ondersteuning via EG-Liaison (hulp bij het zoeken naar partners en advies over het indienen van voorstellen).

De instrumenten die worden ingezet zijn:

B. Het vergroten van de verspreiding van kennis naar bedrijven, met name het MKB.

Het concurrentievermogen van het bedrijfsleven is, naast het vermogen om te innoveren door nieuwe kennis te ontwikkelen, ook afhankelijk van het vermogen nieuwe kennis slim toe te passen. Verspreiding van kennis is belangrijk om tot toepassing van nieuw ontwikkelde kennis te komen. Met name het MKB heeft moeite op eigen kracht nieuwe kennis in huis te halen. Naast de bedrijven en de kennisinstellingen zelf, spelen intermediairs een grote rol in het verspreiden van kennis.

In 2003 gaat Innovatienet van start. Via internet kunnen ondernemers hier terecht voor al hun vragen met betrekking tot innovatieve bedrijfsvoering. Zij kunnen kennis opdoen en hun netwerk uitbreiden.

Tevens wordt de vernieuwde aansturing van Syntens geïmplementeerd. Deze vernieuwing heeft tot doel een effectievere en efficiëntere inzet van de middelen, om het innovatieve vermogen van de MKB-ondernemers te vergroten zonder de particuliere (advies)markt te verstoren.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

C. Het stimuleren van kennisontwikkeling en -benutting op strategische gebieden.

Naast de inzet van generieke instrumenten om knelpunten voor de marktsector in het dynamische innovatiesysteem aan te pakken, wordt aan een aantal technologiegebieden specifieke aandacht besteed. De potentiële baten van deze gebieden voor de Nederlandse economie zijn groot (bijvoorbeeld door het «enabling» karakter van de technologieën ICT, Life Sciences e.v.). Bij de prioritering van gebieden wordt gekeken of er zowel een sterke kennisbasis als een sterke industriële basis in Nederland aanwezig is en of de potentiële toegevoegde waarde groot is.

Samenwerking in innovatieve clusters en netwerken speelt een grote rol bij zowel het ontwikkelen als het beter benutten van kennis en staat in het beleid centraal. Het dynamisch innovatiesysteem en aantoonbaar markt- en systeemfalen vormen ook hierbij het referentiekader.

In 2003 zullen de volgende activiteiten worden opgepakt. Op het gebied van Life Sciences zijn de follow-up van het Europese Strategy paper en de invulling van de resultaten van het interdepartementale onderzoek naar innovatiebelemmerende biotech-wet- en regelgeving van belang.

Eind 2002 worden nieuwe strategische gebieden geselecteerd die vanaf 2003 nader aandacht zullen krijgen. Daarbij wordt gekeken naar onder andere microsysteemtechnologie, functionele materialen, robotica en scheidingstechnologie. Voor de geselecteerde gebieden zullen programma's worden opgezet om met behulp van het beschikbare instrumentarium de gesignaleerde knelpunten aan te pakken.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

2.2.3 Een excellente ICT-basis

EZ stelt zich als doel om internationaal voorop te lopen in de creatie van nieuwe activiteiten en toepassingen van ICT in bestaande economische activiteiten. Dit vraagt om een geconcentreerd en samenhangend beleid dat gestoeld is op de meest recente inzichten op het gebied van innovatiebeleid en dat aangrijpt op overheid, markt en kennisinfrastructuur. Het gaat daarbij om:

A. Het bevorderen van samenhang en integratie van het overheidsbrede ICT-beleid;

B. Het ontwikkelen van een ICT-kennispositie van een hoog gehalte;

C. Het stimuleren van de toepassing van internet en e-commerce door het MKB;

D. Het verbeteren van de randvoorwaarden voor de informatiemaatschappij.

Via het beleid, gericht op het creëren van een excellente ICT-basis, wordt tevens een belangrijke bijdrage geleverd aan het terugdringen van de administratieve lasten (zie artikel 1 Werking binnenlandse markten).

A. Het bevorderen van samenhang en integratie van het overheidsbrede ICT-beleid.

ICT dringt door tot in de haarvaten van de maatschappij. Er zijn dan ook meerdere departementen betrokken bij het streven naar een excellente ICT-basis. Ieder met zijn eigen specifieke verantwoordelijkheid. EZ speelt echter ook een centrale rol voor het kabinetsbrede ICT-beleid. Deze rol bestaat uit het bewaken van de samenhang en het toezien op een integrale aanpak zoals vervat in de nota De Digitale Delta en de hierin genoemde vijf pijlers: de (tele)communicatie-infrastructuur, kennis en innovatie, toegang en vaardigheden, regelgeving en ICT in de publieke sector. Geen van deze pijlers van de ICT-basis mag worden verwaarloosd. Alle pijlers moeten op orde zijn en elkaar onderling versterken. Verder heeft EZ het voortouw bij het toetsen van de voortgang in de uitvoering van de (gezamenlijke) beleidsagenda en het initiëren van nieuwe initiatieven. Tot slot heeft EZ een spilfunctie in de communicatie over het kabinetsbrede beleid. Concrete activiteiten hierbij zijn:

– Tweejaarlijkse voortgangsrapportage van De Digitale Delta (najaar 2002);

– De tweejaarlijkse ICT-toets (najaar 2002);

– Beheer van het Elektronische Snelwegenbudget;

– De site www.dedigitaledelta.nl;

– Het als coördinerend secretaris van de Commissie Technologie- en Informatiebeleid (CTI) mede vormgeven van het kabinetsbrede beleid op deze gebieden.

B. Het ontwikkelen van een ICT-kennispositie van een hoog gehalte.

De ambitie, zoals neergelegd in het actieplan Concurreren met ICT-competenties, is om een kennispositie van hoog gehalte te realiseren, voor zowel ICT-technologie als ICT-toepassingen. De gehele kennisketen staat hierin centraal. Doel is sterke ICT-clusters te creëren, waarin aanbieders en gebruikers van ICT zorgen voor vernieuwende toepassing van deze kennis en een topkennisinfrastructuur voor ICT-onderzoekers en -deskundigen.

De overheid geeft nu voor het derde jaar haar aanjagersfunctie vorm door het mobiliseren van stakeholders en financiële ondersteuning (investeringen in kennisopbouw en R&D-subsidies). In ICT-Clusters uit zich dit in aanzetten tot breed gedragen Next Generation denken en doorbraken in de toepassing van ICT.

Om het Nederlandse ICT-onderzoek te versterken en de samenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven te verbeteren, is het Nederlands ICT-Forum opgericht. Het ICT-Forum werkt aan vergroting van transparantie en samenhang in het ICT-onderzoek en agendeert nieuwe routes.

Een belangrijke impuls voor versterking van het ICT-onderzoek wordt verwacht van ICES-KIS 3. Diverse consortia werken op basis van nationale ambities, draagvlak en zwaartepuntvorming aan investeringsvoorstellen voor de belangrijkste hoofdroutes in het ICT-onderzoek. Daarbij zal ook aansluiting worden gezocht bij het 6e Kaderprogramma van de EU.

In september 2002 vond de tweede editie van het nationale ICT-Kenniscongres plaats. Een evaluatie moet aantonen of de derde editie van dit grootschalige ontmoetingsevenement met marktplaats wederom in 2003 dan wel in een tweejaarsritme wordt voortgezet.

Aangezien de uitvoering van het actieplan Concurreren met ICT-Competenties zich richt op samenwerking en mobilisering van stake-holders om de ambities te realiseren en transitieprocessen in gang te zetten, is communicatie met de doelgroep essentieel. Een centrale plaats hierin heeft de website www.cic-online.nl naast o.a. het ICT-Kenniscongres.

De subsidieregeling Breedbandproeven ondersteunt gemeenten bij het uitvoeren van lokale experimenten met breedband internet. De regeling is gestart in 2002. In 2003 lopen de projecten af en krijgen de uitstralingsactiviteiten vorm.

De instrumenten die hierbij worden ingezet zijn:

Bron : CBS (2001)

– Onder de ICT-R&D-cijfers (in termen van mensjaren/fte's of uitgaven) voor de huidige situatie wordt verstaan R&D besteed aan de technologiegebieden Elektronica, Fabricagetechnologie, Procestechnologie, Informatietechnologie en Logistieke systemen. Deze afbakening is nog niet de volledig gewenste afbakening van ICT-R&D, maar is momenteel het maximaal haalbare. Zo is de gebruikerskant in deze cijfers onderbelicht, wordt er door de gehanteerde indeling R&D meegeteld die deels ook niet-ICT-R&D betreft en is het ICT-onderzoek bij universiteiten niet meegenomen. Ook is het niet mogelijk om een internationale vergelijking te maken.

– De R&D-uitgaven (exploitatiekosten en investeringen) zijn gebaseerd op de verdeling van R&D-mensjaren (FTE's) over de verschillende technologiegebieden. Het gebruiken van de FTE's als verdeelsleutel voor de R&D-uitgaven impliceert dat binnen een bedrijf de uitgaven per FTE voor de verschillende technologiegebieden gelijk zijn. Dit hoeft in de werkelijkheid niet zo te zijn. De cijfers moeten dus met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd.

C. Het stimuleren van de toepassing van internet en e-commerce door het MKB.

Doelstelling is het verhogen van de toepassing van internet en e-commerce door het MKB tot een niveau dat zich kan meten met de top van Europa. Nagestreefd wordt dat tweederde van het MKB eind 2005 elektronische transacties verricht.

De instrumenten die hierbij worden ingezet zijn:

Bron gegevens huidige situatie: NIPO.

– De NIPO-meting in het vierde kwartaal van 2001 toont een zeer forse groei van het aantal bedrijven dat op elektronische wijze zakelijke transacties verricht. Hierbij moet worden opgemerkt dat het in een groot aantal gevallen uitsluitend nog maar gaat om telebankieren. Het is de bedoeling dat dit zich in kwalitatieve zin gaat bewegen naar andere vormen van zakelijke transacties (zoals in- en verkoop via internet).

D. Het verbeteren van de randvoorwaarden voor de informatiemaatschappij.

Door de snelle technologische en maatschappelijke ontwikkelingen op het terrein van de informatiemaatschappij is de overheid voortdurend bezig bestaande wetgeving te toetsen aan de nieuw ontstane situatie.

Actuele aandachtsvelden zijn: (grond-)rechten, privacy en het internationale handelsverkeer in de elektronische omgeving, waaronder het waarborgen van transparantie en toegankelijkheid van markten. Daarbij valt ook te denken aan effectieve allocatiemechanismen voor etherfrequenties en de toegang van diensten tot infrastructuren. Andere aandachtspunten zijn het verzekeren van de betrouwbaarheid van het elektronisch verkeer en de veiligheid van internet, onder andere door het tot stand brengen van een Nederlandse infrastructuur van gecertificeerde Trusted Third Parties en uitvoering geven aan de nota Kwetsbaarheid op internet (KWINT) en voorlichtingscampagnes.

De informatiemaatschappij ontwikkelt zich in belangrijke mate onafhankelijk van traditionele geografische grenzen. Internationale samenwerking bij het opstellen van juridische randvoorwaarden is op dit terrein dan ook een sine qua non. EZ draagt bij aan de beleidsvorming en wet- en regelgevingstrajecten op bovenstaande terreinen, zowel in nationale als internationale kaders. Doelstelling daarbij is een optimaal investerings- en innovatieklimaat te creëren waarin elektronische handel volledig tot ontplooiing kan komen en bedrijven en consumenten optimale rechtszekerheid wordt geboden.

Om het beleid op dit nieuwe en dynamische werkterrein te kunnen ontwikkelen en monitoren zijn o.a. betrouwbare statistieken over e-commerce nodig. Het kunnen beschikken over betrouwbare statistieken over de digitale economie, waar mogelijk internationaal vergelijkbaar, vormt een blijvend punt van ontwikkeling en aandacht. In 2003 zal voor de derde keer de CBS-publicatie «De Digitale Economie» worden uitgebracht. Ten einde het CBS in staat te stellen optimaal gebruik te kunnen maken van in de samenleving aanwezige kennis over dit onderwerp, alsmede ook gebruikers buiten de overheid in staat te stellen specifieke wensen over de inhoud van deze publicatie-in-wording kenbaar te maken, is er een virtuele klankbordgroep gevormd.

De instrumenten die hierbij worden ingezet zijn:

2.3 Budgettaire gevolgen van beleid

De raming voor personele uitgaven van het kernministerie kent de volgende opbouw:

Fiscale maatregelen

Naast het EZ-instrumentarium dragen met name de Fiscale scholingsfaciliteit en de fiscale maatregel WBSO bij aan de bevordering van de innovatiekracht van Nederland. Voor een nadere toelichting op deze instrumenten wordt verwezen naar respectievelijk de paragrafen 2.2.1. en 2.2.2. Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2003, bijlage 5 Belastinguitgaven.

2.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 78% van de voor 2003 geraamde programma-uitgaven moet worden aangehouden ter financiering van verplichtingen die tot en met 2002 zijn aangegaan.

Voor de programma-uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2003 aan te gane verplichtingen geldt dat tussen de € 100 en € 113 mln zijn voor bijdragen aan instellingen en instituten. De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

De raming van de overige programma-uitgaven (2003: € 97 mln) is voor het merendeel bestemd voor het subsidie-instrumentarium ten behoeve van de verschillende operationele doelen van innovatiekracht en heeft een meerjarig karakter. Van deze programma-uitgaven is een groot deel bestuurlijk gebonden. Allereerst gaat het hierbij om de gelden uit de Kennis- en innovatieimpuls die het kabinet in de begroting 2001 extra heeft uitgetrokken voor het realiseren van de Lissabon-agenda. Daarnaast zijn de gelden voor de internationale lucht- en ruimtevaartprogramma's grotendeels bestuurlijk gebonden, aangezien daar internationale afspraken aan ten grondslag liggen.

Voor het Nationale Actieplan Elektronische snelweg zijn specifiek voor dit doel interdepartementaal gelden aan EZ ter beschikking gesteld. Bestuurlijk gebondenheid geldt tot slot tevens voor het Life Sciences-programma en de Innovatiegerichte Onderzoeksprogramma's (IOP's).

De reeks beleidsmatige reserveringen loopt in de tijd op. De budgetten voor de subsidieregelingen zijn in zoverre flexibel dat deze jaarlijks worden gepubliceerd en derhalve jaarlijks in beginsel kunnen worden gewijzigd. De regelingen staan echter voor meerjarig beleid.

2.5 Programmering Evaluatie-onderzoek

De evaluatie van de algemene doelstelling van beleidsartikel 2 Bevorderen Innovatiekracht wordt ingevuld door middel van het IBO Technologiebeleid (mei 2002). Het IBO beslaat onder meer het gehele artikel 2 en geeft daarmee vorm aan het evalueren van de relevantie van de doelstellingen en van de doelmatigheid ervan1.

Naast deze evaluatie van het algemene doel blijft voor de komende jaren de programmering van de evaluaties van de onderliggende individuele instrumenten gehandhaafd. Hierin wordt een verband gelegd met de VBTB-doelstelling waar het instrument aan beoogt bij te dragen. Een nieuwe totale evaluatie van de VBTB-doelstellingen ten aanzien van het technologiebeleid komt in 2007/2008 aan de orde.

2.6 Groeiparagraaf

In deze paragraaf wordt ingegaan op de punten waarop EZ het artikel 2 verder wil verbeteren. De punten uit de groeiparagraaf van de begroting 2002 zijn grotendeels geadresseerd. Punten die in 2003 nog doorlopen zijn:

• Verbeteren actualiteit gegevens: De gegevens over de indicatoren zijn grotendeels afkomstig uit de Community Innovation Survey die door EUROSTAT wordt gecoördineerd. De Community Innovation Survey wordt vooralsnog één maal in de vier jaar gehouden; de internationale gegevens zijn daarom weinig actueel. Voor Nederland zijn meer recente gegevens beschikbaar, omdat het CBS één maal in de twee jaar een innovatie-enquête houdt. Inmiddels wordt in Eurostat/OESO-verband, mede op basis van signalen van Nederland, de behoefte aan meer frequente gegevens over innovatie erkend en is een discussie gaande over de wijze waarop hierin kan worden voorzien. Nederland heeft aangegeven voorkeur te hebben voor het, zoals nu reeds al door het CBS wordt gedaan, één maal in de twee jaar uitvoeren van de Community Innovation Survey. Vanwege de afhankelijkheid van internationale besluitvorming is het moeilijk te voorspellen wanneer dit punt zal zijn afgerond.

• Verbeteren monitoren/evalueren van innovatie: Het IBO Technologiebeleid heeft uitgewezen dat de kwaliteit van de informatie over de effectiviteit van het innovatiebeleid moet verbeteren. De doelstellingen van het beleid moeten scherper worden geformuleerd en er moet een standaard worden ontwikkeld voor de te hanteren evaluatiemethodiek. Tevens moet er een mogelijkheid komen om de informatie over de effectiviteit van het beleid te verbeteren door het uitvoeren van beleidsexperimenten. EZ zal deze aanbevelingen in 2003 oppakken en integreren in beleidsevaluaties.

• ICT: In 2003 zal op basis van de R&D-cijfers CBS 2001 voor het eerst bekend worden of de huidige streefwaarde voor de prestatie-indicator «R&D op het gebied van ICT» is gehaald. Hieruit valt af te leiden of er inderdaad een hogere groei van R&D op het gebied van ICT heeft plaatsgevonden ten opzichte van andere technologiegebieden. Doelstelling is vervolgens om in 2003, mede aan de hand van bovengenoemde gegevens en nieuw beschikbaar gekomen gegevens bij het CBS (zie groeiparagraaf 2002), te komen tot een verbeterde prestatie-indicator voor «R&D op het gebied van ICT».

3 BEVORDEREN ONDERNEMINGSKLIMAAT

3.1 Algemene beleidsdoelstelling

Op nationaal en regionaal niveau voorwaarden scheppen voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat in Nederland.

Bedrijvigheid en ondernemerschap zijn de drijfveer achter economische groei, achter welvaartsgroei. De overheid heeft hierbij de verantwoordelijkheid voor het scheppen van de juiste randvoorwaarden. De toenemende liberalisering en internationalisering van de economie leiden ertoe dat bedrijven, meer dan ooit, worden geconfronteerd met intensieve (inter)nationale concurrentie. Bedrijven kunnen deze concurrentie alleen aan indien ze in de eerste plaats zelf concurrentiekrachtig zijn. Dit begint bij ondernemerschap en beschikbaarheid van bedrijfsruimte, (risico) kapitaal en goed geschoolde werknemers. Het zijn de bedrijven die het moeten doen. Evenwel kunnen bedrijven dat niet zonder een overheidsbeleid dat de voorwaarden schept voor de beschikbaarheid en optimale inzet van deze (productie)factoren.

Het voorwaardenscheppende overheidsbeleid is een dynamisch proces. Dit betekent dat de randvoorwaarden van het ondernemingsklimaat continu onderhoud nodig hebben om het welvaartscheppende vermogen van het in Nederland gevestigde bedrijfsleven op peil te houden. Een belangrijk onderdeel van deze onderhoudsfunctie is gericht op het aanpakken van knelpunten en het wegwerken van relatieve achterstanden.

De prestaties van de Nederlandse economie in het afgelopen decennium, in termen van economische groei, de toename van het inkomen per inwoner en de creatie van nieuwe werkgelegenheid, kunnen, ook in internationaal perspectief, zonder meer goed worden genoemd. Deze prestaties zijn in belangrijke mate het gevolg van het – tot voor kort – gunstige ondernemingsklimaat van Nederland, waaraan het gevoerde financieel-economische beleid substantieel heeft bijgedragen1. Inmiddels is de economische groei vertraagd. Daarbij is de Nederlandse groei voor het eerst sinds 1995 zelfs onder de groei in de Europese Unie terechtgekomen. Parallel met de conjuncturele teruggang verslechtert sinds enige tijd tevens het vestigings- en investeringsklimaat. Zo zijn de winstgevendheid en rentabiliteit van het eigen vermogen, mede door de fors oplopende arbeidskosten, behoorlijk teruggelopen2. Om deze negatieve ontwikkeling een halt toe te roepen is het noodzakelijk actuele knelpunten op te lossen en nieuwe uitdagingen op te pakken. Dit uit zich in de operationele doelstellingen van artikel 3 die worden besproken in paragraaf 3.2.

3.1.1 Doelbereik en rol van EZ

Om de gestelde doelen met betrekking tot bevordering van het ondernemingsklimaat te bereiken, beschikt EZ over een aantal instrumenten. Tegelijkertijd werkt EZ sterk samen met andere overheidsinstanties en het bedrijfsleven. Samenwerking met andere overheidsinstanties, op centraal, regionaal en gemeentelijk niveau, is aan de orde omdat zij voor een aantal beleidsterreinen (eerste) verantwoordelijkheid dragen. Samenwerking met het bedrijfsleven is aan de orde omdat de rode draad door het voorwaardenscheppende EZ-beleid is dat uiteindelijk de bedrijven het zullen moeten doen. Dit betekent dat de resultaten bij de operationele doelen van artikel 3 in hoge mate resultaat zijn van een gezamenlijke inspanning van actoren. EZ is hierbij het departement dat bij uitstek de samenhang bewaakt, onderhoudt en bevordert.

3.1.2 Algemene effectindicator

Tegen bovenstaande achtergrond is het opnemen van een algemene prestatie-indicator voor artikel 3 niet opportuun. Wel kan door middel van een aantal effectindicatoren een graadmeter worden geschetst van de stand van zaken van het ondernemingsklimaat in Nederland. Zo kan de ontwikkeling van de bedrijfsinvesteringen in Nederland, in de vorm van de bedrijfsinvesteringsquote, worden gezien als graadmeter voor de bereidheid van ondernemers risico's te nemen en te anticiperen op toekomstige productie en afzet. Investeringen zijn in de praktijk de motor achter het realiseren van toegevoegde waarde en werkgelegenheidsgroei en nodig om de productiviteit van werknemers op peil te houden en te vergroten. In het Centraal Economisch Plan 2001 geeft het CPB een analyse van de ontwikkeling van de investeringsquote.

Figuur 1: Investeringsquote bedrijven 1971–2003 (in %)

Uit deze analyse blijkt dat in het begin van de jaren zeventig de investeringsquote op een relatief lager niveau is komen te liggen dan in de jaren vijftig en zestig, de tijd van de wederopbouw. Vanaf het midden van de jaren zeventig is een golfbeweging waar te nemen. Daarbij vallen de pieken en dalen vaak samen met respectievelijk perioden van economische groei en economische neergang. Tevens lijkt het er volgens het CPB op dat de pieken en dalen bij elke golf iets hoger zijn komen te liggen. Zo ligt de piek van midden jaren tachtig op een hoger niveau dan de piek in de tweede helft van de jaren zeventig en ligt het dal van begin jaren negentig op een hoger niveau dan het dal van begin jaren tachtig. De voorspoedige economische ontwikkeling, vooral ingezet na 1994, heeft op haar beurt weer tot een gestage stijging van de investeringsquote geleid met een piek in 2000 die op krap 20% lag. Net als in 2001 het geval was, voorziet het CPB voor dit jaar een teruggang. Bovendien stemmen de flink gedaalde winstquote en rentabiliteit van het eigen vermogen1 weinig optimistisch voor de komende jaren.

De beleidsuitdaging is erop gericht om het beeld dat de investeringsquote, met inbegrip van economische golven, de afgelopen jaren te zien heeft gegeven door te trekken naar de toekomst, dat wil zeggen pieken en dalen geleidelijk aan op een hoger niveau brengen. Het dal van 1994 (ruim 16%) en de (voorlopige) top van 2000 (bijna 20%) kunnen hierbij als ijkpunten dienen. De randvoorwaarden van het ondernemingsklimaat moeten zodanig worden ingericht dat bij economische vooruitgang het niveau van de investeringsquote kan doorgroeien en bij economische teruggang de teruggang relatief beperkt kan blijven.

^aInvesteringen in vaste activa (exclusief woningen) als percentage van de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten (exclusief verhuur van en handel in onroerend goed).

Hoewel de investeringsquote als een goede graadmeter voor het ondernemingsklimaat in Nederland kan worden beschouwd, is één effectindicator voor de relatief brede algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 beperkt. Door de aan de Universiteit van Amsterdam gelieerde Stichting Economisch Onderzoek (SEO) zijn de mogelijkheden onderzocht voor het ontwikkelen van een «barometer» van het ondernemingsklimaat. De eerste resultaten geven aan dat het mogelijk is om een indicator te presenteren die helder en op hoofdlijnen de kwaliteit van het ondernemingsklimaat op een viertal deelterreinen kan schetsen: ruimtelijk-economisch, arbeidsmarkt & productiecapaciteit, kapitaalmarkt en economic performance. Deze barometer zal naast de investeringsquote indicatoren bevatten op het gebied van arbeid, kapitaal en omgevingsfactoren. In de begroting voor 2004 zullen naar verwachting gekwantificeerde streefwaarden worden opgenomen.

3.2 Operationele doelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 heeft drie operationele doelstellingen:

3.2.1 Fysieke ruimte: Het versterken van het ondernemingsklimaat door te zorgen voor ruimte om te ondernemen, een goede bereikbaarheid van economische centra en economisch vitale steden en regio's.

3.2.2 Productiefactoren: Creëren en bewaken door de overheid van de randvoorwaarden die een optimale inzet van productiefactoren mogelijk maakt.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven: EZ signaleert knelpunten in het ondernemingsklimaat en reageert daarop en treedt op als zakelijke klant en partner in projecten, zowel richting andere overheden als richting het bedrijfsleven.

3.2.1 Fysieke ruimte

Deze operationele doelstelling wordt langs drie beleidslijnen ingevuld:

A) Zorgen voor voldoende fysieke ruimte van de juiste kwaliteit om te ondernemen.

B) Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens.

C) Regionaal economisch beleid: ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's.

A) Zorgen voor voldoende fysieke ruimte van de juiste kwaliteit om te ondernemen.

De kwantitatieve en kwalitatieve opgave op het vlak van bedrijventerreinen is de komende jaren groot. De vraag naar bedrijventerreinen beloopt in de periode 2000–2010 zo'n 15 000 hectare en tot 2030 ruim 40 000 hectare. De laatste jaren is de voorraad snel teruggelopen. In diverse regio's zijn zelfs acute tekorten aan het ontstaan. Bovendien is van het in gebruik zijnde areaal meer dan 10 000 hectare, overeenkomend met een zesde van de totale omvang, verouderd1. Het opknappen van deze verouderde bedrijventerreinen is van groot belang om de vitaliteit in de betrokken (stedelijke) gebieden een extra impuls te geven, om de beschikbare ruimte voor bedrijven efficiënter te gebruiken en om nadelige milieu-effecten te verminderen en de leefomgeving positief te beïnvloeden. Hier is dus een flinke inhaalslag nodig.

Zonder voldoende bedrijfslocaties van een goede kwaliteit komt hetduurzaam economisch groeivermogen in gevaar. EZ heeft daarom in het voorjaar van 2002 een Actieplan Herstructurering (Kamerstukken II, 2001/2002, 28 324, nr. 1) naar de Tweede Kamer gezonden met voorstellen voor uitbouw en intensivering van het beleid. De daarin verwoordde ambitie is om samen met de medeverantwoordelijke overheden én private partijen het areaal verouderde bedrijventerreinen van tenminste 10 000 hectare te gaan herstructureren en te voorkomen dat deze terreinen opnieuw snel verouderen.

In het licht van het Strategisch Akkoord zijn de plannen inmiddels op cruciale punten achterhaald. Het gaat in het bijzonder om de huidige budgettaire situatie. Het actieplan is gebaseerd op de permissie dat er extra gelden voor het beleid beschikbaar zouden komen. In het licht van de huidige budgettaire kaders en taakstellingen is dat echter niet mogelijk gebleken. Ambitie, strategie en effectiviteit van de wel beschikbare middelen worden om die reden opnieuw bezien.

EZ zal om die reden in de loop van 2002 met aangepaste voorstellen komen waarmee het de beschikbare middelen op zodanige wijze inzet dat maximaal invulling wordt gegeven aan herstructurering van de nationale opgave.

Verschillende overheden hebben een verantwoordelijkheid bij de deelonderwerpen van bedrijventerreinen (vraag en aanbod, Bedrijfslocatiemonitor, veroudering etc). In 1999 is het convenant Samenwerking in de Regio afgesloten, dat voorziet in afstemming en samenwerking op die deelonderwerpen. Met de wijziging van het convenant in het voorjaar van 2002 zijn, naast het Ministerie van EZ (dat het convenant coördineert), het Ministerie van VROM, het Ministerie van V&W, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de provincies partners in het convenant. Hoofddoel van het convenant is het realiseren van een gunstiger regionaal economisch klimaat (zie ook onderdeel C: Regionaal economisch beleid).

In de begroting 2002 is de ontwikkeling van een «verouderingsmonitor» aangekondigd (samen met VROM) waarmee inzichtelijk wordt of het beleid gericht op (kwalitatief) voldoende aanbod van bedrijventerreinen afdoende is. Met deze indicator wordt ook gemeten of een nieuwe omvangrijke herstructureringsopgave wordt voorkomen. Eind 2002/begin 2003 zal de monitor operationeel zijn en zal op basis hiervan een eerste nulmeting beschikbaar komen.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens

Een goede bereikbaarheid van economische centra vormt een sleutelingrediënt voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat. Lucht- en zeehavens vormen essentiële schakels in de interne- en externe bereikbaarheid van Nederland. Ze zijn tevens belangrijke bronnen van werkgelegenheid en welvaartsgroei. Een goede bereikbaarheid van economische centra en voldoende ruimte voor duurzame economische ontwikkeling van lucht- en zeehavens zijn daarom belangrijke doelstellingen van het economische beleid.

EZ werkt op dit terrein nauw samen met de Ministeries van V&W en VROM en andere relevante departementen. Op regionaal niveau zijn provincies en gemeenten belangrijke partners. EZ werkt concreet mee aan de voorbereiding en uitvoering van majeure landelijke en regionale beslissingen over mobiliteit en de ruimtelijke ontwikkeling (groei) van lucht- en zeehavens. Voorbeelden zijn de discussies over het Nationaal Verkeer en Vervoer Plan (NVVP), en de kabinetsbesluiten over Schiphol, kleine en regionale luchthavens, Project Mainport Rotterdam en grote investeringsprojecten, zoals de Zuiderzeelijn en het «Rondje Randstad». Op regionaal niveau levert EZ een bijdrage aan streekplannen alsmede aan de werkzaamheden van provinciale plancommissies.

EZ adviseert het kabinet over de uitvoering van maatschappelijke kosten-batenanalyses en over de economische consequenties van investerings- en mobiliteitsmaatregelen. EZ levert tevens kennis over marktordenings- en mededingingsaspecten van het beleid.

Het effect van deze inspanningen moet blijken uit de mate waarin het kabinetsbeleid bijdraagt aan de genoemde economische doelen. Het kabinet neemt echter integrale besluiten, waarbij verschillende in het geding zijnde belangen tegen elkaar worden afgewogen. Als zodanig is het ondoenlijk om effect- of prestatie-indicatoren van EZ afzonderlijk weer te geven, omdat dat op gespannen voet zou staan met de integrale afweging binnen het kabinet.

Dit operationele doel wordt niet nagestreefd met een subsidie-instrument. De doelen hebben een lange termijn karakter en worden nagestreefd door participatie in de voorbereiding van grote kabinetsnota's, zoals de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening en in RPC en Planologische Plan Commissies. Tevens neemt EZ samen met andere departementen deel aan studies waarin de mogelijkheden voor grootschalige projecten worden onderzocht. Voorbeelden hiervan zijn het onderzoek naar de kilometerheffing, mainport Rotterdam en de Zuiderzeelijn.

Ook voert EZ het secretariaat van de Interdepartementale Commissie Economische Structuur (ICES). Daardoor is EZ direct betrokken bij besluitvorming over grote investeringsprojecten die van cruciaal belang zijn voor de bereikbaarheid van de economische centra. In april 2002 heeft het kabinet de bouwstenenbrief voor een nieuwe ICES-impuls naar de TK gezonden. Het nieuwe kabinet zal op basis hiervan een concrete beslissing over een investeringsimpuls nemen.

C) Regionaal economisch beleid: Ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's

Het regionaal economisch beleid bevordert de economische ontwikkeling van steden, regio's en landelijk gebied. Het is gericht op een evenwichtige spreiding van economische groei in Nederland. Daarmee worden de economische potenties van Nederland als geheel beter benut. Bij de uitwerking van dit beleid gaat het om het stimuleren van provincies en grote steden tot het voeren van economisch beleid waarmee de eigen economische potenties zo goed mogelijk worden benut. Dit gebeurt onder andere via het versterken van het toerisme en het ondersteunen van regio's met economische achterstanden. Bij de ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's gaat het niet alleen om de fysieke ruimte om te ondernemen en een goede bereikbaarheid, maar ook om de doorwerking van andere bakens op de EZ-agenda, zoals ondernemerschap en menselijk kapitaal.

Het versterken van de economische structuur van de grote steden in Nederland is één van de drie hoofddoelstellingen van het Grotestedenbeleid (GSB). Het gaat om beleid gericht op fysieke factoren (bijvoorbeeld ruimte voor bedrijventerreinen) en niet-fysieke factoren (bijvoorbeeld stimuleren van kansrijke sectoren). Op basis van meerjarige ontwikkelingsplannen zijn met dertig (meest grotere) steden afspraken gemaakt. Het gaat hier om de G25 en vijf «aanleungemeenten». Een nulmeting op basis van een nieuwe gestandaardiseerde indicator voor de G30 komt eind 2002 beschikbaar.

De looptijd van het GSB, inclusief het niet-fysieke deel van het economisch stimuleringsbeleid, was oorspronkelijk t/m 2003. Voor de benchmark gemeentelijk ondernemingsklimaat zal eind 2003 een tweede herhalingsmeting worden uitgevoerd. Inmiddels is besloten de looptijd te verlengen t/m 2004, waarmee een gelijkschakeling wordt bereikt met het fysieke deel via het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing. Over aanvullende prestatie-afspraken en budget voor het jaar 2004 worden nog aparte afspraken tussen het Rijk en de steden gemaakt. Totaalverantwoording door de steden volgt dan medio 2005.

Voor de versterking van de economische structuur van het Noorden heeft het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) een operationeel ontwikkelingsprogramma 2000–2006 uitgewerkt, geheten «Kompas voor het Noorden». Hiermee wordt een zo effectief mogelijke aanwending van de middelen voor het Noorden nagestreefd. Om flexibel te blijven, werkt SNN met jaarprogramma's die voor goedkeuring aan EZ worden voorgelegd. Naast EZ dragen ook andere departementen en de EU bij aan de uitvoering van dit plan. De centrale Investeringspremieregeling (IPR) richt zich op financiële ondersteuning van bedrijfsinvesteringen in onder meer de aangemerkte economische kernzones van Noord-Nederland.

Om te zien of Kompas en het EPD voor het Noorden aan de verwachtingen voldoen, zal eind 2002/begin 2003 een midterm review gehouden worden door een externe beoordelaar. SNN en EZ zijn hiervan gezamenlijk opdrachtgever. De evaluatie zal expliciet ingaan op de (verwachte) effecten van uitvoering van deze (overlappende) programma's, zoals met name de uitgelokte investeringen en additionele werkgelegenheid.

In 2003 wordt dus bezien of koerswijzigingen noodzakelijk zijn. Ten opzichte van 2002 is als prestatie-indicator toegevoegd de uitgelokte investeringsquote. Naast de ontwikkeling in werkgelegenheid en bedrijventerreinen wordt hiermee een completer beeld gegeven van de effecten van «Kompas voor het Noorden».

Het onder A genoemde convenant Samenwerking in de regio speelt ook een rol in het nastreven van een gunstiger regionaal economisch klimaat. Daarmee beperkt het zich niet tot bedrijventerreinen. De convenantpartners hebben daartoe tevens afspraken gemaakt over het regionaal investeringsklimaat in brede zin, lokaal economisch beleid, innovatiebeleid en het verbeteren van de marktwerking en efficiëntie.

In maart 2002 hebben de Staatssecretarissen van EZ en LNV het Toeristisch-Recreatief ActieProgramma (TRAP) naar de Tweede Kamer gezonden (Kamerstukken II 2001/2002, 26 419, nr. 9). Dit programma is gericht op het realiseren van de twee hoofddoelstellingen van het toeristisch-recreatief beleid:

– Zorgdragen voor kwantitatief en kwalitatief voldoende recreatiemogelijkheden voor alle inwoners van Nederland;

– Behoud en duurzame versterking van de concurrentiepositie van de toeristisch-recreatieve sector in internationaal verband.

Ten opzichte van de begroting 2002 heeft een indikking van de effectindicatoren met betrekking tot het toeristische beleid van 4 naar 1 plaatsgevonden. Belangrijkste reden hiervoor is de samenhang die tussen de afzonderlijke effectindicatoren bestaat. De inspanningen van EZ met betrekking tot het toeristisch beleid komen nu tot uitdrukking in de effectindicator «belang toerisme».

De nadruk van het regionaal economische beleid ligt op financiële instrumenten. Vanzelfsprekend kunnen deze alleen succesvol zijn als ze worden ingezet in combinatie met gedegen onderzoek en participatie in beleid van en bestuurlijke afspraken met andere overheden, zowel departementen als regionale overheden. Voor het Noorden zijn de financiële instrumenten gecombineerd tot een programma-financiering in het kader van het «Kompas voor het Noorden». De IPR maakt hier voor wat betreft het Noorden ook deel van uit. Evenwel wordt deze apart op de begroting verantwoord. Enkele gemeenten in Overijssel en in Zuid-Limburg vallen namelijk ook onder de IPR, maar niet onder het Kompas.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

3.2.2 Productiefactoren

De operationele doelstelling die gericht is op de randvoorwaarden voor een optimale inzet van de productiefactoren, wordt langs twee beleidslijnen ingevuld:

A) Bevorderen van ondernemerschap door optimale inzet van productiefactoren;

B) Bevorderen van duurzaamheid, o.a. door verbetering van de synergie tussen milieu en economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen.

A) Bevorderen van ondernemerschap door optimale inzet van productiefactoren

Ondernemerschap is een van de bakens waarop het EZ-beleid zich richt om het duurzaam groeivermogen van de Nederlandse economie te vergroten. Ondernemerschap staat immers aan de bron van economische activiteit en dynamiek en moet vanuit die optiek daarom volop de ruimte krijgen. De inzet van EZ is hierbij in algemene zin gericht op het verbeteren van de omgeving voor ondernemers door het wegnemen van belemmeringen.

Het gaat hierbij om belemmeringen in alle fasen van het ondernemerschap (van de start- tot beëindigingsfase). De afgelopen jaren zijn hierbij op verschillende punten resultaten geboekt, bijvoorbeeld op het terrein van de vestigingswet, de overgang van werknemerschap naar ondernemerschap en op het terrein van de faillissementswet. Voor de komende jaren liggen er echter nog een aantal belangrijke uitdagingen, bijvoorbeeld op het terrein van flexibilisering van het ondernemingsrecht (waaronder corporate governance). Hierover wordt in de beleidsagenda van deze begroting gesproken.

Een voorbeeld van een concreet instrument dat EZ hanteert om belemmeringen voor ondernemerschap weg te nemen, is het Besluit Borgstellingsregeling MKB (BBMKB). Door middel van deze regeling wordt de toegang van bedrijven in het midden- en kleinbedrijf tot het bankkrediet vergroot. Wat betreft de aanbodkant van de kapitaalmarkt komen in 2003 nadere gegevens beschikbaar over de positie van informal investors. Op basis van deze informatie wordt bezien of nader beleid wenselijk is. Voorts komen in 2003 de resultaten beschikbaar van een onderzoek naar financieringsknelpunten van middelgrote ondernemingen. Naast de stimulering van ondernemerschap in algemene zin is de stimulering van ondernemerschap onder bepaalde doelgroepen aandachtspunt van het EZ-beleid. Bijvoorbeeld waar het gaat om etnisch en vrouwelijk ondernemerschap. Doelstelling hiervan is de integratie en participatie van groepen door middel van ondernemerschap te bevorderen en de groei van productiviteit te stimuleren.

Hoewel het beleid gericht is op de creatie van de juiste randvoorwaarden voor ondernemerschap, zijn de uiteindelijke resultaten ook mede afhankelijk van conjuncturele en maatschappelijke ontwikkelingen. De ontwikkelingen zijn daarmee het resultaat van een samenspel van factoren. Over deze ontwikkelingen rapporteert EZ vier maal per jaar in de «Ondernemerschapsmonitor». De in deze monitor opgenomen indicatoren hebben niet het karakter van prestatie-indicatoren. Ze zijn meer indicatief voor de stand van zaken op het gebied van het ondernemerschap in Nederland.

Om op geaggregeerd niveau iets te kunnen zeggen over de ontwikkeling van het ondernemerschap in Nederland, worden voor 2003, net als in de begroting 2002, effectindicatoren gehanteerd. Naast de specifieke indicator voor het gebruik van de BBMKB-regeling wordt hierbij een algemene indicator gehanteerd, die iets aangeeft over de algemene ontwikkeling van het ondernemerschap. Hierbij is ten opzichte van de begroting 2002 een verfijning in de indicator aangebracht. Deze verfijning houdt in dat nu de ontwikkeling van het aantal ondernemers als percentage van de beroepsbevolking als leidraad wordt genomen en niet het saldo van starters en stoppers in het MKB-segment als maatstaf wordt gehanteerd. De nieuwe indicator sluit beter aan op de beleidsdoelstelling, het bevorderen van ondernemerschap.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Bevorderen van duurzaamheid, onder andere door verbetering van de synergie tussen milieu en economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen

Verbeteren synergie van milieu en economie

EZ richt zich op het realiseren van een duurzame economische groei. In relatie tot het milieubeleid is de doelstelling van EZ het realiseren van een structurele synergie van milieu en economie. EZ is geen eindverantwoordelijke voor het milieubeleid, maar heeft wel een duidelijke visie op hoe gewerkt moet worden aan de synergie tussen milieu en economie. Transitiebeleid, internaliseren van milieukosten door marktconforme instrumenten, kosteneffectiviteit en het creëren van draagvlak bij het bedrijfsleven en andere maatschappelijke actoren zijn hierbij sleutelwoorden. Het Ministerie van VROM is eindverantwoordelijke voor het milieubeleid. EZ streeft synergie na door marktconformiteit, kosteneffectiviteit en draagvlak voor het bedrijfsleven. Om de synergie tussen milieu en economie te bereiken, participeert EZ in beleidstrajecten en in interdepartementaal overleg (onder meer RMC en RROM), wordt overleg gevoerd met het bedrijfsleven en milieu- en natuurorganisaties over de hoofdlijnen van het beleid en wordt strategisch onderzoek uitgevoerd. In 2002/2003 wordt bijvoorbeeld een onderzoek voorzien naar verdergaande mogelijkheden om de synergie tussen milieu en economie te versterken. Voor de begroting 2004 zal de haalbaarheid van een prestatieindicator onderzocht worden.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Ontegenzeggelijk is de ontwikkeling van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) in Nederland de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. Dit betekent dat de druk van consumenten op het bedrijfsleven om zich in te zetten voor maatschappelijke doeleinden en hier publiekelijk verantwoording over af te leggen, is toegenomen. MVO is in Nederland niet meer weg te denken. Het kan worden gezien als een van de trends van het nieuwe consumeren en het nieuwe ondernemen. Het bedrijfsleven beseft dat zelf ook in toenemende mate en onderneemt allerlei activiteiten. De overheid heeft hierbij vooral een faciliterende rol. De basis voor het MVO-beleid is gelegd in de kabinetsreactie op het SER-advies «De winst van waarden» (april 2001). EZ werkt, in nauwe samenspraak met de relevante stakeholders (andere departementen, bedrijven, maatschappelijke organisaties), aan de realisatie van de voornemens die in dit standpunt zijn genoemd.

Een belangrijk instrument om MVO te bevorderen, is het Kenniscentrum MVO. Dit is in de begroting 2002 aangekondigd en zal eind 2002 operationeel zijn. Het Kenniscentrum heeft de rechtsvorm van een stichting, waaraan EZ subsidie verleent. Het Kenniscentrum heeft een tweeledig doel:

• Het bevorderen van kennis- en informatieoverdracht over MVO, zowel in de nationale als de internationale context.

• Het bevorderen en faciliteren van de onderlinge dialoog over MVO tussen ondernemers, maatschappelijke organisaties, (lokale) overheden en burgers.

In 2002 is als prestatie-indicator opgenomen het percentage jaarverslagen met rapportage over MVO. Omdat er nog geen helder kader is voor verslaglegging op dit gebied wordt de indicator minder geschikt geacht. Derhalve is nu gekozen voor een meer volledige en directe meting via de Ondernemerschapsmonitor.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven

EZ brengt de algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 tot uitvoering via eigen instrumenten en via samenwerking en afstemming met andere overheden op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau. Hierbij is een goede relatie met het bedrijfsleven een noodzakelijke voorwaarde voor EZ om te kunnen werken aan de randvoorwaarden voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat in Nederland. Daarmee kan de beschikbare kennis van het bedrijfsleven over ontwikkelingen in het ondernemingsklimaat worden ontsloten voor de EZ-beleidsontwikkeling en tegelijkertijd het bedrijfsleven worden gewezen op specifieke kansen en beleidsontwikkelingen. EZ geeft dit vorm door middel van een algemeen aanspreekpunt voor het bedrijfsleven.

De signalen die via de aanspreekfunctie van het bedrijfsleven worden ontvangen, vormen belangrijke input voor een brede monitoringsfunctie van het ondernemingsklimaat. Gerichte monitoring en signalering van relevante trends in binnen- en buitenland stellen EZ in staat de strategie op het gebied van het ondernemingsklimaat op (middel)lange termijn te bepalen en te concretiseren. Het actief kennismanagement in deze wordt onder andere vormgegeven door het beheer van een intern bedrijfscontactensysteem.

Naast de algemene rol van EZ als aanspreekpunt en monitor van factoren die het ondernemingsklimaat beïnvloeden, is EZ samenwerkingspartner van andere overheden en buitenlandse bedrijven bij het bevorderen van de buitenlandse investeringen in Nederland. Voorts bevordert EZ de rol van de overheid als zakelijke klant via het Project Innovatief Aanbesteden (PIA) en de inschakeling van de private sector bij de realisatie of uitvoering van publieke dienstverlening (publiek-private samenwerking (PPS)).

Concreet wordt aan deze operationele doelstelling invulling gegeven langs drie beleidslijnen:

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven.

B) Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland.

C) De overheid stelt zich op als zakelijke klant en partner.

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven

Het speelveld voor bedrijven wordt in toenemende mate internationaal bepaald, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de Europese Unie. EZ onderhoudt en stimuleert daarom zijn internationale netwerk. Daarbij is voor de condities van het internationale ondernemingsklimaat de Europese Raad voor het concurrentievermogen een belangrijk gremium. EZ stelt zich pro-actief op bij de ontwikkeling van nieuw beleid. Uitgangspunt is het bewerkstelligen van internationaal gelijke concurrentieverhoudingen (level playing field) voor het Nederlandse bedrijfsleven. Zo vormt het bewerkstelligen van een internationaal levelplaying field bijvoorbeeld het uitgangspunt bij de EZ-beoordeling en -bijdrage aan de ontwikkeling van generieke steunkaders. Met ingang van 1 januari 2001 was de ordersteun voor zeescheepsnieuwbouw niet meer toegestaan binnen de EU. Als reactie op dumpingpraktijken van Zuid Korea is tijdens de Industrieraad op 5 juni in principe besloten tot het instellen van een tijdelijk defensief steunmechanisme voor de Europese industrie. Als de onderhandelingen tussen Zuid-Korea en de EU niet het gewenste resultaat opleveren zal dit met ingang van 1 oktober van kracht worden voor bepaalde typen schepen. Evenals in het verleden is het aan de individuele lidstaten om hier invulling aan te geven. Over de consequenties van het EU-besluit en de opstelling van Nederland zal, na overleg met de scheepsbouwsector, een besluit worden genomen.

Een terrein dat zowel vanuit de klantenrol van de overheid als het streven naar een level playing field van EZ aandacht krijgt, is de Defensiemarkt. De omvangrijke aanschaffingen van het Ministerie van Defensie hebben vaak een technologisch hoogwaardig karakter dat kansen kan bieden voor Nederlandse bedrijven. Daarnaast kent de internationale defensiemarkt slechts een beperkte marktwerking. Veel landen passen specifieke maatregelen toe, waarmee de eigen industrie een betere uitgangspositie heeft om opdrachten te verwerven dan de buitenlandse. Het Nederlandse beleid in internationaal verband is gericht op het creëren van vrije concurrentie op de defensiemarkt. Om de uitgangspositie van Nederlandse bedrijven voor een concurrerende positie op deze markt te versterken, past Nederland op militaire aanschaffingen door het Ministerie van Defensie het compensatiebeleid toe. Met buitenlandse leveranciers van materieel worden contracten gesloten, waarin de Nederlandse inbreng wordt afgesproken. Het Ministerie van Defensie is verantwoordelijk voor de Nederlandse inbreng in aanschaffingen die in internationaal verband worden gedaan. EZ heeft hierbij een adviserende rol. Daarnaast wordt de uitgangspositie versterkt door de technologiestimuleringsregelingen Codema en JSF. Deelname aan de ontwikkeling en productie van dit megaproject is van strategisch belang voor de Nederlandse defensiegerelateerde industrie.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland

Buitenlandse investeringen dragen bij aan de economische ontwikkeling van Nederland op nationaal en regionaal niveau. EZ rekent het stimuleren van buitenlandse investeringsprojecten tot zijn taken. Deze leveren – direct en indirect – nieuwe arbeidsplaatsen en investeringen op. Bovendien bevorderen ze de concurrentie en versterken ze de kennisbasis van de Nederlandse economie1. Daarnaast is het vermogen om buitenlandse footloose investeringen aan te trekken een gevoelige graadmeter voor de gesteldheid van het Nederlandse ondernemingsklimaat in relatie tot dat van de ons omringende landen. Het vermogen om buitenlandse investeringen aan te trekken wordt naast de kwaliteit van het Nederlandse ondernemingsklimaat bepaald door economische ontwikkelingen in het buitenland, gerichte informatievoorziening aan potentiële investeerders, een effectieve samenwerking met regionale en lokale overheden in Nederland en de concurrentie van de ons omringende landen.

Het belangrijkste instrument voor het aantrekken van buitenlandse investeringsprojecten is een netwerk van buitenlandse EZ-kantoren in de economische centra van de wereld waar zich het grootste potentieel aan op Europa gerichte buitenlandse investeringen bevindt. Vanuit deze kantoren worden de bedrijven met Europese investeringsplannen opgespoord, benaderd en van professionele zakelijke informatie over het Nederlandse vestigings- en investeringsklimaat voorzien. Tevens wordt, in samenwerking met de thuisbasis in Nederland, assistentie geboden bij de voorbereidingen die een investeerder moet treffen alvorens zich in Nederland te kunnen vestigen. In dit verband wordt ook intensief samengewerkt met andere, met name regionale, overheidsinstanties.

De streefwaarde voor buitenlandse investeringen in Nederland is met respectievelijk € 25 mln en 100 arbeidsplaatsen naar beneden bijgesteld. Deze bijstelling is het gevolg van de van de taakstellingen in het Strategisch Akkoord welke is toegepast op het budget voor het Suppletie-instrument Infrastructuur en Kennisbasis. Deze bezuiniging leidt ertoe dat minder grootschalige, met name kapitaalintensieve, investeringsprojecten van buitenlandse investeerders via beschikbare instrumenten, zoals het Besluit Subsidies Regionale Investeringsprojecten, kunnen worden gestimuleerd.

C) De overheid stelt zich op als klant en zakelijke partner

Actieplan professioneel inkopen en aanbesteden

Bij een concurrerend ondernemingsklimaat hoort een overheid die zich richting de aanbieders uit het bedrijfsleven opstelt als een veeleisende en zakelijke inkoper van producten, diensten en werken. Tegen deze achtergrond wil de overheid op een meer professionele wijze vorm geven aan haar inkoop- en aanbestedingsbeleid, zodat meer value for money wordt gehaald uit de omvangrijke inkoopportefeuille. Hiertoe heeft EZ samen met de andere departementen de projectorganisatie Professioneel Inkopen en Aanbesteden (PIA) opgericht. Deze projectorganisatie heeft als taak de eerste stappen richting een professioneler inkopende overheid te zetten in de periode 2001–2004.

De projectorganisatie PIA is begonnen in april 2001 en heeft een looptijd van drie jaar. De resultaten van het actieplan zullen pas na afloop van deze looptijd goed zichtbaar zijn. Derhalve zal een resultaatmeting alleen voor de verantwoording over 2004 plaatsvinden. In de tussenliggende jaren zal de verantwoording worden beperkt tot een prestatiemeting waarmee de uitvoering van PIA kan worden gevolgd.

In 2003 ligt de nadruk (o.a.) op de uitbouw van een netwerk van inkopers en aanbesteders bij de overheid (deelproject PIANO). Dit netwerk heeft tot doel de samenwerking en kennisuitwisseling tussen de inkopers en aanbesteders van de afzonderlijke departementen te versterken zodat synergievoordelen benut kunnen worden. Voorts ligt in 2003 de nadruk op het verder stimuleren van het gezamenlijk inkopen en aanbesteden door departementen. De indicatoren zijn hier op afgestemd. De in 2002 opgenomen indicator was een in 2002 gerealiseerde inputindicator.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

Bevorderen publiek-private samenwerking

Publiek-private samenwerking (PPS) kan bijdragen aan het verhogen van de kwaliteit en efficiency van de dienstverlening van de overheid. De Rijksoverheid moet de kansen voor samenwerking met private partijen beter benutten. Met name op het gebied van ruimte en infrastructuur, maar ook op het gebied van onderwijs en zorg, liggen kansen voor verbetering van de publieke dienstverlening door private betrokkenheid. EZ wil daarom PPS stimuleren. In dit kader is EZ in 2002 nader de mogelijkheden gaan onderzoeken van directe PPS-bevordering in een aantal concrete projecten in plaats van de ontwikkeling van het PPS-keuzemodel dat in de begroting 2002 is aangekondigd. Naar verwachting is in de tweede helft van 2002 duidelijk welke projecten hiervoor concreet in aanmerking komen. Het opnemen van een effectindicator voor deze activiteiten in de begroting 2003 is tegen deze achtergrond niet opportuun.

3.3 Budgettaire gevolgen van het beleid

* Inclusief de FTE's werkzaam voor beleidsartikel 4 (4,5 FTE's) en beleidsartikel 6 (2 FTE's).

Fiscale maatregelen

Naast het EZ-instrumentarium dragen ook verschillende fiscale maatregelen direct bij aan een gunstig ondernemingsklimaat in Nederland. De belangrijkste hiervan worden in de tabellen nader toegelicht. Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2003, bijlage 5 Belastinguitgaven.

Verlaging lastendruk op ondernemingen

Andere maatregelen gericht op het wegnemen van praktische belemmeringen voor ondernemingen zijn de Stakingsaftrek, Doorschuiving stakingswinst en Doorschuiving winst aanmerkelijk belang bij aandelenfusie.

Fiscale regelingen gericht op het stimuleren van investeringen

Fiscale regelingen gericht op verlaging lastendruk op inkomsten uit vermogen

In onderstaande tabel worden de met de meest relevante fiscale regelingen gemoeide bedragen gepresenteerd.

3.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 72% van de voor 2003 geraamde programma-uitgaven is bestemd voor de uitfinanciering van verplichtingen die tot en met 2002 zijn aangegaan. Dit deel van de kasraming is derhalve vanuit juridische en administratief-technische invalshoek niet flexibel.

Daarnaast is in 2003 € 64 mln (oplopend tot € 134 mln in 2007) complementair noodzakelijk en/of bestuurlijk gebonden, met als gevolg beperkte flexibiliteit. € 40 mln hiervan is structureel gereserveerd voor bijdragen aan instellingen en instituten (o.a. TRN en ROM's). Verder zijn hierin begrepen de middelen voor het Kompas voor het Noorden (€ 4 mln in 2003 oplopend tot € 69 mln in 2007), de voorgenomen compensatieregeling CV-constructie Scheepsbouw (ca. € 14 mln), de laatste tender uit het huidige TIPP-programma (€ 2,3 mln) en de middelen voor regio- en infrastructuurprogramma's, de Codema-regeling (t/m 2005) en de bijdrage aan bedrijven bij calamiteiten.

De beleidsmatige reserveringen bestaan in 2003 met name uit kasuitgaven die zijn geraamd zijn voor onderzoek en vernieuwingsprogramma's op het terrein van Bevorderen ondernemingsklimaat. De oploop bestaat voor een belangrijk deel uit de kasuitgaven gereserveerd voor herstructurering van bedrijventerreinen en een tweede tranche in het kader van de stadseconomie.

3.5 Programmering beleidsevaluaties

Voor Artikel 3 vinden evaluaties primair plaats op het niveau van operationeel doel. In 2003 wordt gestart met «fysieke ruimte». Dit sluit overigens niet uit dat een deel van de instrumenten, met name de regelingen, ook separaat geëvalueerd worden. In onderstaande tabel is de evaluatieplanning voor de komende jaren weergegeven.

3.6 Groeiparagraaf

Voor de begroting 2004 zal voor de barometer van het ondernemingsklimaat de investeringsquote naar verwachting uitgebreid worden met arbeid, kapitaal en omgevingsfactoren.

In 2002/2003 zal de haalbaarheid onderzocht worden van een prestatieindicator voor de synergie tussen economie en milieu. Gedacht wordt aan de mate waarin milieu-instrumenten scoren op de criteria marktconformiteit, kosteneffectiviteit en draagvlak bij het bedrijfsleven. Aansluitend aan het haalbaarheidsonderzoek kan een nulmeting worden uitgevoerd. Het streven is om de resultaten daarvan in de begroting 2004 op te nemen.

4 DOELMATIGE EN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING

4.1 Algemene beleidsdoelstelling

Bevorderen van een doelmatige en duurzame energievoorziening.

In het Strategisch Akkoord wordt gesteld dat het energiebeleid gericht moet zijn op een overgang naar een duurzame energiehuishouding en een kosteneffectieve uitvoering van de Kyotoverplichtingen. Het streven naar een doelmatige en duurzame energievoorziening blijft ook binnen de randvoorwaarden van een liberaliserende markt onverkort van kracht. Het Energierapport 2002 (Kamerstukken II 2001/02, 28 241, nr. 1) geeft aan dat dit streven zich richt op energievoorziening die goed scoort op de thema's voorzieningszekerheid, economische efficiëntie en milieukwaliteit. De economische efficiëntie en milieukwaliteit dragen tevens bij aan het realiseren van de Nederlandse reductieverplichting in het kader van het Kyoto-protocol.

De reductie van broeikasgassen wordt voor een groot deel gerealiseerd via het energiebesparings- en duurzame energiebeleid in het binnenland. Hierin draagt het energiebesparingsbeleid ongeveer voor de helft bij aan de reductie van broeikasgassen en het duurzame energiebeleid voor ongeveer een kwart. Het resterende kwart wordt geleverd vanuit beleid voor de overige broeikasgassen. In de toekomst zullen ook klimaatneutrale fossiele energiedragers een belangrijke bijdrage moeten leveren. Een ander deel van de Kyoto-verplichting wordt in het buitenland gerealiseerd via de inzet van flexibele instrumenten.

De realisatie van beleidsdoelstellingen van dit artikel is niet alleen afhankelijk van de inzet van de beschreven instrumenten. Naast het beleid van andere departementen en medeoverheden zijn met name de inspanningen van marktpartijen zelf onontbeerlijk. Verder is de mate en het tempo van realisatie van de beleidsdoelstellingen afhankelijk van een aantal externe factoren zoals de ontwikkeling van de economische groei, de energieprijzen, het beleid van de EU en het aanbod van nieuwe technologie in het buitenland.

4.1.1 Verantwoordelijkheden

Het sectorspecifieke energiebesparingsbeleid is geïnternaliseerd naar de sectordepartementen. De departementen die primair verantwoordelijk zijn voor de integrale afweging per beleidsterrein zijn nu ook primair verantwoordelijk voor het energiebesparingsaspect op deze beleidsterreinen. EZ blijft verantwoordelijk voor energiebesparing in industrie, diensten- en energiesector (en apparaten) en voor de ontwikkeling van energiebesparingsbeleid op hoofdlijnen, generieke regelingen, energiebesparingsonderzoek, internationale aangelegenheden (notificatie van regelingen, reacties op richtlijnen, contacten met de International Energy Agency) en monitoren op macroniveau.

EZ en VROM hebben gezamenlijk het initiatief genomen om het beleid rondom energiebesparing en klimaat beter te coördineren. Daartoe is een interdepartementaal coördinatiesecretariaat opgezet. Dit secretariaat zal op nationaal niveau en per sector monitoren:

– De ontwikkeling van de energie-efficiëntie en CO₂-uitstoot;

– De uitvoering van de relevante actiepunten uit het Energierapport 2002 en de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid deel I (UK I);

– De (kosten)effectiviteit van het instrumentarium.

Jaarlijks zullen de monitoringsgegevens worden gerapporteerd aan de Tweede Kamer.

Het secretariaat zal tevens de afstemming tussen sectoraal beleid en generiek beleid, voor zover van belang voor het realiseren van de doelstellingen van het energie-efficiëntie- en klimaatbeleid, bewaken.

Tevens zal er jaarlijks samen met andere departementen die betrokken zijn bij dit beleid een sector worden doorgelicht op de vraag wat in die sector het energiebesparingsbeleid heeft opgeleverd.

EZ is primair verantwoordelijk voor het beleid en de instrumenten op gebied van duurzame energie. Op deelterreinen wordt samengewerkt met de Ministeries van Verkeer en Waterstaat en VROM en voor het fiscale instrumentarium uiteraard met het Ministerie van Financiën. Daarnaast blijft EZ tevens inhoudelijk (mede) verantwoordelijk voor de inzet van generieke instrumenten ten behoeve van energiebesparing en duurzame energie zoals overkoepelende voorlichting en generieke financiële en fiscale instrumenten zoals de Regulerende Energiebelasting (REB) en de Energie-investeringsaftrek (EIA). Het Strategisch Akkoord heeft geleid tot belangrijke wijzigingen in ondersteuning van duurzame energie en warmte kracht koppeling (WKK) (zie ook paragraaf 4.1.3).

4.1.2 Overkoepelende thema's

Het streven naar een doelmatige en duurzame energievoorziening in een geliberaliseerde energiemarkt vertaalt zich in een zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht beleid en bijbehorende instrumenten. Er zijn dan ook duidelijke raakvlakken tussen dit beleidsartikel en beleidsartikel 1, bijvoorbeeld waar het gaat om de totstandkoming van een markt voor groene energie. Ook wordt in artikel 1 uitgebreid ingegaan op voorzieningszekerheid.

Gezien de veranderde situatie in de energiemarkt, is het huidige besparings- en duurzame energiebeleid op een aantal terreinen onder de loep genomen. Op basis van de ontwikkeling van strategische visies op deze terreinen is het besparings- en duurzame energiebeleid verder aangepast. Hieronder wordt daar nader op ingegaan.

Ten aanzien van het beleid voor duurzame energie is in het Energierapport 2002 aangekondigd hoe de extra beleidsinzet zal worden ingevuld. Bij operationele doelstelling 4.2.2 wordt de gekozen strategie nader toegelicht.

a) Transitiemanagement: De beleidsinzet voor de transitie naar een duurzame energiehuishouding is opgenomen in het Energierapport 2002 dat in april aan de Kamer is gezonden. EZ wil de Nederlandse bijdrage aan dit transitieproces begeleiden door marktpartijen op dit gebied met elkaar in verbinding te brengen, zo nodig nieuwe marktinitiatieven op dit gebied uit te lokken en niet marktconforme barrières, zoals bijvoorbeeld de ruimtelijke ordening af te breken. Ook wordt gezocht naar internationale samenwerkingsmogelijkheden.

Voor de start van het transitieproces zijn in overleg met maatschappelijke partijen enkele concrete deelprojecten gestart. Hierbij gaat het om «Modernisering energieketens», «Biomassa Internationaal», «Nieuw Gas» en «Duurzaam Rijnmond». Daarnaast wordt het project «Beleidsvernieuwing» opgestart, dat antwoord moet geven op de vraag welke instrumentele aanpassingen nodig zijn. Om de voortgang van dit proces te bewaken zijn de volgende voorlopige indicatoren ontwikkeld (zie ook de groeiparagraaf):

b) Energieonderzoek: In de overgang naar een duurzame energiehuishouding is en blijft technologische ontwikkeling essentieel. De overheid heeft een nieuwe strategie voor het publiek gefinancierde energieonderzoek ontwikkeld en het parlement heeft hiermee in december 2001 ingestemd (Kamerstukken II 2001/02, 28 108, nr 1). De vijf strategische hoofdlijnen van de nieuwe strategie zijn:

• Selectieve inzet van publieke middelen;

• Versterking van internationale samenwerking;

• Verhoging efficiëntie en herschikking publieke middelen;

• Aanpassing onderzoeksinfrastructuur;

• Verhoging toepassing van kennis.

De implementatie van de nieuwe energieonderzoekstrategie vindt in 2002 plaats en bestaat uit drie hoofdonderdelen:

• Het opstellen van de energie R&D-portfolio;

• Een heroriëntatie op het instrumentarium van het energie-onderzoek;

• Nader bezien van de organisatie van het Nederlands energie-onderzoek.

De Tweede Kamer wordt voor het eind van 2002 over de energie R&D-portfolio geïnformeerd.

Om de voortgang van deze nieuwe strategie te bewaken zijn de volgende indicatoren ontwikkeld. In de groeiparagraaf wordt hier nader op ingegaan.

Op het terrein van energieonderzoek en -technologieontwikkeling profiteerden de Nederlandse instellingen bovengemiddeld van de 5e Kaderprogrammasubsidies van EU. In 19% van de projecten zijn Nederlandse onderzoekers trekker op het gebied van het lange termijn energieonderzoek. Inmiddels is bij EU het 6e Kaderprogramma in voorbereiding. In plaats van de vele projecten van het 5e Kaderprogramma zal in het 6e Kaderprogramma de nadruk komen te liggen op een kleiner aantal «integrated projects» naast een aantal te vormen «Networks of Excellence». Het 6e Kaderprogramma gaat begin 2003 van start.

4.1.3 Financiële ondersteuning

Het financieel instrumentarium neemt een belangrijke plaats in binnen het beleid gericht op een doelmatige en duurzame energievoorziening. Zowel gericht op energiebesparing als op duurzame energie wordt een verscheidenheid aan instrumenten ingezet. Deze instrumenten zijn zowel financieel als niet-financieel van aard (bijvoorbeeld afspraken met marktpartijen, voorlichting etc). Omdat de intensiteit van het besparingsbeleid bepaald wordt door de CO₂-opgave zal bezien worden of en hoe besparingen en besparingsinstrumenten ook in CO₂-termen uitgedrukt kunnen worden. De introductie van emissiehandel roept vragen op over de samenhang tussen bestaande beleidsinstrumenten zoals bijvoorbeeld de REB en het nieuw te ontwikkelen instrument emissiehandel.

Mede naar aanleiding van eigen evaluaties, het onderzoek van de Algemene Rekenkamer en de rapportage in het kader van het Interdepartementaal Beleidsonderzoek naar de kosteneffectiviteit van energiesubsidies (IBO) (Kamerstukken II 2001/2002, 28 155, nr. 1), zijn (en zullen) de hierin genoemde instrumenten worden aangepast met als doel een betere (kosten)effectiviteit en een efficiëntere uitvoering en handhaving, waarbij met name het terugbrengen van het aandeel van de zogenaamde free-riders1 aandacht krijgt.

Na invoering van de anti free-rider maatregelen resteren voor de non-profit sector relatief kostbare en weinig besparende technieken. Dit zal leiden tot een ingrijpende daling van het aantal subsidieaanvragen voor de EINP. Mede gezien de subsidietaakstelling voor EZ van € 244 mln is besloten de EINP per 1 januari 2003 in zijn geheel te beëindigen. Een belangrijke overweging hierbij is ook dat het, gezien de prioriteit die beleidsmatig wordt gegeven aan de transitie naar een duurzame energiehuishouding niet wenselijk is om naast de € 16 mln voor duurzaam verder te korten op de RD&D budgetten (Research, Development en Demonstratie).

Voor de financiële ondersteuning van duurzame energie, WKK en klimaat-neutrale fossiele energiedragers wordt een effectiever instrumentarium ingezet. De producentenvergoedingen in de REB worden vervangen door niet-fiscale stimulering via een wijziging van de Elektriciteitswet 1998 ter stimulering van de milieukwaliteit van elektriciteitsproductie (wetsvoorstel MEP; zie navolgend).

Ter invulling van de subsidietaakstelling wordt afgezien van voortzetting van de Duurzame Energie-impuls. De Duurzame Energie-impuls betrof een intensivering voor duurzame energie die door Paars II was ingesteld voor de periode 1998–2010. De Duurzame Energie-impuls was voor de komende jaren nog niet ingevuld en met de uitvoering van de effectievere MEP is dit ook niet meer nodig. De stopzetting levert een besparing van jaarlijks € 16 mln.

Wetsvoorstel MEP: Door de grote kostenverschillen tussen de verschillende manieren om duurzame energie op te wekken, leidt de bestaande generieke stimulering via de Regulerende energiebelasting (REB) – het nihiltarief Wet belastingen op milieugrondslag (Wbm) art. 36i en de producentenvergoedingen in Wbm art. 36o, art. 36r en art. 36u – voor sommige duurzame energieproductie tot relatieve overstimulering. Daarbij komt dat een groot deel van de in Nederland verbruikte duurzame elektriciteit uit het buitenland afkomstig is, waar productie veelal tegen een lagere kostprijs dan in Nederland mogelijk is. Hierdoor vloeien er belastingopbrengsten naar het buitenland, zonder dat daar een gegarandeerde toename van de duurzame-energiecapaciteit in Europa tegenover staat. Vanuit het buitenland kan immers duurzame energie naar Nederland geëxporteerd worden, terwijl het eigen binnenlandse gebruik voor een groter deel gedekt wordt met fossiele of nucleaire energieproductie. Daarnaast bestaat het gevaar dat door de toenemende import de opwekking in Nederland onder druk komt te staan. Tenslotte biedt de huidige wijze van stimulering onvoldoende zekerheid voor investeerders in duurzame energie, waardoor de nationale productie van duurzame energie onvoldoende van de grond komt.

Om deze redenen wordt in het Belastingplan 2003 deel I een aantal maatregelen voor 2003 aangekondigd:

• Het nihiltarief voor duurzame elektriciteit voor een verbruik tot en met 10 000 kWh en gas voor een verbruik tot en met 5 000 m³ (Wbm art. 36i) wordt met ingang van 1 januari 2003 omgezet in een met 2,9 €ct/kWh (elektriciteit) respectievelijk 8,3 €ct per m³ (gas) verlaagd tarief ten opzichte van het reguliere tarief voor deze verbruikscategorieën. Dit niveau komt meer overeen met de geldende normen voor de kosten van CO₂-emissiereductie. Daarmee worden tevens de vermeden externe effecten van CO₂ emissies gewaardeerd. Aangezien duurzame elektriciteit en duurzaam geproduceerd gas deze externe kosten niet kennen, komen deze in aanmerking voor de genoemde verlaging van het REB-tarief. Dit niveau ligt bovendien meer in lijn met de stimulering van duurzame energie die gangbaar is in andere Europese lidstaten en draagt dus bij aan een meer level playing field voor duurzame energie. Zowel de CO₂-grondslag van de REB als het Europese speelveld voor energieaanbieders wordt hierdoor versterkt. Bovendien wordt de hierboven geschetste relatieve overstimulering verminderd.

• De producentenvergoedingen voor duurzame energie komen te vervallen (Wbm art. 36o per 1 januari 2003, art. 36r per 1 augustus 2002, art. 36u treedt niet in werking). Voor binnenlandse vormen van duurzame elektriciteitopwekking waarvoor het voordeel van Wbm art. 36i onvoldoende is om het kostenverschil met fossiele energie te overbruggen, wordt een stimulering van het nationale aanbod van duurzame elektriciteit in het leven geroepen via een wetsvoorstel tot wijziging van de Elektriciteitswet 1998 ten behoeve van de stimulering van de milieukwaliteit van de elektriciteitsproductie (wetsvoorstel MEP).

Uitgangspunt van dit wetsvoorstel is dat in het bijzonder het nationale potentieel van biomassa en wind (land én zee) wordt benut. Het wetsvoorstel MEP zal ook van toepassing zijn op warmtekrachtkoppeling (WKK) en klimaatneutrale fossiele energiedragers. Voor WKK geldt dat in Nederland circa 40% van de elektriciteit met deze energiezuinige techniek wordt opgewekt. De huidige concurrentiepositie van met WKK opgewekte elektriciteit is in veel gevallen ongunstig. Voor het realiseren van de Nederlandse klimaatdoelstelling blijft een brede toepassing van WKK evenwel van groot belang. Ten gevolge van ontwikkelingen op de energiemarkten (een relatief hoge gasprijs en een bijzonder lage elektriciteitsprijs van importstroom) zijn WKK-installaties op dit moment economisch niet aantrekkelijk en behoeven deze stimulering, zodat de energiebesparing en CO₂-reductie door WKK niet verloren zal gaan. De tot nu toe bestaande afdrachtskorting (art 36 t van de Wbm) wordt vervangen door een stimulering via het netbeheer zoals opgenomen in het wetsvoorstel MEP.

Het wetsvoorstel MEP behelst een tegemoetkoming voor producenten van duurzame elektriciteit, elektriciteit uit WKK en klimaat-neutrale fossiele energiedragers wanneer zij deze invoeden op het Nederlandse elektriciteitsnet. Het biedt de mogelijkheid om voor een periode van maximaal 10 jaar de tegemoetkoming voor duurzame elektriciteit en klimaatneutrale energiedragers vast te zetten, waardoor investeerders meer zekerheid zullen krijgen. De stimulering voor WKK wordt gekoppeld aan de daadwerkelijke CO₂-reductie, gebaseerd op een CO₂-index. Hiermee wordt een prikkel gegeven om zowel de techniek als de bedrijfsvoering op CO₂ te optimaliseren.

De tegemoetkomingen worden gefinancierd uit een verhoging van de aansluittarieven die de beheerders van het elektriciteitsnet in rekening brengen. Het uitgangspunt van deze operatie is dat de lasten voor afnemers gelijk blijven. Daarom wordt de voorgestelde verhoging van de aansluittarieven volledig gecompenseerd in de REB. Daartoe zal het bedrag van de bestaande belastingvermindering per electriciteitsaansluiting in de REB (art. 36j Wbm) worden verhoogd. De MEP wordt opgenomen in de Elektriciteitswet 1998. Het wijzigingsvoorstel van deze wet is reeds voor advies naar de Raad van State gestuurd. Inwerkingtreding wordt voorzien per 1 januari 2003.

4.1.4 Novem baten-lastendienst

Op 27 juni 2002 is een overeenkomst tussen Staat en Novem B.V. getekend, die de feitelijke overdracht regelt van personeel en taken vanuit de B.V. naar de tijdelijke baten-lastendienst Novem per 1 juli 2002. Omdat Novem B.V. nog een aantal zaken moet afhandelen – waaronder het opmaken van de jaarrekening alsmede de stadsverwarmingscontracten – zal de vennootschap eerst in een latere fase tot afwikkeling komen. In het voorjaar van 2003 wordt het voornemen tot de instelling van de definitieve baten-lastendienst Novem aan de Kamer voorgelegd. De bedoeling is dat de definitieve status van de baten-lastendienst ingaat op 1 januari 2004 (Kamerstukken II 26 800 XIII, nr 61).

4.2 Operationele beleidsdoelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling wordt uitgewerkt in vier operationele doelstellingen, te weten:

4.2.1 Een verbetering van de energie-efficiëntie met 1,3 % per jaar.

4.2.2 Aandeel duurzame energie in de energievoorziening naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010.

4.2.3 Via CO₂-reductiestimuleringsregelingen op een kosteneffectieve wijze bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen van het klimaatbeleid.

4.2.4 Bevorderen van de realisatie van Nederlandse wensen op energiegebied in internationaal verband en van internationale draagvlak voor de Nederlandse aanpak.

4.2.1 Verbetering energie-efficiëntie met 1,3 % per jaar

Zoals ook in het Energierapport 2002 is verwoord, baseert het Kabinet het besparingsbeleid op de vraag welk besparingstempo nodig is om de Nederlandse doelstelling voor broeikasgasemissiereductie te halen (de Kyoto-verplichting). De reductie van broeikasgassen wordt voor een groot deel gerealiseerd via het energiebesparings- en duurzame energie beleid in het binnenland. Het energiebesparingsbeleid draagt ongeveer voor de helft bij aan de reductie van broeikasgassen. Uit de ramingen van het Energie Onderzoekcentrum Nederland (ECN) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) blijkt dat Nederland bij uitvoering van het huidige beleid en van de huidige beleidsvoornemens haar emissiedoelstelling zal halen. Daarbij hoort een besparingstempo van 1,3% per jaar.

In het verleden bestond vaak verwarring over het besparingscijfer. Dit kwam omdat de instituten en EZ verschillende definities hanteerden voor energiebesparing. De afgelopen jaren is door de instituten (Centraal Planbureau (CPB), ECN, NOVEM en RIVM) een protocol energiebesparing opgesteld waarin eenduidige definities en methoden zijn vastgelegd. Om de kwaliteit van de protocolresultaten te waarborgen en verbeteren is een Platform Protocol Energiebesparing opgericht. Hierin nemen het CPB, ECN, Novem, het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het RIVM deel. Door het platform worden eventuele aanpassingen van de protocolaanpak gecoördineerd en worden aanbevelingen gedaan voor behoud of verbeterde beschikbaarheid van data. Hiermee is op dit punt invulling gegeven aan de groeiparagraaf uit de EZ-begroting van 2002. De ontwikkeling van de energie-efficiëntie zal jaarlijks door het genoemde platform worden berekend.

Het energiebesparingsbeleid is zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht. Aanbodgericht beleid wordt alleen gevoerd als hiervoor een specifieke reden bestaat. De kern van het instrumentarium bestaat uit:

A. Regulerende Energiebelasting

B. Fiscale en financiële stimulering

C. Regelgeving

D. Afspraken met marktpartijen

A. Regulerende energiebelasting

De Regulerende Energiebelasting (REB) is een belasting op onder meer gas en elektriciteit. De REB leidt tot een verhoging van de energieprijs voor de eindverbruiker waarbij tevens de externe kosten van energieverbruik in de prijzen worden verdisconteerd. De hogere eindprijs heeft een regulerend effect op het energieverbruik. Hogere prijzen leiden tot minder verbruik van efficiëntere apparaten en zuiniger gedrag. Op deze wijze draagt de REB bij aan het behalen van de doelstelling ten aanzien van energiebesparing.

B. Fiscale en financiële stimulering

a) Besluit subsidies energieprogramma's (BSE): EZ geeft voor onder meer energiebesparing (en voor duurzame energie, zie operationele doelstelling 4.2.2) programma's in uitvoering aan Novem en Senter via één- of meerjarige programmaovereenkomsten. De activiteiten die Novem en Senter binnen deze overeenkomsten uitvoeren of laten uitvoeren door derden dragen bij aan de in het beleid geformuleerde doelstellingen met betrekking tot energiebesparing en duurzame energie. Belangrijk onderdeel van de programma's is de uitvoering van het Besluit subsidies energieprogramma's (BSE), waarmee activiteiten van derden worden gesubsidieerd. Het BSE kent energieprogramma's die gericht zijn op energiebesparing in de industrie en dienstverlening, in de gebouwde omgeving (woon- en bedrijfsgebouwen en -terreinen), in huishoudens en bij energieconversie. De scope van deze programma's gaat van haalbaarheidsstudies en onderzoek tot marktintroductie.

b) Stimulering warmtekrachtkoppeling (WKK): Het toepassen van warmtekrachtkoppeling (WKK; gecombineerde opwekking van elektriciteit en warmte) bespaart energie en reduceert dus ook de uitstoot van CO₂. De tot nu toe bestaande afdrachtskorting (art 36 t van de Wbm) wordt vervangen door het Voorstel van wet tot wijziging van de Elektriciteitswet 1998 ten behoeve van de stimulering van de milieukwaliteit van de elektriciteitsproductie (wetsvoorstel MEP). In dit wetsvoorstel wordt de stimulering gekoppeld aan de daadwerkelijke CO₂-reductie, gebaseerd op een CO₂-index. Hiermee wordt een prikkel gegeven om zowel de techniek als de bedrijfsvoering op CO₂ te optimaliseren. Op de MEP wordt meer in detail ingegaan in paragraaf 4.1.3.

c) Subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profit en bijzondere sectoren (EINP) en Energie-investeringsaftrek (EIA): De Energie-investeringsaftrek (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument gericht op ondersteuning van investeringen in energiezuinige bedrijfsmiddelen en duurzame energie. Voor die sectoren die in beginsel niet belastingplichtig zijn voor de vennootschaps- en inkomstenbelasting en om die reden geen gebruik kunnen maken van de fiscale EIA-regeling was de subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profit en bijzondere sectoren (EINP) van toepassing.

De EIA en de EINP zijn in 2001 geëvalueerd in het kader van het Interdepartementale Beleidsonderzoek naar de kosteneffectiviteit van energiesubsidies en in het kader van reguliere evaluatie van energiebesparinginstrumenten. In 2002 is een aantal wijzigingen doorgevoerd waarmee beoogd is het aandeel free-riders te verminderen. Na deze anti free-rider maatregelen resteren voor de nonprofit sector relatief kostbare en weinig besparende technieken. Dit zou leiden tot een ingrijpende daling van het aantal subsidieaanvragen. Mede gezien de subsidietaakstelling voor EZ van € 244 mln is besloten de EINP per 1 januari 2003 in zijn geheel te beëindigen. Zie ook paragraaf 4.1.3.

Verder zal door rationalisering de belastingderving in verband met de EIA in de IB en de Vpb worden beperkt. Daarnaast heeft het kabinet besloten om energie-investeringen niet langer via de VAMIL te kwalificeren, aangezien deze ook voor EIA in aanmerking komen en hier dus cumulatie zou optreden.

d) Energiepremieregeling: Per 2000 is de Energiepremieregeling ingesteld, in het kader van de terugsluis van de Regulerende energiebelasting. Mensen die energiezuinige apparaten kopen, energiebesparende bouwkundige voorzieningen aanbrengen of duurzame energiemaatregelen nemen, komen in aanmerking voor een energiepremie. De energiepremieregeling is gebaseerd op maatregelenlijsten die jaarlijks worden geactualiseerd.

In de eerste helft van 2002 is een evaluatie-onderzoek uitgevoerd. Het eindrapport van dit onderzoek is aangeboden aan de Tweede Kamer (Kamerstukken II 2001–2002, niet-dossierstuk FIN 0200342). Uit dit evaluatieonderzoek is gebleken dat in de jaren 2000 en 2001 € 159 mln aan energiepremies is uitbetaald. Mede door de energiepremieregeling is het marktaandeel energiezuinige apparaten fors gestegen. Door de aangekochte apparaten en aangebrachte voorzieningen is in 2002 een reductie van CO₂ met 0,2 Mton bereikt. De energiepremieregeling kent echter ook bezwaren. Zo zijn de uitvoeringskosten zeer hoog. Bovendien zijn er aanwijzingen dat er voor bepaalde maatregelen op de energiepremielijst een groot aantal «free-riders» is ontstaan. Daarom is door het kabinet besloten de energiepremieregeling te beperken tot haar meest effectieve onderdelen. Per productcategorie wordt voortaan alleen een premie verbonden aan het topsegment van de markt op het terrein van energie-efficiëntie.

In de tweede plaats wordt voorgesteld de regeling te defiscaliseren. Dit houdt in dat de regeling wordt omgezet in een «normale» subsidieregeling . De regeling zal met ingang van 1 januari 2003 worden opgenomen in de begroting van het ministerie van VROM. Om de uitvoeringskosten te verlagen wordt een nieuwe uitvoeringsorganisatie gezocht. EZ blijft inhoudelijk verantwoordelijk voor het gedeelte van de regeling dat betrekking heeft op huishoudelijke apparaten en duurzame energie.

e) Overige regelingen: Verder is er nog een aantal bredere regelingen die zich niet specifiek richten op de energiebesparing, maar waarvan het verbeteren/optimaliseren van de energie-efficiëntie wel een integraal onderdeel vormt. Zo kunnen projecten die in aanmerking komen voor een bijdrage in gevolge één van de technologieregelingen van EZ directe of indirect ook een bijdrage leveren aan de energiebesparingsdoelstelling, zoals bijvoorbeeld de regeling Economie, Ecologie en Technologie regeling (EET) en de Wet Bevordering Speurwerk en Ontwikkeling (WBSO). Ook het CO₂-reductieplan draagt bij aan de energiebesparingsdoelstellingen. Dit plan wordt uitgebreid toegelicht bij operationele doelstelling 4.2.3.

C. Regelgeving

De Wet Energiebesparing Toestellen wordt ingezet voor de implementatie van EU-richtlijnen ten aanzien van energie-etikettering en minimum-efficiëntienormering van toestellen (waaronder ook personenauto's). Doel van deze verplichte energie-etikettering is consumenten bewust te maken van het energiegebruik van apparaten zodat zij dit bewust meenemen bij de aanschaf. Voor koel- en vriesapparatuur, wasmachines, wasdrogers, wasdroogcombinaties, vaatwassers en lampen is energie-etikettering verplicht gesteld. Voor CV-ketels en warmwatertoestellen zijn energie-etiketten in voorbereiding. Voor koel- en vriesapparatuur en wasmachines worden aanscherpingen van de energielabels voorzien.

Met ingang van 1 juli 2003 worden ook energielabels voor elektrische ovens en airconditioners verplicht. In Nederland wordt het energie-etiket (A-label) ook gebruikt in de Energiepremieregeling.

Daarnaast gelden er minimumefficiëntie-eisen voor CV-ketels, koel- en vriesapparatuur en starters (voor TL-verlichting) die in de EU op de markt gebracht worden.

D. Afspraken met marktpartijen

a) Convenant Benchmarking energie-efficiëntie: Op 6 juli 1999 sloot de Nederlandse overheid met de energie-intensieve industrie het Convenant Benchmarking energie-efficiëntie. Doel is de uitstoot van CO₂ te verminderen door efficiënter om te gaan met energie. De industrie heeft toegezegd zo snel mogelijk, maar uiterlijk in 2012 tot de wereldtop te behoren op het gebied van energie-efficiëntie voor procesinstallaties. In ruil daarvoor zal de overheid de deelnemende ondernemingen geen extra specifieke nationale maatregelen gericht op energiebesparing of CO₂-reductie opleggen.

In februari 2002 is de tussenstand over de uitvoering van het convenant verschenen. Daaruit blijkt dat 103 ondernemingen (232 inrichtingen) met een gezamenlijk energiegebruik van 1060 Petajoule (PJ) zijn toegetreden tot het convenant. Dit is het overgrote deel van de potentiële Benchmarkbedrijven. Al deze ondernemingen hebben voor hun processen de wereldtop vastgesteld of zijn daar mee bezig. In een energie-efficiëntieplan wordt per inrichting aangegeven welke maatregelen worden genomen. Het vaststellen van de top en het opstellen van de plannen heeft meer tijd in beslag genomen dan van tevoren voorzien.

Uit de tot nu toe ingediende energieplannen is te berekenen dat deze leiden tot 5,7 mln ton vermeden CO₂-emissie in 2012 bij de industrie. Het betreft de industriële bedrijven die onder het convenant vallen. Over de bedrijven uit de elektriciteits-productiesector zijn nog onvoldoende gegevens bekend om een inschatting van de vermeden CO₂ te kunnen maken.

b) Meerjarenafspraken energie-efficiëntie 2 (MJA2): Op 6 december 2001 ondertekenden de Ministers van EZ, LNV en VROM, het IPO en de VNG, en zestien brancheorganisaties de MJA2. Deze afspraak is bedoeld voor bedrijven met een energieverbruik van minder dan 0,5 PJ per jaar en heeft een looptijd tot 2012. Bedrijven treden tot de MJA toe middels een toetredingsbrief.

Met de ondertekening van de MJA2 hebben de overheden en het bedrijfsleven afspraken gemaakt over een vergaande gezamenlijke inspanning om de energie-efficiëntie in de industrie verder te verbeteren en zo de uitstoot van CO₂ te beperken. Als tegenprestatie verplicht de rijksoverheid te bevorderen dat ondernemingen geen aanvullende specifieke nationale maatregelen krijgen opgelegd op het gebied van energiebesparing of CO₂-reductie.

Voor de deelnemende bedrijven betekent dit dat zij alle zekere energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd tot vijf jaar voor 2005 moeten nemen. Deze maatregelen worden vastgelegd in een energiebesparingsplan (EBP). Ook zijn zij verplicht systematische energiezorg te implementeren. Daarnaast moeten zij zich inspannen om energiebesparing te realiseren door middel van verbredingsthema's als energiezuinig productontwerp, optimalisatie van transport en logistiek, duurzame bedrijventerreinen en de inzet van duurzame energie.

In april 2002 waren al zeventien brancheorganisaties en 340 bedrijven toegetreden tot de MJA2. Naar verwachting zullen zich uiteindelijk circa 20 branches met in totaal zo'n 800 bedrijven bij MJA2 aansluiten.

De bestaande MJA's met het Hoger Beroepsonderwijs en het Wetenschappelijk onderwijs lopen nog tot 2006. De MJA met de intramurale gezondheidszorg is afgelopen en niet verlengd. Voor deze doelgroep wordt in overleg met het ministerie van VWS naar een alternatieve aanpak gezocht.

In de groeiparagraaf van artikel 4 van de EZ-begroting 2002 is aangegeven dat in de begroting 2003 zowel wat betreft het Convenant Benchmarking als de MJA2 indicatoren zouden worden opgenomen met betrekking tot de resultaten in termen van energie-efficiëntieverbetering. Deze gegevens komen echter pas eind 2002 beschikbaar. Opname van deze gegevens is daarom eerst aan de orde in het kader van de begroting 2004.

c) Meerjarenafspraken energie-efficiëntie 2 (MJA2): Aanbieders van een aantal apparaten en installaties hebben in het verleden onderling afspraken gemaakt over de verbetering van de energie-efficiëntie van hun producten voor de Europese markt. Deze afspraken zijn goedgekeurd door de Europese Commissie. Er zal in 2003 ingezet worden op nieuwe afspraken (convenanten) voor die apparaten waar nog een efficiëntiewinst te behalen valt en waarvoor nog geen regelgeving (zoals bijvoorbeeld een verplicht energielabel) bestaat, en op een aanscherping van bestaande afspraken.

4.2.2 Aandeel duurzame energie in het energieverbruik naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010

4.2.2.1 Implementatie nieuwe strategie duurzame energie

In de Derde Energienota (december 1995) heeft de overheid zich ten doel gesteld dat in 2020 het aandeel duurzame energie in het energieverbruik minimaal 10% zal bedragen. Als tussendoelstelling is hiervoor in de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid (UK I) een aandeel van 5% in 2010 genoemd. Door de EU-richtlijn duurzame energie is Nederland gehouden aan een aandeel duurzame elektriciteit in het elektriciteitsverbruik van 9% in 2010. Als tussendoelstelling hiervoor geldt een aandeel van 6% in 2005.

In de EZ-begroting 2002 is een nieuwe strategie voor het bereiken van de doelstelling van 10% duurzame energie in 2020 gepresenteerd. Daaruit komt naar voren dat biomassa en windenergie cruciaal zijn voor de realisatie van de doelstelling. In het Energierapport 2002 is voor deze twee bronnen extra beleidsinzet aangekondigd.

Voor energiewinning uit biomassa stelt het Energierapport 2002 een biomassa-actieplan in het vooruitzicht. Dit wordt door overheid en marktpartijen opgesteld. Voor windenergie op land loopt het BLOW-convenant (Bestuursovereenkomst Landelijke Ontwikkeling Windenergie). Het Energierapport noemt de volgende extra acties (zie ook 4.2.2.2 onder C) Afspraken):

– Een intensieve afstemming van beleidsontwikkeling en -uitvoering binnen het Rijk op initiatief van EZ;

– Het inrichten van een centrale EZ-helpdesk voor overheden;

– Een verkenning van mogelijkheden voor bekorting en vereenvoudiging van de (vergunning-)procedures waar initiatiefnemers van windenergieprojecten (en andere energieproductieprojecten) mee te maken hebben.

Als onderdeel van de 10% duurzame energie in 2020 wordt gestreefd naar de realisatie van 6000 MW windenergie op zee in 2020 (Energierapport 2002). De mogelijkheden van windenergie op zee zullen worden gedemonstreerd in het Near Shore Windpark van circa 100 MW binnen de 12-mijlszone voor de kust van Egmond. Voor dit park is een gebruiksovereenkomst getekend door de Minister van EZ, de Staatssecretaris van Financiën en het consortium Noordzeewind (Shell en NUON). Ingebruikname wordt voorzien voor 2003/2004. Voor windenergie op zee zijn in de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening twee voorkeursgebieden buiten de 12-mijlszone aangewezen. De uitgifte van locaties zal geschieden via een concessiestelsel (zie ook 4.2.2.2 onder A. Wet- en regelgeving). Voor het initiatief van E-Connection voor een windpark van ca. 100 MW buiten de 12-mijlszone is reeds vergunning verleend. De bouw is gepland in 2003/2004.

Verder is in het Energierapport 2002 gesignaleerd dat de markt onzeker is over het investeringsklimaat voor duurzame energie, met name over de continuïteit van de financiële instrumenten. De in paragraaf 4.1.3 al genoemde MEP beoogt hiervoor een oplossing te bieden.

Voor «Duurzame energie achter de meter» (fotovoltaïsche en thermische energie, benutting omgevingsenergie via warmtepompen) is in een brief aan de Kamer (Kamerstukken II 2001–2002, 28 000 XIII nr. 49) het beleid nader uiteengezet. Onder meer is hier melding gemaakt van overleg met bij «Duurzame energie achter de meter» betrokken partijen. In dit zogeheten DEAM-overleg zijn de vier punten van de zogeheten Verklaring van Rotterdam leidraad. In het overleg is geconstateerd dat de door marktpartijen gewenste directe ondersteuning van projectontwikkelaars via de huidige Energiepremie-regeling niet mogelijk is. Voor een aantal andere instrumenten (Energieprestatienormering (EPN), energieprestatieadvies (EPA)) is geconcludeerd dat het met meer transparantie mogelijk is duurzame energie in de bebouwde omgeving een extra accent te geven. De Staatssecretaris van VROM heeft inmiddels aangekondigd bereid te zijn een aanscherping van de energieprestatie-eisen voor nieuwbouwwoningen te onderzoeken en de overlegpartijen bij dit onderzoek te betrekken. Ook is de overlegpartijen gewezen op de lopende implementatie van de nieuwe energieonderzoekstrategie (zie 4.1.2). Tenslotte is door EZ en VROM de bereidheid uitgesproken om, als vervolg op de aflopende en afgelopen optiegerichte convenanten, DEAM-brede samenwerkingsverbanden te ondersteunen als deze door EZ en VROM erkende knelpunten oplossen.

4.2.2.2 Aanpak en Instrumenten

A. Wet- en regelgeving

a) Groene markt: De vraag naar duurzame energie wordt krachtig ondersteund door de groene markt. De groene markt wordt nader beschreven in beleidsartikel 1 bij operationele doelstelling 1.2.2 «Het Bevorderen van concurrentiemechanismen in met name netwerk- en (semi-)publieke sectoren». Belangrijk element hierbij is de implementatie van de Richtlijn betreffende de bevordering van elektriciteitsopwekking uit hernieuwde energiebronnen op de interne elektriciteitsmarkt (2001/77/EG) die uiterlijk 27 oktober 2003 gereed moet zijn.

b) Concessiestelsel Wind op Zee: Gestreefd wordt naar de realisatie van 6000 MW windenergie op zee in 2020. Voor de uitgifte van locaties wordt een concessiestelsel ontworpen op basis van de Wet Beheer Rijkswaterstaatwerken (Wbr). Dit concessiestelsel zal in 2003 gereed zijn.

B. Fiscale en financiële stimulering

a) Wetsvoorstel Milieukwaliteit elektriciteitsproductie (MEP): Het wetsvoorstel MEP is uitgebreid toegelicht in paragraaf 4.1.3.

b) Besluit subsidies energieprogramma's (BSE) en Novem-programma duurzame energie: Ook in 2003 geeft EZ aan Novem een programma op het gebied van duurzame energie in opdracht. Bij het programma hoort een subsidieregeling op basis van het Besluit subsidies energieprogramma's. De subsidiëring gebeurt grotendeels via het uitschrijven van tenders. Als invulling van de subsidietaakstelling van het Strategisch Akkoord wordt afgezien van de in eerdere meerjarenbegrotingen opgenomen intensivering van € 16 mln voor duurzame energie. Zie hiervoor ook paragraaf 4.1.3.

c) Energie Investeringsaftrek (EIA) en Subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profit en bijzondere sectoren (EINP): Voor investeringen in duurzame energie gelden vergelijkbare stimulansen als voor energiebesparingsmaatregelen. Ondernemers kunnen een percentage van hun investeringen in duurzame energie aftrekken van hun fiscale winst (EIA), instellingen in de non-profit konden gebruik maken van EINP-regeling.

Zoals reeds aangekondigd in paragraaf 4.2.1.B.c wordt de EINP per 1 januari 2003 beëindigd. Daarmee vervalt ook de voorziening in de EINP voor natuurlijke personen die investeren in een windturbine. Voor hen bestaat in bepaalde gevallen nog wel de mogelijkheid om gebruik te maken van de EIA. Daarnaast heeft het kabinet besloten om energieinvesteringen niet langer via de VAMIL te kwalificeren, aangezien deze ook voor EIA in aanmerking komen en hier dus cumulatie zou optreden.

d) Regeling energiepremies: Alle gebruikelijke vormen van duurzame energie in woningen (foto-voltaïsche-panelen (pv), zonneboilers, warmtepompen en warmtepompboilers) komen in aanmerking voor een energiepremie, zowel bij bestaande woningen als bij nieuwbouwwoningen. Voor de woningeigenaar of huurder betekent dit dat de investering per saldo 30–50% lager uitvalt. In 4.2.1 is reeds beschreven dat de Energiepremieregeling wordt gedefiscaliseerd en vanaf 1 januari 2003 zal worden opgenomen op de begroting van het ministerie van VROM.

e) Overige regelingen: Veel van het fiscale en financiële instrumentarium dat in 4.2.1 voor energiebesparing genoemd is, zoals WBSO en EET, is ook van toepassing op duurzame energie. Voor de financiële en fiscale regelingen worden bij de doelgroepen gestimuleerde uitgaven voor duurzame energie als prestatie-indicator gebruikt. De hoogte van deze indicator is gebaseerd op ervaringscijfers van de afgelopen jaren.

C. Afspraken

AVI-convenant en Convenant Zonneboilers: Het aantal convenanten is ten opzichte van de begroting 2002 verminderd. Het convenant «Energie uit afval» met de Vereniging Regulerende Belasting Afvalverbranders (Vereba) en de exploitanten van afvalverbrandingsinstallaties (AVI's) is 1 augustus 2002 geëindigd. Dit convenant was de voorwaarde voor de stimuleringsregeling via Wbm art 36r. In een gezamenlijke evaluatie met alle partijen is geconcludeerd dat dit convenant het afgesproken resultaat aan duurzame energie heeft opgeleverd en dat de stimuleringsregeling via Wbm art. 36r daarbij voor voldoende financiële ondersteuning heeft gezorgd. Convenant en stimuleringsregeling hebben hiermee hun functie gehad en zijn per 1 augustus 2002 beeindigd. Stimulering van nog verdergaande productie van duurzame energie uit afval zal worden bezien in het kader van wetsvoorstel MEP (zie onder a) hierboven). In de begroting 2002 werd gesproken van «convenanten duurzame-energieopties achter de meter», hiermee werden het Convenant Zonneboilers en het Convenant warmtepompsystemen in de woningbouw bedoeld. Het Convenant Zonneboilers loopt 31 december 2002 af en wordt niet verlengd, vandaar dat onder d) gesproken wordt van het Convenant Warmtepompsystemen in de woningbouw.

a) Bestuursovereenkomst windenergie BLOW: De Bestuursovereenkomst Landelijke Ontwikkeling Windenergie (BLOW) is op 10 juli 2001 gesloten tussen Rijk, IPO en VNG en beoogt de daadwerkelijke realisatie van ten minste 1500 MW windvermogen op land in 2010. In 2002 hebben bijna alle provincies plannen van aanpak opgesteld, waarin ze uitgewerkt hebben hoe ze de toegewezen taakstelling gaan invullen. Een belangrijk ijkpunt in de overeenkomst is 31 december 2005. Vóór die datum moet finale planologische besluitvorming op gemeentelijk niveau hebben plaatsgevonden over voldoende plaatsingsruimte.

b) Convenant kolencentrales en CO₂-reductie: In augustus 2000 is met de eigenaren van kolencentrales een akkoord op hoofdlijnen bereikt over de reductie van 6 mln ton CO₂ in de periode 2008–2012. Op 24 april 2002 is hieraan uitwerking gegeven via het Convenant Kolencentrales en CO₂-reductie. Partijen in dit convenant zijn de Ministers van EZ en VROM, de eigenaren van kolencentrales in Nederland en hun branchevereniging EnergieNed. Ruim de helft van de afgesproken CO₂-reductie zal plaatsvinden door het mee- of bijstoken van biomassa in de kolencentrales. Dit betekent een extra productie aan duurzame energie van circa 28 PJ. Eventuele financiële ondersteuning hiervan zal plaatshebben via de wetsvoorstel Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie MEP en niet via Wbm art. 36u. Het resterende deel van de CO₂-reductie zal plaatshebben in het kader van het convenant Benchmarking (zie paragraaf 4.2.1)

c) Convenant Warmtepompsystemen in de woningbouw: Dit convenant is in 2000 gesloten tussen de overheid en diverse betrokkenen om de toepassing van warmtepompsystemen in de woningbouw te bevorderen, leidend tot de toepassing van ruim 10 000 warmtepompsystemen in de convenantperiode. 2003 is het laatste jaar van het convenant. In lijn met de nieuwe strategie duurzame energie zal het convenant niet verlengd worden.

* Convenant ligt op schema wanneer de deelnemende partijen hun voorziene inbreng ook daadwerkelijk leveren en de realisatie overeenkomt met de prognose in het convenant.

D. Voorlichting

Het Projectbureau Duurzame energie (PDE) moet de bekendheid met en het gebruik van duurzame energie bevorderen. Onderdeel van het PDE is het Informatiecentrum Duurzame energie (IDE). Het IDE beantwoordt jaarlijks ruim 10 000 vragen. De prestatie-indicator is de tevredenheid van de vragenstellers met de antwoorden van het IDE. In 2002 worden het PDE en IDE geëvalueerd en wordt besloten over voortzetting na 2003.

4.2.3 Via CO₂-reductieregelingen op een kosteneffectieve wijze bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen van het klimaatbeleid

In het Protocol van Kyoto heeft Nederland een reductie van de emissie van broeikasgassen van 6% voor de budgetperiode 2008–2012 op zich genomen. Dit betekent een reductie van de uitstoot van 200 Mton CO₂-equivalent in de periode 2008–2012. Dit is 40 Mton per jaar. Aan het halen van de binnenlandse klimaatdoelstelling dragen uiteraard ook de maatregelen genoemd bij de operationele doelstellingen 4.2.1 en 4.2.2 voor energiebesparing en duurzame energie voor een belangrijk deel bij. De aanvullende instrumenten die EZ gebruikt voor haar bijdrage aan deze nationale en de internationale klimaatdoelstelling zijn het CO₂-reductieplan, Joint Implementation en emissiehandel.

a) CO₂-reductieplan: Uit de € 680 mln aan Klimaatgelden van het eerste paarse Kabinet is naar de huidige stand van zaken € 425,4 mln voor het CO₂-reductieplan beschikbaar. Het CO₂-reductieplan is een samenwerkingsverband van de ministeries van LNV, VROM, VenW en EZ en bestaat uit een aantal subsidieregelingen, waaronder als belangrijkste de EZ-regeling «Besluit subsidies CO₂-reductieplan». Daarnaast omvat het een aantal losse projecten die niet op basis van een dergelijke regeling zijn geselecteerd, zoals bijvoorbeeld het Near Shore Wind project, de ondergrondse opslag van CO₂ en de zogenaamde «eerste tranche» projecten. De Tweede Kamer wordt regelmatig over de voortgang van het CO₂-reductieplan geïnformeerd.

In het voorjaar van 2002 heeft een evaluatie plaatsgevonden van de eerste drie tenders. Binnenkort wordt deze evaluatie, met een beleidsreactie van het kabinet, naar de Tweede Kamer gestuurd.

Van het totaal beschikbaar budget van het CO₂-reductieplan is thans € 244,7 mln bestemd voor de EZ-regeling Besluit subsidies CO₂-reductieplan. Er zijn inmiddels drie tenders afgerond, waarbij 2,22 megaton CO₂-reductie per jaar is gecontracteerd voor een subsidiebedrag van € 111,7 mln. Voor een aantal grote projecten dient de Europese Commissie nog toestemming te geven. In februari 2002 is de vierde tender gesloten.

Deze tender vond plaats onder een gewijzigde regeling; de deelprogramma's zijn afgeschaft. En voor alle aanvragen gold dezelfde maximale kosteneffectiviteitsgrens van € 9 per ton CO₂-reductie. Bovendien is de regeling uitgebreid naar de overige broeikasgassen uit het Kyotoprotocol. Het budget van deze tender, € 68 mln, is volledig benut. Hiermee is een CO₂-reductie van jaarlijks 3 Mton gecontracteerd. Dit getal is vooral zo groot door een toename van het aantal biomassaprojecten. Najaar 2002 start een vijfde tender. In 2003 worden de subsidies voor deze tender toegekend.

Er zijn twee «eerste tranche» projecten afgerond. Er loopt nog één project, het Flexergieproject. De totale CO₂-reductie bedraagt 0,112 megaton, voor een subsidiebedrag van € 32,4 mln.

Voor het Wind Near Shore project is een budget van € 27,2 mln beschikbaar. Er is een selectieprocedure gehouden waarbij één consortium als beste uit de bus is gekomen. Na afsluiting van een overeenkomst met dit consortium en de vergunningverlening, moet in 2003 of 2004 de bouw beginnen (zie ook 4.2.2.1).

b) Joint Implementation: Het Kyoto Protocol staat landen toe gebruik te maken van Joint Implementation (JI). JI biedt de mogelijkheid om projectgebonden broeikasgasreducties, die worden gerealiseerd in zogenaamde Annex I landen (dit zijn landen die een Kyoto doelstelling hebben), aan te wenden voor het bereiken van de eigen doelstelling.

De Emission Reduction Unit Procurement Tender (ERUPT) is een Europese aanbestedingsprocedure waarmee Nederland op een kosteneffectieve manier CO₂-reducties in betreffende landen aankoopt. In de eerste tender in 2001 zijn vier voorlopige contracten getekend met bedrijven die de reducties in Centraal- en Oost-Europa zullen bereiken. De Minister van EZ zal eind 2002 contracten tekenen voor projecten in de tweede tender. In 2003 zal EZ doorgaan met het aankopen van CO₂-reducties via deze tenderprocedure.

Nederland neemt deel aan het Prototype Carbon Fund (PCF) van de Wereldbank om samen met andere overheden en bedrijven ervaring op te doen met Joint Implementation en het Clean Development Mechanism (CDM)1. De prijs per ton CO₂ blijft onder het streefbedrag van 5,6 dollar per ton CO₂. EZ zal haar deelname aan het PCF in 2003 vergroten met maximaal € 7 mln. Daarnaast wordt onderzocht of CO₂ kan worden aangekocht door samenwerking met multilaterale financiële instellingen, en met private banken. EZ ontwikkelt een regeling om via private banken en fondsen CO₂ aan te kopen. Het is de bedoeling in 2002 een tender voor hen te openen.

c) Internationale emissiehandel: Nederland streeft ernaar de klimaatdoelstelling gedeeltelijk via internationale emissiehandel te realiseren. EZ werkt dan ook actief aan de totstandkoming van een internationaal systeem voor emissiehandel binnen de Europese Unie. Daarnaast streeft EZ er naar om via zogenoemde «early trading» een klein deel van het nationale emissiebudget van Oost-Europese landen te kopen. Voorwaarde hierbij is dat die landen de opbrengsten aan het milieu besteden.

4.2.4 Bevorderen van de realisatie van Nederlandse wensen op energiegebied in internationaal verband en van internationale draagvlak voor de Nederlandse aanpak

Hiertoe worden diverse interventietaken op internationaal gebied uitgevoerd. EZ hanteert de volgende twee instrumenten voor het invullen van deze doelstelling.

a) Coördinatie EU/ECT/IEA/IEED: Het doel is tweeledig. Ten eerste een deskundige en effectieve Nederlandse inbreng in internationale energiefora. Ten tweede het opdoen van relevante kennis en contacten via deze internationale energiefora om zodoende het Nederlandse energiebeleid te kunnen benchmarken en om aangesloten te blijven op de rest van de wereld.

b) Bilaterale relaties (China, Zuid-Afrika, Indonesië): Dit instrument heeft tot doel draagvlak te creëren voor investeringen en export voor het Nederlandse energiebedrijfsleven door bijvoorbeeld overleg op overheidsniveau en presentaties over energietechnologie. Dit vindt vooral plaats bij bezoeken van de ambtelijke top en bewindslieden. Naast EZ zijn bij de uitvoering betrokken Novem, Buitenlandse Zaken en de Economische Voorlichtingsdienst (EVD). Omdat de samenwerking met Zuid-Afrika minder inhoud heeft gekregen dan verwacht, wordt deze in 2003 beëindigd.

4.3 Budgettaire gevolgen van beleid

Fiscale maatregelen

De Energie-investeringsaftrek (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument dat ondernemers stimuleert bij het investeren in energiezuinige (en duurzame) apparaten en voorzieningen die voldoen aan een generiek besparingscriterium. Deze komen voor de aftrek in aanmerking (budget 2003: € 143 mln). Voor onder meer een totaal overzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2003 en naar het belastingplan 2003, deel 1.

* Exclusief 4,5 FTE's van DGO, geraamd op beleidsartikel 3.

4.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 72% van de voor 2003 geraamde programma-uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die tot en met 2002 zijn aangegaan. Dit deel van de kasraming is derhalve niet flexibel.

De uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2003 aan te gane verplichtingen zijn in structureel opzicht voor ruim € 60 mln benodigd voor apparaatsuitgaven en instellingen en instituten.

4.5 Evaluatieplanning

4.6 Groeiparagraaf

• De prestatie-indicatoren voor energieonderzoek die onder de algemene doelstelling worden genoemd, zijn voorlopige indicatoren. Zoals in paragraaf 4.1.2 vermeld zal de Tweede Kamer voor het eind van 2002 bij brief worden geïnformeerd over de speerpunten. Mede op basis hiervan zullen ten behoeve van de begroting 2004 structurele prestatie-indicatoren worden ontwikkeld. Dan wordt ook bezien onder welke operationele doelstelling het energieonderzoek kan worden geschaard.

• Het transitiemanagement is ook onder de algemene doelstelling van artikel 4 geplaatst. Transitiemanagement staat de komende twee jaar met name in het teken van het op gang brengen van het transitieproces. De elementen van dit proces hebben betrekking op stakeholderanalyse, het samen met stakeholders concrete experimenten definiëren, het sluiten van een intentieovereenkomst, experimenten uitwerken, en het sluiten van een samenwerkingscontract (PPS). De prestatie-indicatoren die nu worden voorgesteld hebben hier ook betrekking op. De prestatie-indicatoren voor transitie naar een duurzame energiehuishouding worden afgestemd met de andere transitietrajecten. Na het startproces wordt duidelijk wat de inzet van het transitietraject is in termen van doelstellingen en kunnen ten behoeve van de begroting 2005 nieuwe prestatie-indicatoren worden ontwikkeld.

• De prestatiegegevens voor financiële regelingen voor energiebesparing en duurzame energie blijven vooralsnog dezelfde als vorig jaar. In het project heroverweging instrumentarium en bij het verder vormgeven van de unit coördinatie energiebesparing wordt de ontwikkeling en interdepartementale afstemming van prestatie-indicatoren meegenomen.

• De relatie tussen de hoogte van de besparingsdoelstelling en de klimaatdoelstellingen zal in 2003 nader worden bezien. Dit heeft ook een relatie met de vaststelling van sectorale streefwaarden voor het geïnternaliseerde besparingsbeleid. Dit kan leiden tot nieuwe prestatie-indicatoren en eventueel een aanpassing van de operationele doelstelling voor energiebesparing.

• Vanuit de nieuwe strategie duurzame energie zijn er drie aandachtsgebieden (wind op land, wind op zee en biomassa). Voor wind op land geldt de BLOW indicator. Voor biomassa zal aan de hand van het actieplan biomassa, dat voor het eind van 2002 zal verschijnen een indicator kunnen worden ontwikkeld. Voor wind op zee wordt bezien of voor de begroting 2004 een structurele indicator kan worden ontwikkeld.

• Zoals vermeld bij operationele doelstelling 4.2.1 is het voor MJA2 en het Convenant Benchmarking energie-efficiëntie in 2003 nog niet mogelijk om te rapporteren in termen van resultaten in termen van energie-efficiëntieverbetering. Vanaf 2004 is het wel mogelijk om de verbetering van de energie-efficiëntie als indicator te hanteren.

5 BUITENLANDSE ECONOMISCHE BETREKKINGEN

5.1 Algemene beleidsdoelstelling

De Nederlandse economie is een buitengewoon open economie. De welvaart en werkgelegenheid in Nederland en de winstgevendheid en concurrentiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven zijn sterk afhankelijk van de mogelijkheden om te exporteren en te importeren. Het gaat hierbij niet alleen om de export en import van goederen en diensten, maar ook van kennis, technologie en kapitaal.

Nederland heeft dus belang bij zo open mogelijke markten en zo min mogelijk handels- en investeringsbelemmeringen, niet alleen in Europa (de Europese interne markt), maar ook elders in de wereld.

Het streven van EZ is het beperken van internationale handels- en investeringsbelemmeringen en het bestrijden van internationale concurrentievervalsing en marktverstoringen. Als hierdoor de comparatieve voordelen van landen beter tot hun recht komen en een efficiëntere internationale arbeidsverdeling ontstaat, zal dat in principe leiden tot een verbetering van de productiviteit en een toename van het nationale inkomen.

De algemene beleidsdoelstelling van het buitenlandse economische beleid kan worden omschreven als:

Het scheppen van gunstige voorwaarden voor en geven van nieuwe impulsen aan de internationale economische activiteiten van burgers en bedrijven zodat zij bijdragen aan de duurzame groei van de Nederlandse economie.

Deze algemene beleidsdoelstelling is een afgeleide van de missie van het Ministerie van Economische Zaken, het bevorderen van duurzame economische groei in Nederland.

In het buitenlands economische beleid gaat het om vraagstukken zoals het versterken van de internationale economische rechtsorde, het vrijmaken van het internationale handels- en investeringsverkeer, het tegengaan van internationale concurrentievervalsing en marktverstoring, het tot stand brengen van een samenhangend, strategisch en goed onderbouwd beleid ten aanzien van de Europese Unie en het faciliteren van Nederlandse ondernemingen die in het buitenland actief (willen) zijn.

5.2 Operationele doelstellingen

Om nader invulling te geven aan de hierboven geformuleerde algemene beleidsdoelstelling van het buitenlands economisch beleid onderscheidt EZ drie doelstellingen:

5.2.1 Het vervolmaken en uitbreiden van de Europese interne markt;

5.2.2 Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem;

5.2.3 Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, zowel nabije als veraf gelegen.

Veel activiteiten die voortvloeien uit deze doelstellingen bestaan voor een belangrijk deel uit de organisatie van en /of deelname aan nationaal en internationaal overleg, na voorafgaande interdepartementale coördinatie. EZ stelt zich tot doel om het Europese en buitenlandse beleid zodanig te beïnvloeden dat daarin de Nederlandse economische belangen goed doorklinken. Hiertoe draagt EZ de standpunten van de Nederlandse regering uit, initieert EZ nieuwe voorstellen en initiatieven in internationale gremia en tracht EZ pro-actief partners te vinden voor de Nederlandse standpunten. Hoewel Nederland in het algemeen een zeer actieve rol speelt in het internationale overleg over economische aangelegenheden en er doorgaans in slaagt veel invloed uit te oefenen, zijn de uitkomsten niet altijd volledig conform de door Nederland gewenste resultaten. Voornamelijk voor de eerste twee doelstellingen geldt dat het uiteindelijke resultaat mede afhankelijk is van een groot aantal externe factoren.

Om een betere afstemming van de verschillende Europese economische dossiers, verbeterde samenwerking binnen EZ en de creatie van relevante netwerken in verband met Europa te bewerkstelligen, heeft het in 2001 afgeronde Project Europa bouwstenen geleverd om de inbreng van EZ in het Europese circuit meer inhoud en herkenbaarheid te verschaffen.

Voor een aantal belangrijke activiteiten onder de eerste twee doelstellingen ontvangt de Tweede Kamer periodieke rapportages. De hoofdlijnen van die rapportages worden ook in het jaarverslag opgenomen, zodat een goede voortgangscontrole mogelijk is. Bij de eerste (Europese interne markt) en de derde doelstelling (Nederlandse participatie en presentie) zijn effectindicatoren opgenomen.

5.2.1 Het vervolmaken en uitbreiden van de Europese interne markt

Deze doelstelling bestaat uit de volgende elementen:

A) Vervolmaking van de Europese interne markt

B) Uitbreiding van de Europese interne markt

Op beide elementen wordt hieronder nader ingegaan. Daarnaast wordt in het kader van deze operationele doelstelling aandacht gegeven aan (1) de voorbereiding op het Nederlandse EU voorzitterschap in de tweede helft van 2004 en (2) de in voorbereiding zijnde overdracht van de interdepartementale coördinatie van de Benelux aan het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Wat het Nederlandse voorzitterschap betreft, zullen in 2003 de voorbereidingen in volle gang zijn. Het ministerie van Economische Zaken zal daarbij een actieve rol spelen en ervoor zorgdragen dat de EZ doelstellingen op evenwichtige wijze doorklinken in de agenda voor het voorzitterschap, zodat een optimale synergie kan worden bereikt tussen de nationale en Europese beleidsvorming. Dit betekent tevens dat het ministerie van Economische Zaken in de tweede helft van 2003 zal moeten bepalen welke prioriteiten op economisch terrein tijdens het Nederlandse voorzitterschap worden gesteld. Daarnaast zullen in 2003 diverse organisatorische aspecten van het voorzitterschap moeten worden geregeld.

Omdat de reikwijdte van de Benelux samenwerking in de loop der jaren veel breder is geworden dan het oorspronkelijke economische werkterrein, is het ministerie van Economische Zaken met het ministerie van Buitenlandse Zaken in overleg getreden om de ambtelijke coördinatie van de uitvoering van het Benelux verdrag over te nemen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat reeds lang optreedt als Benelux coördinator op politiek niveau, heeft inmiddels ingestemd met deze overname van de interdepartementale coördinatie. Het gevolg hiervan is dat, zodra de details van de overdracht zijn ingevuld, de tot nu toe op de begroting van EZ staande Benelux-contributie zal worden overgeheveld naar de begroting van Buitenlandse Zaken.

A) Vervolmaking van de Europese interne markt

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Verbetering van de werking van de interne markt: De werking van de interne markt kan verder worden verbeterd door:

– De kwaliteit van de EU-regelgeving te verbeteren opdat deze beter na te leven, uit te voeren en te handhaven is, door zowel producenten als consumenten. Nederland steunt om die reden de initiatieven op EU-niveau om te komen tot stroomlijning van de wet- en regelgeving, in het kader van het SLIM-programma (Simplification Legislation Internal Market) en het BEST-programma (Business Environment Simplification Taskforce). Verder steunt Nederland de voorstellen van de Commissie in het kader van het actieprogramma betere regelgeving. Verbetering van de kwaliteit van EU-regelgeving is tevens een verantwoordelijkheid van Justitie.

– Het creëren van eerlijke concurrentieverhoudingen door middel van naleving van de EU-staatssteunregels. EZ draagt in Nederland zorg voor voldoende bekendheid met zowel de formele aanmeldingsplicht van steunvoornemens als met de materiële eisen die aan nationale steun worden gesteld.

– Het wegnemen van resterende handelsbelemmeringen tussen de lidstaten ten behoeve van Nederlandse bedrijven, op terreinen zoals productwetgeving, industriële eigendom, douane, erkenning van diploma's, fiscale zaken en detachering van werknemers.

– Coördinatie van economisch beleid in het kader van de interne markt, gericht op economische hervormingen om beter van de interne markt te profiteren. In dit kader wordt het economisch beleid van de Lidstaten onderling vergeleken opdat Lidstaten hun «best practices» uitwisselen en elkaar positief beïnvloeden. In de zogenaamde «Cardiff-procedure» staat naast het functioneren van product- en kapitaalmarkten ook het functioneren van de interne markt centraal.

– Het verbeteren van de inrichting en werkwijze van de Europese instellingen teneinde de slagkracht en doelmatigheid te vergroten. Het gaat hier om het realiseren van institutionele hervormingen van de EU. Deze hervormingen zijn, mede gelet op het grote aantal nieuwe lidstaten dat binnen afzienbare tijd zal toetreden tot de EU, dringend nodig.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Mede dankzij de inspanningen van EZ is tijdens de Europese Raad van Sevilla 21 juni 2002, besloten om een Raad voor de Concurrentiekracht in te stellen. Het aantal raadsformaties is teruggebracht naar 9. Deze nieuwe raad is een fusie van drie raden; Interne Markt Raad, Industrie Raad en Onderzoeksraad. De uitdaging voor EZ in 2003 zal zijn door goede coördinatie en gedegen voorbereiding bij te dragen aan een integratie van deze verschillende raden in een krachtige Raad voor de Concurrentiekracht en langs die weg een nieuw impuls te geven aan de vervolmaking van de interne markt en bij te dragen aan het realiseren van de Lissabondoelstellingen.

• In het kader van de open coördinatie van het economisch beleid wordt jaarlijks door de individuele lidstaten een nota opgesteld over de werking van de eigen product- en kapitaalmarkt (de zogenaamde «Cardiff-procedure»). De Nederlandse inbreng bestaat verder uit het, in samenwerking met een andere lidstaat, opstellen van één van de thematische rapporten, waarin de stand van zaken ten aanzien van een bepaald horizontaal thema nader wordt bezien. Nederland levert bijdragen aan de conclusies die de Raad aan de toetsing verbindt, ook wat het functioneren van de interne markt betreft.

• Het klachtenloket Europese markt (onderdeel EZ) is een contactpunt dat Nederlandse bedrijven bijstaat bij het verhelpen van problemen op de interne markt. Ook andere landen kennen een vergelijkbaar systeem van contactpunten die zorgdragen voor probleemoplossing en advisering. Om de coördinatie en oplossing van interne markt problemen verder te verbeteren, heeft de Commissie in 2002 een nieuw systeem voor effectieve probleemoplossing, SOLVIT, gepresenteerd. SOLVIT is een online databank waarop contactpunten in alle lidstaten aangesloten zijn. Na een pilotfase in 2002 wordt het SOLVIT in 2003 operationeel. Het gevolg is dat het klachtenloket zich voortaan ook zal bezighouden met interne markt problemen over Nederland die afkomstig zijn uit andere lidstaten. Dit impliceert een uitbreiding van de dienstverlenging van het Klachtenloket.

• De Europese Commissie heeft in de loop der jaren een complex staatssteunbeleid ontwikkeld. Om de kennis omtrent het staatssteunbeleid te concentreren en verder uit te bouwen zal in 2003 binnen EZ een kenniscentrum staatssteun operationeel zijn. Dit kenniscentrum behandelt de vaak complexe staatssteundossiers, welke afkomstig zijn van de verschillende directoraten-generaal van EZ. Verder zal het kenniscentrum het staatssteunbeleid van de Commissie interpreteren en vertalen naar potentiële steundossiers van EZ. Het kenniscentrum heeft verder tot taak te adviseren over het al dan niet aanmelden van maatregelen bij de Commissie en te zorgen voor kennisdiffusie over staatssteun binnen EZ. Ook zal het kenniscentrum beleidsontwikkelingen volgen en daarop inspelen.

• Het ministerie van Economische Zaken zal actief bijdragen aan de formulering van de Nederlandse inbreng in het debat over de «Toekomst van de Europese Unie», om ervoor zorg te dragen dat de institutionele inrichting en de toedeling van bevoegdheden aan de EU ondersteunend is voor de verwezenlijking van de EZ-doelstellingen. In de loop van 2003 zal de in 2002 bijeengeroepen Conventie zijn eindrapportage afronden ter voorbereiding van de Intergouvernementele Conferentie, die later dat jaar zal aanvangen.

¹ Deze index is in de periode 1996–2000 gestegen van 100 naar 105,1.

B) Uitbreiding van de Europese interne markt

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Het op een economisch verantwoorde wijze uitbreiden van de Europese Unie. Tijdens de Europese Raad van oktober 2002 zal de EU op basis van de nieuwe voortgangsrapporten van de Commissie besluiten welke landen zij gereed acht om per 2004 tot de Unie toe te treden. Naar verwachting zullen tijdens de Europese Raad van Kopenhagen in december 2002 de toetredingsonderhandelingen met deze landen, conform de «road map» worden afgerond. De stand van zaken bij de toetredingsonderhandelingen met de kandidaat lidstaten ondersteunt deze verwachting. In juni 2002 was met 10 landen, waarvan verwacht werd dat ze per 2004 zouden toetreden, het merendeel van de 31 onderhandelingshoofdstukken voorlopig afgesloten (zie ook figuur nr. 1). Bij de besluitvorming over de toetreding en de voorbereiding hiervan is het belangrijk aandacht te geven aan de consequenties ten aanzien van de werking van de interne markt als gevolg van de toetreding tot de EU van nieuwe lidstaten per 2004. Het gaat er hierbij in het bijzonder om of de economieën van de toetredende landen beschikken over een functionerende markteconomie en/of op adequate wijze kunnen omgaan met de, over het algemeen, hogere concurrentiedruk binnen de Unie (economische Kopenhagencriteria).

• Hervorming van het landbouw- en structuurbeleid in relatie tot de uitbreiding van de EU met nieuwe lidstaten.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

Bovengenoemde overwegingen zullen een belangrijke rol spelen bij de politieke besluitvorming die in najaar 2002 onder Deens voorzitterschap over de uitbreiding zal plaatsvinden. Voor Nederland is het van groot belang dat daarbij op hoofdlijnen afspraken worden gemaakt over de hervorming van het gemeenschappelijke landbouwbeleid en de structuurfondsen. Verder zijn van belang de onderhandelingsresultaten met betrekking tot de overgangstermijnen, die het functioneren van de interne markt zo min mogelijk belemmeren. Daarbij gaat voor EZ de aandacht met name uit naar de deels nog openstaande hoofdstukken vrij verkeer van goederen, diensten, werknemers en kapitaal, mededinging, energie en regionaal beleid. Om dit alles te bewerkstelligen zal EZ via diverse kanalen (Raadswerkgroep Uitbreiding, Coreper, Algemene Raad en Europese Raad) bijdragen leveren.

• Inzet financieel instrument PSO preaccessie (PSO-PA, evaluatie van dit instrument gaat van start in 2002): Om tot een economisch verantwoorde uitbreiding te komen zullen de economische instituties in de kandidaat lidstaten moeten worden versterkt. Het economisch relevante «EU acquis» kan immers alleen goed in de praktijk worden gebracht als de betrokken kandidaat lidstaten voldoende geëquipeerd zijn om de economische wet- en regelgeving te kunnen implementeren en handhaven. Met het financiële instrument PSO preaccessie, dat door EZ wordt ingezet in alle kandidaat lidstaten met uitzondering van Malta en Cyprus, wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de institutionele versterking in deze landen. Het instrument wordt in nauwe samenwerking met het BuZa programma MATRA preaccessie uitgevoerd. Daarnaast levert EZ een bijdrage aan de uitvoering van het EU programma PHARE Twinning dat voorziet in de detachering van experts uit EU lidstaten in de kandidaat lidstaten. Ook dit programma is gericht op «institution building» in de kandidaat lidstaten. Voorts worden op ambtelijk en politiek niveau regelmatig gesprekken gevoerd met de autoriteiten in de kandidaat lidstaten over de voortgang die op economisch gebied wordt geboekt bij het toetredingsproces. In het kader van die gesprekken wordt ook aandacht besteed aan de projecten die met behulp van genoemde instrumenten worden uitgevoerd dan wel opgezet. Na de toetreding van de kandidaat lidstaten tot de EU zal gedurende een beperkte periode de bilaterale assistentie aan deze landen worden voortgezet, complementair aan de door de EU tijdelijk voort te zetten steun. Voorts wordt reeds gedacht aan steun voor landen zoals Kroatië, die waarschijnlijk spoedig de status van kandidaat lidstaat zullen verwerven.

• Mede in het licht van de financiering van de aanstaande uitbreiding van de EU zal EZ participeren in het debat over de hervorming van het Europese structuurbeleid en het gemeenschappelijk landbouwbeleid. De door Nederland beoogde hervormingen zullen hun beslag moeten krijgen in de aanloop naar de – pas na 2003 voorziene – besluitvorming over de Financiële Perspectieven voor de periode vanaf 2007. Het debat over het structuurbeleid, waarin wordt ingezet op een concentratie van middelen op de minst welvarende lidstaten, zal een impuls krijgen door de in 2003 verwachte presentatie van het Derde Cohesierapport van de Commissie. Het verloop van het debat over de hervorming van het gemeenschappelijke landbouwbeleid zal mede bepaald worden door de uitkomst van de voor 2002 voorziene Mid-Term Review.

* gaat om systeemverantwoordelijkheid van EZ.

Voortgang uitbreiding EU (stand juni 2002)

5.2.2. Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem

Deze doelstelling bestaat uit de volgende elementen:

A) Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat.

B) Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen.

A) Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat.

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Internationale markttoegang en marktwerking worden nog belemmerd door tal van maatregelen. Dit betekent een maximale inzet voor verdere afbraak van handelsbelemmeringen in derde landen en voor openstelling van de EU-markt. Bijzondere aandacht zal worden gegeven aan het wegnemen van markttoegangsbelemmeringen voor ontwikkelingslanden.

• Het ontbreken van afdwingbare multilaterale spelregels op een aantal economisch relevante terreinen doet afbreuk aan markttoegang en rechtszekerheid. Het streven is totstandkoming van nieuwe WTO-regels die een betere markttoegang en marktwerking bevorderen (bijv. op terreinen als mededinging, investeringen, douaneprocedures en overheidsaanschaffingen). Daarnaast wordt ingezet op betere nakoming van WTO-verplichtingen en voorkoming van handelsgeschillen, via verheldering van de bestaande WTO-regels. De WTO-geschillenbeslechting functioneert in dit verband nog niet optimaal. De herziening van de geschillenbeslechtingregels, die in mei 2003 moet worden afgerond, is in het belang van het Nederlandse bedrijfsleven en het imago van de WTO. Ten slotte zal verder worden gewerkt aan vergroting van het maatschappelijk draagvlak voor WTO.

• Participatie van ontwikkelingslanden in de WTO schiet tekort. De toetredingsprocedures blijken een moeilijk te nemen horde voor een aantal Minst Ontwikkelde Landen (MOL's). Verder hebben vele van met name de armste ontwikkelingslanden geen eigen permanente vertegenwoordiging bij de WTO in Genève, wat hun deelname aan de WTO-werkzaamheden ernstig bemoeilijkt. Veel ontwikkelingslanden hebben moeite met implementatie van verplichtingen en profiteren nog onvoldoende van WTO-lidmaatschap. Daarom is er behoefte aan concrete activiteiten op het gebied van technische assistentie en capaciteitsopbouw die bijdragen aan verbeterde participatie van ontwikkelingslanden die reeds lid zijn, met name van de MOL's, en aan versnelling van toetreding van de MOL's die nog geen lid zijn van de WTO. Ook is verdere uitwerking van de WTO-bepalingen voor speciale en gedifferentieerde behandeling van ontwikkelingslanden nodig.

• Onvoldoende helderheid over de beleidsruimte die de WTO-regels bieden op het terrein van milieu. Er is daarom behoefte aan verheldering van de relatie tussen WTO-regels en Multilaterale Milieuakkoorden.

• Ondanks groeiende internationalisering van het bedrijfsleven is het geheel van spelregels voor investeringen nog grotendeels nationaal/ regionaal georganiseerd. Dit leidt o.a. tot markttoegangsbelemmeringen en rechtsonzekerheid voor het internationaal opererende Nederlandse bedrijfsleven. Een internationaal kader zou de positieve gevolgen van investeringen kunnen vergroten en de negatieve gevolgen kunnen minimaliseren. Daarvoor zijn meer kennis, inzicht en consensus over de te volgen weg nodig.

• Effectieve exportcontrole zien te verzoenen met eerbiediging van rechtszekerheid en vermijding van onnodige lasten en handelsbeperkingen.

In termen van activiteiten en output betekent dit voor EZ het volgende:

De activiteiten die op dit terrein zullen worden ondernomen om de hierboven gesignaleerde uitdagingen te lijf te gaan, bestaan voor een belangrijk deel uit het uitoefenen van invloed in EU-kader (door middel van overleg met de Commissie en andere EU-lidstaten, interventies in EU-bijeenkomsten, indienen position papers etc.) op de positie die de onderhandelaars van de EU innemen in WTO-overleg. Bij dat laatste gaat het in 2003 met name om de eind 2001 te Doha gestarte WTO-onderhandelingsronde (de «Doha Development Agenda»), die volgens de huidige planning eind 2004 zou moeten zijn afgerond. Nederland vraagt daarbij speciale aandacht voor de ontwikkelingsdimensie van deze onderhandelingen. Ten minste tweemaal per jaar zal een periodieke voortgangsrapportage over de WTO, waarin o.a. een indicatie wordt gegeven van verrichte inspanningen, naar de Kamer worden verstuurd. Verder zal EZ de volgende activiteiten ontplooien:

• Regelmatig overleg met maatschappelijke organisaties en het verzorgen van /bijdragen aan voorlichting over de WTO en WTO-regels /processen.

• Het maken van internationale investeringsafspraken bij overeenstemming met één of meerdere landen over de wenselijkheid daarvan. Implementatie van gemaakte afspraken. Ondertekende investeringsbeschermingsovereenkomsten (IBO's) worden ter goedkeuring aan de Kamer voorgelegd (tenminste 2 à 3 IBO's voor 2003 lijkt haalbaar).

• Zich ervoor inzetten in internationale organisaties als OESO en UNCTAD dat actuele problemen op investeringsterrein worden geanalyseerd. Overleg met alle «stakeholders» over deze analyses en daaraan te verbinden conclusies.

• Zorgen voor transparantie van exportcontrolebeleid en internationale afstemming van gerichte en effectieve exportcontrole. Bij de voorziene evaluatie van het Wassenaar Arrangement in 2003 zal EZ zich er bij de partnerlanden sterk voor maken, dat producten die gezien de technologische ontwikkelingen in de wereld niet langer als militair gevoelig kunnen worden beschouwd, van de controlelijsten worden verwijderd. Bij dezelfde evaluatie zal EZ zich sterk maken voor meer uitwisseling van gegevens over de uitvoer van kleine wapens tussen de exportcontrole-autoriteiten van de bij het Wassenaar Arrangement aangesloten landen. Elk jaar wordt in mei en oktober een rapportage over beleid en uitvoering /handhaving van de exportcontrole naar de Kamer gestuurd.

• Aansturing van diensten belast met uitvoering, toezicht, opsporing en inlichtingen (Douane, FIOD-ECD, CDIU, AIVD) op het terrein van exportcontrole. Met deze organisaties worden daarover schriftelijk vastgelegde afspraken gemaakt.

B) Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Betrokkenheid in de maatschappij bij de wijze waarop Nederlandse bedrijven in derde landen bepaalde normen en waarden in acht nemen. De overheid wil maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) van Nederlandse bedrijven over de grens zoveel mogelijk stimuleren. Dat gebeurt o.m. via de voorwaarden verbonden aan het gebruik van het export- en investeringsinstrumentarium. Het kader voor deze normen en waarden zijn de in 2000 herziene OESO-Richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Zo dienen gebruikers van het export- en investeringsinstrumentarium te verklaren deze OESO-Richtlijnen te kennen en naar vermogen toe te passen. Tevens wordt bij de aanvraagprocedure aandacht besteed aan omkoping, milieu en sociale arbeidsnormen (zie Kamerstukken II, 2001–2002, nrs. 19H, 20, 22).

Het Nationale Contactpunt voor multinationale ondernemingen (NCP) fungeert als aanspreekpunt voor vragen over de juiste toepassing van deze Richtlijnen. Zie voor MVO-nationaal tevens artikel 3 Bevorderen Ondernemingsklimaat (par. 3.2.2.).

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

Inbreng in activiteiten in OESO-kader (o.a. «peer review») om te bevorderen dat steeds meer bedrijven over de grens aan MVO doen, onderhouden van een netwerk met bedrijven en non-gouvernementele organisaties (NGO's) en het faciliteren van overleg, met name via het NCP. Tenminste een keer per jaar zal een rapportage over de door het NCP verrichte activiteiten alsmede over andere relevante ontwikkelingen naar de Kamer worden gestuurd.

5.2.3 Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, zowel nabije als veraf gelegen.

Voor een gezonde groei van de Nederlandse economie is het van belang dat Nederlandse bedrijven hun weg naar het buitenland goed weten te vinden. De primaire verantwoordelijkheid hiervoor ligt vanzelfsprekend bij het bedrijfsleven zelf; de overheid speelt vooral een kaderscheppende rol, gericht op versterking van het nationale en internationale ondernemersklimaat. Binnen het economisch buitenlandbeleid is een aantal redenen om, naast de inzet voor versterking van de internationale economische rechtsorde en marktwerking, het Nederlandse bedrijfsleven dat actief is op buitenlandse markten direct te ondersteunen. Het gaat hierbij om de aanpak van specifieke marktimperfecties of marktverstoringen. Zo wordt het Nederlandse bedrijfsleven op buitenlandse markten nog steeds geconfronteerd met (handels)belemmeringen en overheidsgesteunde concurrentie. Aansluitend wordt ingegaan op deze belemmeringen en aangegeven met welke (financiële en non-financiële) instrumenten EZ deze bestrijdt.

PriceWaterhouseCoopers heeft begin 2002 een benchmarkonderzoek uitgevoerd van het financieel buitenlandinstrumentarium1. Belangrijkste conclusie van dit onderzoek is dat het Nederlands financieel buitenlandinstrumentarium ten opzichte van het buitenland redelijk concurrerend is. Er wordt een aantal (m.n. detail)verschillen geconstateerd. Deze kunnen voor bepaalde Nederlandse ondernemingen en sectoren echter uitermate relevant zijn. Een andere constatering is dat in de uitvoering van het Nederlandse instrumentarium verdere verbeteringen mogelijk zijn.

a) Belemmeringen op het gebied van kennis, informatie en contacten:

Informatie over marktkansen en bedreigingen, lokale eisen met betrekking tot bedrijfsvoering en relevante counterparts vormen essentiële factoren voor het bedrijfsleven. De toegankelijkheid van deze informatie op buitenlandse markten kan beperkt zijn, zodat ondernemers niet kunnen beschikken over export- en investeringsrelevante kennis. Ook kan, door kennisachterstand in het ontvangende land, de lokaal aanwezige «ontvangststructuur» de participatie van Nederlandse bedrijven bemoeilijken. Met name in voormalig centraal geleide economieën is bevordering van de transitie naar een markteconomie dan ook nadrukkelijk een gerelateerde doelstelling2.

EZ zet voor het beperken van deze belemmeringen de volgende instrumenten in.

b) Belemmeringen op het gebied van rendement – financiële knelpunten en oneerlijke concurrentieverhoudingen:

Vele, met name opkomende, markten kenmerken zich door imperfecties ten aanzien van markttoegang, financiële infrastructuur (waardoor moeilijk of geen ondernemingsfinanciering is te krijgen) en rendementsbeperkende wet- en regelgeving. Daarnaast is op buitenlandse afzetmarkten voor het Nederlandse bedrijfsleven niet altijd sprake van een eerlijke concurrentieverhouding en /of een «level playing field». Het Nederlandse bedrijfsleven kan op deze markten geconfronteerd worden met overheidsgesteunde concurrentie.

EZ ondersteunt het bedrijfsleven op buitenlandse markten wanneer de barrières voor markttoegang op commerciële basis niet, of tegen prohibitief hoge kosten, door het bedrijfsleven kunnen worden aangepakt. Voor het handhaven van een «level playing field» ondersteunt EZ het bedrijfsleven met name in multilateraal kader (WTO/ OESO/EU). Daarbij zet EZ zich in voor verdere vergroting van discipline en regels gericht op enerzijds het verminderen van buitenlandse overheidssteun aan eigen exporteurs en, anderzijds, ter vergroting van transparantie van de toegestane overheidssteun.

EZ zet zich binnen Nederland in om het Nederlandse bedrijfsleven zoveel mogelijk dezelfde reguliere ondersteuningsmogelijkheden te bieden als concurrenten kunnen krijgen van hun overheid. Volgens de internationale regels toegestane financiële instrumenten worden hiertoe door EZ (deels samen met BuZa/OS) aangeboden aan het Nederlandse bedrijfsleven. Het instrument dat samen met BuZa/OS wordt aangeboden is ORET/MILIEV.

EZ zet voor het beperken van deze belemmeringen de volgende instrumenten in.

¹ Er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van Opkomende Markten. De term doelt op de groep ontwikkelingslanden met behoorlijke groeiperspectieven. EZ rekent landen met een BBP groter dan 40 mld USD, een groei boven het OESO gemiddelde (2,8%), een aandeel in de wereldimport van tenminste 0,3% en een redelijk aandeel in de stroom buitenlandse investeringen tot de opkomende markten (zie de EZ nota «Opkomende Markten, Ontwikkelingen en Perspectieven» (verschijnt jaarlijks)).

Naast bovengenoemde instrumenten kent EZ ook de zogenaamde zware matching. Deze is in principe bedoeld om buitenlandse steun op projectbasis door EZ te matchen indien een Nederlandse exporteur kan aantonen dat hij met een concurrent wordt geconfronteerd die, buiten de spelregels van de OESO om, wordt gesteund door een buitenlandse overheid. Door een strikte naleving van internationale (OESO) regels vindt dergelijke oneerlijke concurrentie in de praktijk nog amper plaats. De enige uitzondering betreft de scheepsbouw. De Europese Commissie beziet of matching van scheepsbouwsteun is toegestaan binnen het EU kader. Een uitspraak van de Europese Commissie wordt eind 2002 / begin 2003 verwacht. Gelet op deze ontwikkelingen wordt geen budget voor zware matching gepubliceerd.

c) Belemmeringen ten aanzien van risico's:

Export naar en investeringen in bepaalde markten kunnen gepaard gaan met dusdanig grote commerciële en politieke risico's dat deze niet op de commerciële markt kunnen worden verzekerd. EZ ondersteunt het Nederlandse bedrijfsleven door het bieden van herverzekering voor commerciële en politieke risico's.

EZ bevordert het level playing field voor het Nederlandse bedrijfsleven in multilateraal kader (WTO/OESO/EU) door zich in te zetten voor verdere vergroting van discipline en regels gericht op enerzijds het verminderen van buitenlandse overheidssteun aan eigen exporteurs en, anderzijds, ter vergroting van transparantie van de toegestane overheidssteun.

EZ zet zich binnen Nederland in om het Nederlandse bedrijfsleven zoveel mogelijk dezelfde ondersteuningsmogelijkheden te bieden als concurrenten kunnen krijgen van hun overheid. Volgens de internationale regels toegestane financiële instrumenten worden hiertoe door EZ (samen met Financiën) aangeboden aan het Nederlandse bedrijfsleven. De instrumenten die samen met Financiën worden aangeboden zijn de exportkrediet-verzekeringsfaciliteit en de regeling herverzekering investeringen.

EZ zet voor het beperken van deze belemmeringen de volgende instrumenten in:

¹ Vergelijking NL handel- en investeringscijfers met mondiale ontwikkeling. In 2000 was Nederland mondiaal de achtste exporteur van goederen, de zevende exporteur van diensten en de vierde buitenlandse investeerder. Bron: WTO, Trade Statistics (handelscijfers); UNCTAD, World Investment Report (investeringscijfers).

² In 2001 waren er 80 000 exporterende bedrijven in Nederland (14% van de totale Nederlandse bedrijfspopulatie). Meer dan 90% daarvan behoorde tot het MKB (bedrijven < 100 werknemers). In 2001 exporteerde 13% van alle Nederlandse MKB bedrijven (bron: EVD Business Monitor).

³ Relevante effectindicatoren hierbij zijn het bereik, de klanttevredenheid en de succesratio (zie ook paragraaf 5.6 ad. a.1)

⁴ Het aandeel van de projecten dat leidt tot een daadwerkelijke exportorder of investering.

⁵ De mate waarin een project resulteert in (vervolg)opdrachten in termen van export of investeringen.

De tweede indicator is anders geformuleerd dan in de begroting 2002. De reden hiervoor is dat het exportinstrumentarium er vooral op is gericht meer MKB bedrijven te laten exporteren (grote bedrijven exporteren meestal toch al). Uit onderzoek is gebleken dat er onder het MKB een groot onbenut exportpotentieel zit.

De wijziging heeft geen negatief effect op de continuïteit van de gegevens in het beleidsartikel, in 2002 was namelijk nog geen streefwaarde opgenomen.

5.3 Budgettaire gevolgen van beleid