BUDGETTAIRE KERNGEGEVENS

* excl. aflossing en uitgifte vaste schuld.

¹ Inclusief toerekening ABW 2004.

Bijlage B2 De uitgaven en niet-belastingontvangsten 2003

¹ In deze tabel zijn de uitgaven voor Internationale Samenwerking toegerekend aan de begrotingen waarop deze worden verantwoord. De totale uitgaven voor Internationale Samenwerking zijn tussen haakjes vermeld.

¹ In deze tabel zijn de niet-belastingontvangsten voor Internationale Samenwerking toegerekend aan de begrotingen waarop deze worden verantwoord. De totale niet-belastigontvangsten voor Internationale Samenwerking zijn tussen haakjes vermeld.

Toelichting tabel 3

In tabel 3 wordt een totaaloverzicht gegeven van de door de verschillende diensten die een baten-lastenstelsel voeren (voorheen agentschappen genoemd) gegenereerde baten en lasten.

Toelichting tabel 4

Om de invloed op het EMU-saldo te bepalen moeten de baten en lasten van de diensten die een baten-lastenstelsel voeren vertaald worden in kastermen. Deze vertaling komt erop neer dat baten tot ontvangsten en lasten tot uitgaven moeten worden herleid. Deze boekhoudkundige bewerking levert tabel 4 op, waarin is opgenomen het geconsolideerde saldo van uitgaven minus ontvangsten van alle diensten die een baten-lastenstelsel voeren.

Toelichting tabel 2.5

Tabel 2.5 geeft een overzicht van het beroep op de leenfaciliteit door de verschillende diensten die een baten-lastenstelsel voeren alsmede de aflossingen op de leningen. Het beroep op de leenfaciliteit en de aflossingen op leningen zijn toegerekend aan het jaar waarop de leningen en aflossingen betrekking hebben.

Bijlage B3 De belasting- en premieontvangsten

Het totaal van de belastingen, premies en gasbaten op EMU-basis is naar huidige inzichten 8,9 miljard euro lager uitgekomen dan de raming bij de ontwerpbegroting, zoals opgenomen in de Miljoenennota 2003.

In deze bijlage zullen achtereenvolgens de ontwikkeling van de belastingontvangsten, de premie-ontvangsten en de gasbaten worden toegelicht.

Belastingontvangsten

De raming van de belastingontvangsten voor 2003 zoals gepresenteerd in de Miljoenennota 2003 is gebaseerd op de raming van de belastingontvangsten voor 2002 (de Vermoedelijke Uitkomsten) en de geraamde autonome en endogene mutatie voor het betreffende jaar. In onderstaande tabel is aangegeven hoe de raming in de Miljoenennota 2003 was opgebouwd en hoe de belastingontvangsten zich feitelijk hebben ontwikkeld.

De belastingontvangsten op EMU-basis zijn in 2003 uitgekomen op 103,9 miljard euro. Dit is 8,2 miljard lager dan de raming tijdens de ontwerpbegroting. De lagere realisatie wordt veroorzaakt door de doorwerking van 3,3 miljard van de lagere ontvangsten op kasbasis uit 2002 en een lagere endogene ontwikkeling van 5,7 miljard. Hiertegenover staat een opwaartse bijstelling van 0,9 miljard van de autonome ontwikkeling.

De belastingontvangsten in 2003 op kasbasis zijn nagenoeg uitgekomen op de raming tijdens de Vermoedelijke Uitkomsten. Van de ontvangsten is 1, 7 miljard incidenteel van aard1. Als gevolg hiervan werkt – 1,7 miljard door naar 2004.

Doorwerking realisatie 2002

De raming 2003 in de Miljoenennota 2003 is gebaseerd op een raming van de belastingontvangsten van het dan nog lopende jaar 2002. Deze raming wordt aangeduid als de Vermoedelijke Uitkomsten. Indien de realisatie voor 2002 afwijkt van de Vermoedelijke Uitkomsten werkt dit – afhankelijk of de afwijking van de realisatie als incidenteel, structureel of tijdelijk wordt verondersteld2 – door in de raming van 2003.

In de FJR van vorig jaar is gemeld dat de realisatie van de belastingontvangsten op kasbasis 2002 uiteindelijk 3,3 miljard lager is uitgekomen dan de raming in de Miljoenennota, waarbij in de Voorjaarsnota 2003 is aangegeven dat alle tegenvallers in de realisatie van 2002 structureel doorwerken in de raming van 2003.

Autonome bijstellingen 2003

Autonome mutaties zijn het gevolg van fiscale maatregelen, nabetalingen of wijzigingen in het uitvoeringsproces van de Belastingdienst. In de Ontwerpbegroting is het voorgenomen kabinetsbeleid verwerkt in de autonome mutatie. Nadien heeft voor 2003 een opwaartse bijstelling van de autonome mutatie plaatsgevonden van 0,9 miljard die grotendeels veroorzaakt wordt door andere factoren dan beleid. Nabetalingen hebben geleid tot 1,7 miljard hogere belastingontvangsten. Hiertegenover staat een neerwaartse bijstelling van 0,9 miljard in de VPB als gevolg van gerechtelijke uitspraken. Tot slot hebben enkele kleine autonome bijstellingen geleid tot 0,2 miljard hogere ontvangsten.

Nabetalingen zijn het gevolg van de wijze waarop de verdeling van belastingen en premies tussen het Rijk en sociale fondsen (volksverzekeringen) plaatsvindt. In eerste instantie wordt de loon- en inkomensheffing die in een bepaald jaar wordt ontvangen verdeeld over belastingen en premies op basis van een geraamde, voorlopige verdeelsleutel. Na twee (loonheffing) respectievelijk vier (inkomensheffing) jaar wordt op basis van de feitelijke gerealiseerde opbrengsten de definitieve verdeelsleutel bepaald. Voorzover deze definitieve verdeelsleutel afwijkt van de voorlopige sleutel leidt dit tot een verrekening tussen de sociale fondsen en het Rijk. De definitieve verdeelsleutels die in 2003 zijn vastgesteld hebben geleid tot een nabetaling van de sociale fondsen aan het Rijk die 1,7 miljard hoger is uitgekomen dan geraamd. Hierdoor nemen de belastingontvangsten toe. De premie-ontvangsten nemen met een even groot bedrag af, zodat per saldo geen effect op het EMU-saldo optreedt.

In de loop van het begrotingsjaar hebben enkele gerechtelijke uitspraken van het Europese Hof van Justitie plaatsgevonden inzake de rentekosten voor het beheer van buitenlandse deelnemingen (Bosal) en de opbouw van pensioenverplichtingen in eigen beheer. Deze uitspraken hebben betrekking op de VPB en hebben tot een lagere grondslag geleid als gevolg waarvan een bijstelling van de autonome mutatie van in totaal 0,9 miljard heeft plaatsgevonden. Bij de toelichting van de ontwikkeling van de VPB zal hier nader op worden ingegaan.

Overige autonome bijstellingen hebben per saldo geleid tot een bijstelling van de autonome mutatie met 0,2 miljard. Het betreft een amendement van de afgevaardigde van As (het verhogen van de REB in de verbruiksschijf tot 10 000 kWh) en een amendement van afgevaardigde Vroonhoven (verhogen alcoholaccijns op alcoholische dranken) die zijn aangenomen tijdens de behandeling van het Belastingplan in de Tweede Kamer, waarvoor de belastingraming opwaarts is bijgesteld. Tot slot heeft een hoger tempo van investeringen in grote infrastructurele projecten tot een hogere BTW-afrdracht geleid van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Deze BTW-afdracht wordt gerekend tot de autonome ontwikkeling.

Endogene bijstellingen 2003

In de raming van de Ontwerpbegroting werd uitgegaan van een endogene groei van de belastingontvangsten van 4,0 miljard, terwijl de belastingontvangsten uiteindelijk een negatieve endogene ontwikkeling van 1,8 miljard laten zien. Endogene bijstellingen zijn het gevolg van nieuwe inzichten over de economische groei of de relatie tussen de economische ontwikkeling en de belastingontvangst, waardoor de realisatie afwijkt van de geraamde ontvangsten. Een hogere nominale economische groei zal gewoonlijk leiden tot hogere belastingontvangsten vanwege hogere binnenlandse bestedingen, groeiende werkgelegenheid, hogere winsten en/of hogere lonen. Omgekeerd zal een lagere economische groei in de regel leiden tot een daling van de belastingontvangsten.

De economie heeft zich in 2003 aanmerkelijk minder gunstig ontwikkeld dan geraamd werd ten tijde van de ontwerpbegroting. In onderstaande tabel is de bijstelling van de raming van enkele macro-economische kernvariabelen weergegeven ten opzichte van de ontwerpbegroting. De nominale groei van het BBP is 2½% lager uitgekomen. Indien de totale belastingontvangsten als percentage van het BBP constant zouden zijn gebleven, dan leidt 2,5% lagere nominale groei van het BBP tot 0,6% minder belastingontvangsten1. Dit komt overeen met 2,7 miljard euro.

Naast de ontwikkeling van het BBP, is ook de verhouding tussen de belastingopbrengst en de economische groei van belang. Dit komt tot uiting in de macro-progessiefactor die de verhouding weergeeft van de endogene ontwikkeling van de belastingontvangsten ten opzichte van de nominale groei van het BBP. Indien de belastingontvangsten zich in lijn ontwikkelen met het BBP, beweegt de progressiefactor zich rond de 1. Op korte termijn kan de progressiefactor sterk fluctueren1. Een wijziging in de progressiefactor kan het gevolg zijn van een pakket-effect, wanneer de economische activiteit waarover de belasting verschuldigd is sneller of langzamer stijgt dan het BBP. Ook veranderende kaspatronen kunnen ten grondslag liggen aan fluctuaties in de progressiefactor. Het gaat daarbij vooral om belastingsoorten als de VPB en de inkomstenbelasting, waarbij de afdracht voor een deel betrekking heeft op oudere transactiejaren. Voorbeelden van overige factoren die van invloed kunnen zijn op de progressiefactor, zijn veranderingen in het proces van belastinginning, samenstellings-effecten (bijvoorbeeld een verschuiving van hoogbelaste naar laagbelaste consumptie) of ontwikkelingen die niet of in minder sterke mate afhankelijk zijn van de economische ontwikkeling (stijging huizenprijzen als gevolg van krapte op de woningmarkt, hoger energieverbruik bij koude winter).

Figuur 3.1 Macro-economische progressiefactor belastingontvangsten op kasbasis

In 2002 is de progressiefactor net onder de 0 uitgekomen. In de FJR van vorig jaar was aangegeven dat dit zeer uitzonderlijk was, omdat dit zich in de voorgaande jaren nog niet eerder had voorgedaan. In 2003 is de progressiefactor wederom negatief uitgevallen en zelfs uitgekomen op – 0,8. Dit wordt veroorzaakt doordat de belastingontvangsten op kasbasis in nominale termen zijn afgenomen.

In figuur 3.1 is naast de progressiefactor van de totale belastingen ook de onderliggende deel-progressiefactoren van de belastingen op inkomen, winst en vermogen en van de kostprijsverhogende belastingen weergegeven. Hieruit blijkt dat de negatieve endogene groei vooral veroorzaakt wordt door de belastingen op inkomen, winst en vermogen die in 2003 sterk zijn teruggevallen. Over het algemeen geldt dat de progressiefactor van belastingen op inkomen, winst en vermogen grotere fluctuaties laat zien dan de progressiefactor van de totale belastingen. Dit geldt ook voor economisch gunstige tijden.

De lage progressiefactor in 2003 bij de belastingen op inkomen, winst en vermogen wordt met name veroorzaakt door de VPB en de dividendbelasting. Deze belastingsoorten zullen verderop in deze bijlage nader worden toegelicht. Bij de VPB wordt de tegenvallende endogene groei vooral veroorzaakt door de winstontwikkeling van bedrijven.

De progressiefactor van de kostprijsverhogende belastingen heeft zich eveneens minder gunstig ontwikkeld ten opzichte van 2002, maar is met 0,2 nog net positief. Ook in historisch opzicht geldt echter dat zulke lage progressie-factoren zich alleen in begin jaren '80 hebben voorgedaan. De tegenvallende endogene groei van de belastingontvangsten wordt voor een deel veroorzaakt door de particuliere consumptie die sterker is teruggevallen dan het BBP, waardoor de BTW-ontvangsten lager zijn uitgekomen. Daarnaast hebben de invoerrechten (vanwege een achterblijvende ontwikkeling van de nominale invoer) en tegenvallende realisaties in de regulerende energiebelasting bijgedragen aan een tegenvallende endogene ontwikkeling en een lage progressiefactor bij de kostprijsverhogende belastingen.

Toelichting per belastingsoort

In tabel 3.4 wordt een overzicht gegeven van de realisaties per belastingsoort.

Bij de kostprijsverhogende belastingen hebben zich vooral tegenvallers voorgedaan bij de omzetbelasting, de belasting op personenauto's en motorrijwielen, de overdrachtsbelasting en de regulerende energiebelasting. Bij de belastingen op inkomen, winst en vermogen doen de belangrijkste afwijkingen zich voor bij de loon- en inkomstenbelasting, de vennootschapsbelasting en de dividendbelasting. De tegenvallers bij deze belastingsoorten zullen hieronder worden geanalyseerd.

In bovenstaande tekst is aangegeven dat afwijkingen in de realisatie zich kunnen voordoen vanwege de doorwerking van een lagere realisatie uit 2002 of door afwijkingen in de autonome of endogene mutatie. Tabel 3.5 geeft per belastingsoort aan door welke factoren de realisatie afwijkt van de raming in de Ontwerpbegroting.

In het restant van deze bijlage zal een toelichting per belastingsoort worden gegeven. Daarbij zal vooral ingegaan worden op afwijkingen in de endogene mutatie. De realisatie en de doorwerking van 2002 is toegelicht in de FJR van vorig jaar. De afwijking in de autonome mutatie is in de tekst hiervoor toegelicht.

Omzetbelasting

De realisatie van de omzetbelasting is 1,7 miljard lager uitgekomen. Hiervan wordt 0,9 miljard verklaard door een lagere endogene ontwikkeling. Dit is in lijn is met het economisch beeld, waarbij zowel de volume-ontwikkeling als de prijsontwikkeling van de particuliere consumptie lager is uitgekomen dan geraamd in de Ontwerpbegroting.

In figuur 3.2 zijn de groei van de particuliere consumptie en de endogene groei van de omzetbelasting weergegeven. Hieruit blijkt dat de transactie-opbrengst zich normaal gesproken ontwikkelt in lijn met de groei van de particuliere consumptie. In 2001 lag de groei van de omzetbelasting hoger als gevolg van het pakket-effect, waarbij (onder invloed van de hoogconjunctuur) een relatieve verschuiving heeft plaatsgevonden van laagbelaste naar hoogbelaste consumptie. In 2002 was het beeld omgekeerd. In 2003 was de ontwikkeling van de omzetbelasting weer in lijn met het economisch beeld.

Figuur 3.2 groei particuliere consumptie en endogene groei van de omzetbelasting in %

Belasting op personenauto's en motorrijwielen

De belasting op personenauto's en motorrijwielen is 0,3 miljard lager uitgekomen. Uit tabel 3.6 blijkt dat de autoverkopen in 2003 met bijna 4% zijn afgenomen.

Bron: CBS.

De lagere autoverkopen leiden tot lagere ontvangsten in de BPM. Voor 2003 staat hier een gunstig kaseffect tegenover als gevolg van de afschaffing van de premie op schone en zuinige auto's per 1 januari. Deze maatregel heeft tot extra autoverkopen geleid in december 2002, die begin 2003 tot extra ontvangsten hebben geleid. Per saldo heeft zich hierdoor bij de BPM in 2003 een kleine endogene groei voorgedaan van enkele miljoenen. In de ontwerpbegroting werd nog uitgegaan van een endogene groei van 0,2 miljard, waardoor er een tegenvaller is opgetreden ten opzichte van de ontwerpbegroting.

Overdrachtsbelasting

De realisatie van de overdrachtsbelasting is 0,3 miljard lager uitgekomen. Dit wordt voor 0,2 miljard door een lagere endogene ontwikkeling.

De endogene ontwikkeling van de overdrachtsbelasting is afhankelijk van de ontwikkeling van de huizenprijzen en het aantal verkopen. In figuur 3.3 is op basis van cijfers van het Kadaster het twaalf-maands voortschrijdend totaal weergegeven van het aantal woningverkopen en de gemiddelde prijs. Deze cijfers zijn niet volledig bepalend voor de ontwikkeling van kasontvangsten, omdat ook overdrachtsbelasting moet worden betaald over grond en zakelijk onroerend goed en omdat er vertraging kan optreden tussen de registratie bij het Kadaster en de feitelijke afdracht van de overdrachtsbelasting. Desalniettemin geven de cijfers een goede indicatie van de ontwikkeling van de kasontvangsten.

Figuur 3.3 ontwikkeling huizenverkopen en gemiddelde verkoopprijs (12-maands voortschrijdend)

Bron: Kadaster

Uit de figuur blijkt duidelijk dat eind jaren '90 zowel het aantal transacties als het prijsniveau sterk zijn gestegen. Dit vertaalde zich in die jaren ook in een sterke stijging van de kasontvangsten.

In 2003 heeft de huizenprijs zich gestabiliseerd en is het aantal woningtransacties gedaald tot op het niveau van enkele jaren daarvoor. Hierdoor zijn ten opzichte van 2002 de ontvangsten van de overdrachtsbelasting iets afgenomen. In de raming van de ontwerpbegroting was nog uitgegaan van een kleine toename van de ontvangsten. Het verschil tussen de verwachte toename in 2003 en de uiteindelijke opgetreden daling verklaart de lagere endogene ontwikkeling van 0,2 miljard.

Regulerende energiebelasting

De realisatie bij de regulerende energiebelasting is 0,8 miljard lager uitgekomen dan de raming in de Ontwerpbegroting. Hiervan wordt 0,4 miljard verklaard door een tegenvallende endogene ontwikkeling.

De REB is in 1996 geïntroduceerd, waarbij de stimulering van duurzame energie vormgegeven werd via een afdrachtskorting aan de producent. In 1998 is deze producentenvergoeding aangevuld met een nihiltarief voor bepaalde vormen van duurzame elektriciteit. Vervolgens zijn vanaf 1999 in opeenvolgende vergroeningspakketten verschillende maatregelen genomen om het gebruik van duurzame energie te stimuleren. Het betrof onder meer de energiepremie-regeling, de tegemoetkoming voor afvalverbrandingsinstallaties en de regeling voor installaties voor warmtekrachtkoppeling.

Per 1 juli 2001 is de binnenlandse consumentenmarkt voor duurzame elektriciteit geliberaliseerd. Na de liberalisering is het gebruik van duurzame elektriciteit explosief gestegen. Eind 2003 maakten 2,4 miljoen huishoudens gebruik van groene stroom. Naast het toenemend gebruik van groene stroom is ook de toepassing van alternatieve opwekkingsmethodes toegenomen.

Het grotere gebruik van duurzame elektriciteit alsmede het feit dat de kasontvangsten in 2003 nog beïnvloed worden door verminderingen als gevolg van het gebruik van faciliteiten voor 2003, hebben geleid tot een lagere endogene ontwikkeling van 0,4 miljard.

In 2003 zijn de verschillende fiscale faciliteiten op het gebied van milieu en energie herzien om het bestaande instrumentarium efficiënter vorm te geven. Daarbij is onder meer het nihiltarief van groene stroom omgezet naar een verlaagd tarief en zijn verschillende faciliteiten afgeschaft of gedefiscaliseerd.

Loon-/inkomstenbelasting

De gerealiseerde ontvangsten van de loon- en inkomstenbelasting laten een overschrijding ten opzichte van de raming bij Ontwerpbegroting zien van 0,6 miljard euro, hetgeen het saldo is van hogere ontvangsten als gevolg van de doorwerking van de realisatie in 2002 (0,3 miljard), autonome factoren (1,8 miljard euro) en lagere ontvangsten voortvloeiend uit de lagere endogene ontwikkeling (– 1,5 miljard).

De opwaartse ramingsbijstelling na Ontwerpbegroting van de autonome mutatie vloeit voort uit een drietal factoren.Ten eerste voor – 0,1 miljard euro de additionele maatregelen waartoe tijdens de behandeling van het Belastingplan en de uitkomsten van het najaarsoverleg (waaronder de aanpassing van de spaarloonregeling) is besloten, hetgeen is toegelicht in de Voorjaarsnota 2003. Ten tweede als gevolg van de AWBZ-premieverhoging per 1 juli 2003 waarvan in eerste instantie 0,2 miljard euro terecht komt bij de belastingen1. Tot slot is de nabetaling van de Sociale Fondsen aan het Rijk 1,7 miljard euro hoger uitgekomen dan oorspronkelijk geraamd. De opwaartse bijstelling uit hoofde van de nabetaling is incidenteel van aard.

De neerwaarts bijgestelde endogene ontwikkeling (– 1,5 miljard euro) vloeit voort uit de ontwikkeling van de voor de loon- en inkomstenbelasting relevante indicatoren. De fors hogere pensioenpremies en de verslechterde werkgelegenheidsontwikkeling leidden tot lagere ontvangsten. Daar tegenover staat dat de loonontwikkeling per saldo ¼%-punt hoger uitgekomen is dan ten tijde van de ontwerpbegroting werd geraamd: de contractlonen zijn, mede door de afgesproken contractloon matiging uit het najaarsoverleg, ¼%-punt lager uitgekomen dan oorspronkelijk geraamd; de incidentele loonontwikkeling is daarentegen ½%-punt hoger uitgekomen.

Dividendbelasting

De kasopbrengst van de dividendbelasting is 0,7 miljard lager uitgekomen dan geraamd in de Ontwerpbegroting. Hiervan wordt – 0,3 miljard verklaard door de endogene ontwikkeling. Deze ontwikkeling wordt met name verklaard uit de daling van het totaal uitgekeerde dividend van beursgenoteerde ondernemingen.

Dividenden betaald in 2003 hebben in belangrijke mate betrekking op het boekjaar 2002. Het uitbetaalde dividend daalde in het verslagjaar 2002 met 16 procent tot 11,5 miljard euro. Daarmee viel de daling belangrijk geringer uit dan de daling van het netto-resultaat. Het netto-resultaat van beursgenoteerde ondernemingen daalde in 2002 met 73 procent tot 3,2 miljard euro. Dat bij deze scherpe verslechtering van het resultaat de dividenduitkeringen redelijk op peil bleven, kan verklaard worden uit het gegeven dat bedrijven een stabiel dividendbeleid nastreven. Figuur 3.4 toont de relatie tussen netto-resultaat en dividenduitkeringen.

Figuur 3.4 Netto-resultaat en dividenduitkeringen beursgenoteerde ondernemingen (in mld. euro)

Vennootschapsbelasting

De lagere realisatie van de totale belastingontvangsten in 2003 wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door tegenvallers in de vennootschapsbelasting. Ten opzichte van de raming tijdens de ontwerpbegroting is de realisatie 4,7 miljard lager uitgekomen.

De verklaring voor de tegenvallende ontvangsten in 2003 valt uiteen in drie verschillende factoren. Ten eerste betreft het de doorwerking van 1,5 miljard van de tegenvaller uit 2002. Daarnaast heeft een neerwaartse bijstelling van de autonome ontwikkeling plaatsgevonden van 0,9 miljard. Tot slot is de endogene ontwikkeling 2,4 miljard lager uitgekomen. In deze paragraaf zal eerst een toelichting worden gegeven op het aanslag- en inningsproces. Vervolgens zullen de verschillende factoren nader worden toegelicht.

De heffing en inning van de vennootschapsbelasting over een bepaald transactiejaar vindt verspreid over meerdere jaren plaats. Aan het begin van een bepaald transactiejaar wordt een eerste voorlopige aanslag opgelegd. Deze is gebaseerd op de winstontwikkeling van de twee voorgaande jaren en eventueel verwachte ontwikkelingen voor het desbetreffende jaar. Nadat een bedrijf of ondernemer in de loop van het jaar een eerste voorlopige inschatting heeft afgegeven over de winst van dat jaar kan, indien daar aanleiding toe is, een correctie plaatsvinden op de voorlopige aanslag. De uiteindelijke winstaangifte vindt in de jaren daarna plaats, waarna enige tijd later de definitieve vaststelling van de winst plaatsvindt. Afhankelijk van de omvang van het bedrijf en de aard van de aangifte kan dit proces enige tijd in beslag nemen. Dit heeft tot gevolg dat de kasontvangsten in een bepaald jaar betrekking hebben op meerdere transactiejaren. De kasontvangsten in 2003 hebben bijvoorbeeld grotendeels betrekking op de transactiejaren 1999 tot en met 2003. Voor het opstellen van de raming van de kasontvangsten in 2003 dient dan ook een raming te worden gemaakt van de transactie-opbrengsten vanaf 1999. Daarbij geldt dat voor oudere transactiejaren reeds een groter deel van de transactie-opbrengst in de kas is ontvangen en er daardoor beter zicht is op de uiteindelijke transactie-opbrengst.

Doorwerking realisatie 2002

De opbrengst van de VPB in 2002 bestaat uit ontvangsten over de transhactiejaren 1998 tot en met 2002. Ten opzichte van de Vermoedelijke Uitkomsten is de realisatie van de VPB 1,5 miljard lager uitgekomen. In onderstaande tabel is aangegeven hoe deze tegenvaller is onderverdeeld naar de verschillende transactiejaren.

Van de lagere realisatie in 2002 heeft 0,5 miljard betrekking op transactiejaar 1998 (T-4). Het betreft hier vooral achterwaartse verliescompensatie die tot een teruggave van de Belastingdienst leidt. 2002 is het laatste jaar waarin ten behoeve van het opstellen van de raming nog kasontvangsten nog worden toegerekend aan transactiejaar 1998 en doordat de kasontvangst in 2002 over 1998 0,5 miljard lager uitkomt, leidt dit volledig tot een neerwaartse bijstelling van de transactie-opbrengst over 1998. Omdat de raming van toekomstige jaren gebaseerd is op de transactie-opbrengst van voorgaande jaren, werkt deze neerwaartse bijstelling volledig door. Daarnaast leiden de tegenvallende ontvangsten in 2002 over transactiejaren 2000 en 2001, van beide 0,5 miljard, ieder afzonderlijk tot een verdere neerwaartse aanpassing van de transactie-opbrengst voor die jaren.

In figuur 3.5 is de raming weergegeven van de transactie-opbrengst ten tijde van de ontwerpbegroting en de stand in de FJR. Voor alle transactiejaren geldt dat de kastegenvaller in 2002 leidt tot een structurele neerwaartse bijstelling van het niveau van de transactie-opbrengst. De tegenvallende realisatie van 1,5 miljard in 2002 werkt hierdoor volledig door naar 2003.

Figuur 3.5 raming VPB transactieopbrengst in mln euro

Autonome bijstelling

De autonome mutatie is 0,9 miljard lager uitgekomen als gevolg van verschillende gerechtelijke uitspraken in de VPB die tot een lagere grondslag hebben geleid.

Naar aanleiding van een rechtszaak die is aangespannen door het bedrijf Bosal heeft het Europese Hof van Justitie in september 2003 bepaald dat rentekosten voor het beheer van buitenlandse deelnemingen aftrekbaar zijn voor de Nederlandse VPB. Deze uitspraak leidt tot een (structurele) derving door een lagere belastinggrondslag. Daarnaast is ook sprake van een incidentele derving, omdat het effect over oudere transactiejaren tot uiting komt in de kasontvangsten in 2003. Hiertegenover staat dat de reparatie-maatregelen die zijn genomen pas in de kasontvangsten van 2004 tot uiting komen. Bij elkaar heeft dit voor 2003 geleid tot een neerwaartse autonome bijstelling van 0,6 miljard.

In 2003 hebben zich nog enkele andere rechtszaken voorgedaan die tot een derving in de VPB hebben geleid. Het gaat hierbij om uitspraken met betrekking tot de waardering van pensioenen die door directeur-grootaandeelhouders in eigen beheer werden gehouden. Het Europese Hof heeft bepaald dat de zogenaamde premie-koopsommenmethode ook gerechtvaardigd is. Onder deze methode kunnen DGA's sneller pensioen opbouwen, waardoor kosten versneld naar voren kunnen worden gehaald en een lagere VPB-grondslag resteert. Dit heeft geleid tot een neerwaartse autonome bijstelling van 0,3 miljard.

Endogene ontwikkeling

Tot slot is de endogene ontwikkeling bij de VPB 2,4 miljard lager uitgekomen. Dit wordt verklaard door het verslechterde economisch beeld en een vertraging in het kaspatroon.

Uit figuur 3.4 blijkt dat het verslechterd economisch beeld van de afgelopen jaren heeft geleid tot een forse daling van het netto-resultaat bij bedrijven. Hoewel belangrijke verschillen bestaan tussen de commerciële winst in de jaarrekening en de fiscale winst, vertaalt de spectaculaire daling van het netto-resultaat zich ook in een lagere grondslag voor de VPB. Dit wordt mede verklaard doordat hogere lonen de winstgevendheid hebben aangetast. Uit figuur 3.6 blijkt een relatie tussen de AIQ en de winstontwikkeling van bedrijven.

Figuur 3.6 Ontwikkeling arbeidsinkomstenquote en VPB-transactie-opbrengst

Daarnaast heeft zich een vertraging voorgedaan in het kaspatroon. Zoals aan het begin van de paragraaf beschreven wordt de VPB over meerdere jaren verspreid geïnd. Dit betekent dat van de transactie-opbrengst 2003 een percentage zal worden ontvangen in het jaar 2003 en het restant in de jaren 2004 en verder. Het percentage van de totale transactieopbrengst dat in een bepaald jaar wordt ontvangen is niet constant. In een opgaande conjunctuur zullen de voorlopige aanslagen die in jaar T worden betaald een relatieve onderschatting geven van de uiteindelijke winstontwikkeling. Bij de aangifte in jaar T+1 blijken de winsten zich namelijk in het algemeen gunstiger te hebben ontwikkeld dan geraamd, waardoor er aanvullende aanslagen worden opgelegd en een relatief groot percentage van de transactieopbrengst in latere jaren wordt ontvangen. In een neergaande conjunctuur geldt het omgekeerde. De voorlopige aanslagen 2001 en 2002 waren gebaseerd op relatief gunstige verwachtingen van de winstontwikkeling voor die jaren. Deze verwachtingen hebben zich niet voorgedaan, waardoor de ontvangsten in 2003 over de transactiejaren 2001 en 2002 relatief klein zijn geweest. Voor 2003 geldt dat de voorlopige aanslag gebaseerd was op een meer reële schatting, zodat de ontvangsten over het lopende transactiejaar zich weer op een lager niveau bevinden. De combinatie van deze factoren zorgt ervoor dat de ontvangsten in 2003 bepaald worden door een normaal percentage ontvangsten over transactiejaar 2003 en een laag percentage ontvangsten over transactiejaren 2001 en 2002. Per saldo vallen hierdoor de kasontvangsten 2003 tegen. Op lange termijn geldt uiteraard dat de transactieopbrengst volledig binnenkomt.

Als gekeken wordt naar de ontwikkeling van de VPB in procenten van het BBP, dan blijkt dat de VPB eind jaren '90 een forse stijging heeft laten zien en dat de kasontvangsten ten opzichte van het BBP zich nu weer bevinden op het niveau van begin jaren '90.

Figuur 3.7 Ontvangsten VPB niet-gas op kasbasis in % BBP

Horizontale ontwikkeling

In het voorgaande is een vergelijking gemaakt van de opbrengst voor het jaar 2002 tussen twee verschillende ramingsmomenten. Om inzicht te kunnen krijgen in de groei van de belastingontvangsten en de relatieve ontwikkeling van een bepaalde belastingsoort gedurende het jaar, dient gekeken te worden naar de realisatie in 2003 ten opzichte van de realisatie in 2002. In tabel 3.8 wordt een overzicht gegeven per belastingsoort.

Bij de ontwerpbegroting werd uitgegaan van een endogene ontwikkeling van 4,0 miljard. Dit kwam overeen met een geraamde endogene groei van 3,7% bij een geraamde nominale BBP-groei van 4¾%. Uit de realisatie blijkt dat de belastingontvangsten endogeen met 1,8 miljard zijn afgenomen. Nagenoeg alle belastingsoorten laten een endogene ontwikkeling zien die lager is dan de nominale groei van het BBP van 2¼%. Enige uitzondering betreft de motorrijtuigenbelasting.

Zoals eerder ook uit de figuur van de progressiefactor bleek, heeft zich bij de kostprijsverhogende belastingen nog een kleine endogene groei voorgedaan. De groei van de kostprijsverhogende belastingen is met name laag door tegenvallers bij de invoerrechten en de REB. Zonder deze belastingsoorten zijn de ontwikkelingen bij de kostprijsverhogende belastingen redelijk in lijn met het economisch beeld. Voor de omzetbelasting geldt bijvoorbeeld dat de endogene groei in lijn is met de nominale groei van de particuliere consumptie van ¾%.

De verslechtering van de belastingontvangsten wordt vooral veroorzaakt door de negatieve endogene ontwikkeling van 4,1% bij de belastingen op inkomen, winst en vermogen. Ook uit de horizontale ontwikkeling blijkt dat de tegenvallers zich met name hebben voorgedaan bij de VPB en de dividendbelasting. De negatieve groei bij de loon- en inkomstenbelasting wordt veroorzaakt door de verslechtering van de werkgelegenheid, de stijging van de (aftrekbare) pensioenpremies en de afzwakking in de loonontwikkeling.

De premieontvangsten

De premieontvangsten 2003 op EMU-basis worden in het Financieel Jaarverslag geraamd op 65,2 miljard euro. Dit is 1,0 miljard euro lager dan bij de Ontwerpbegroting.

Deze lagere inkomsten zijn het saldo van een hogere realisatie van 0,7 miljard uit 2002, een neerwaartse bijstelling van 0,8 miljard euro van de autonome ontwikkeling en een lagere endogene ontwikkeling van 0,8 miljard.

De neerwaartse bijstelling van de totale autonome mutatie met – 0,8 miljard is het saldo van een neerwaartse bijstelling bij de volksverzekeringen van 1,5 miljard euro en een opwaartse bijstelling bij de werknemersverzekeringen van 0,7 miljard euro. De opbrengst bij de volksverzekeringen is enerzijds afgenomen door de behandeling van het Belastingplan, de uitkomsten van het najaarsoverleg (waaronder de aanpassing van de spaarloonregeling) en de nabetalingen van de Volksverzekeringsfondsen aan het Rijk welke 1,7 miljard euro hoger zijn uitgekomen dan oorspronkelijk geraamd. Daarentegen nemen de opbrengsten van de volksverzekeringen toe door de tussentijdse verhoging van de AWBZ-premie per 1 juli. De hogere opbrengst bij de premies werknemersverzekeringen is het saldo van lagere ontvangsten bij de AWF premie samenhangend met de uitkomsten van het najaarsoverleg en ter compensatie van de hogere wachtgeldpremies en hogere ontvangsten door de gewijzigde premiestelling bij de niet-centrale fondsen. De wachtgeldpremies, de nominale ziekenfondspremies (inclusief MOOZ) zijn (gemiddeld) hoger vastgesteld.

Bij zowel de volksverzekeringen als de werknemersverzekeringen doet zich verder ten opzichte van Ontwerpbegroting een tegenvaller voor van de endogene ontwikkeling van – 0,7 miljard respectievelijk – 0,1 miljard euro. Waarbij bij de werknemersverzekeringen sprake is van een samenstellingseffect. De inkomsten van de WAO en de AWF nemen af, terwijl de inkomsten WGF toenemen.

De tegenvallende endogene ontwikkeling van – 0,8 miljard euro wordt meer dan volledig verklaard door de tegenvallende nominale economische groei, welke 2½%-punt lager is uitgekomen dan oorspronkelijk geraamd. Uitgaande van een vergelijkbare ontwikkeling van de premieontvangsten met het BBP, komt dit overeen met – 1,5 miljard euro. Hiertegenover staat dat de voor de premieontvangsten relevante indicatoren als de werkgelegenheidsontwikkeling minder sterk zijn verslechterd dan de economische groei en de loonontwikkeling uiteindelijk zelfs hoger is uitgekomen dan oorspronkelijk geraamd, hetgeen met 0,7 miljard euro tot uiting komt in een verbetering van de progressiefactor.

Ten opzichte van de raming tijdens de Vermoedelijke Uitkomsten zoals opgenomen in Miljoenennota 2004 zijn de premieontvangsten 1,3 miljard lager uitgekomen, waarvan 1,7 miljard (uit hoofde van de nabetaling) incidenteel van aard is. Van de ontvangsten werkt derhalve 0,3 miljard euro door naar 2004.

Aardgasbaten

In 2003 zijn de aardgasbaten (niet-belastingontvangsten, exclusief FES) uitgekomen op 2,4 miljard euro. Dit is 0,2 miljard euro hoger dan geraamd in de Ontwerpbegroting. Dit is het saldo-effect van een hogere olieprijs en een goedkopere dollar.

Bijlage B4 EMU-saldo, EMU-schuld, sociale fondsen, financieringsbehoeften

¹ Exclusief de opbrengsten van de UMTS-veiling van 0,7% BBP.

Bijlage B5 Belastinguitgaven

De informatieverstrekking van belastinguitgaven is met ingang van het begrotingsjaar 2002 geïntegreerd in de VBTB-verantwoordingssystematiek. Dit houdt in dat de budgettaire en meer algemene informatie over de belastinguitgaven wordt opgenomen in de Miljoenennota en het Financieel Jaarverslag van het Rijk. Meer specifieke informatie over belastinguitgaven wordt opgenomen in de begrotingen en jaarverslagen van de verscheidene vakdepartementen. Van een beperkt aantal belastinguitgaven zijn op dit moment voorlopige realisatiegegevens beschikbaar over 2003, namelijk van de afdrachtverminderingen in de loonbelasting en van de investeringsfaciliteiten in de inkomstenbelasting en vennootschapsbelasting waarvoor een aanmeldingsverplichting geldt. Deze realisaties worden vermeld in het FJR 2003. Voor de overige belastinguitgaven zal in de MN 2005 een aangepaste raming 2003 worden opgenomen op basis van de meest recente gegevens van dat moment.

Afdrachtvermindering in de loonbelasting

Tabel 5.1 bevat realisatiegegevens over de afdrachtverminderingen in de loonbelasting over het jaar 2003.

¹ Voor de afdrachtvermindering speur- en ontwikkelingswerk is nog geen realisatiecijfer beschikbaar, omdat de definitieve aangifte over 2003 pas in mei 2004 behoeft te worden ingeleverd.

Investeringsfaciliteiten

Tabel 5.2 bevat realisatiegegevens voor de investeringsfaciliteiten waarvoor een aanmeldingsverplichting geldt over het jaar 2003.

¹ Bij de milieu-investeringsaftrek (MIA) wordt in plaats van een investeringsplafond een investeringsaftrekplafond gehanteerd.

De investeringsplafonds zijn opgesteld uitgaande van de feitelijk voor de regeling kwalificerende investeringsbedragen (dat wil zeggen: na technische controle). De in de tabel opgenomen voorlopige realisatiecijfers betreffen echter de ongecontroleerde meldingen. Ervaringscijfers leren dat als gevolg van de controles en doordat sommige investeringen niet doorgaan, uiteindelijk 20 à 25% van het meldingsbedrag kan worden afgetrokken. Daar staat tegenover dat op 1 maart 2004 nog niet alle meldingen met betrekking tot 2003 binnen waren.

Om voor de faciliteiten in aanmerking te komen moeten ondernemers hun investering binnen drie maanden melden bij de Belastingdienst. Aan de hand van deze meldingen wordt de budgetbewaking in de gaten gehouden. In 2003 is er geen aanleiding geweest om de regelingen tussentijds (deels) buiten toepassing te stellen. In 2002 was bij een aantal investeringsregelingen wel sprake van overschrijdingen van het investeringsplafond. Hiervan is in het FJR 2002 verslag gedaan. Naar aanleiding van de overschrijdingen in 2002 is in 2003 door het ministerie van EZ, Senter, Belastingdienst en het Ministerie van Financiën een protocol EIA opgesteld, waarin de afspraken over informatie- en werkstromen tussen partijen zijn vastgelegd. De afspraken moeten er onder andere toe leiden dat de informatievoorziening over het gebruik van de regeling zodanig is dat de budgetbewaking op adequate wijze kan plaatsvinden. Bij een eventuele buitentoepassingstelling komen de nog niet gemelde investeringen, die reeds voor de buitentoepassingstelling zijn gedaan, alsnog voor de regeling in aanmerking. Om deze reden blijft – ondanks een protocol – het risico op een budgettaire overschrijding bij een onverwacht sterke toename van het gebruik van de regeling bestaan. Het protocol EIA dient als basis voor de nog te sluiten protocollen voor de overige investeringsregelingen.

Bijlage B6 Verticale toelichting 2003

Om het Financieel Jaarverslag minder omvangrijk te maken is in navolging van de Verticale Toelichting in de Miljoenennota gekozen voor een gecomprimeerde Verticale Toelichting. Deze Verticale Toelichting geeft de mutaties tussen Miljoenenenota 2003 en Financieel Jaarverslag 2003 , uitgesplitst naar de budgetdisciplinesectoren Rijksbegroting in enge zin, Zorg en Sociale Zekerheid en Arbeidsmarktbeleid. Ook de uitgaven en ontvangsten die niet relevant zijn voor één van de drie budgetdisciplinesectoren worden op deze manier gepresenteerd. Binnen de budgetdisciplinesetoren zijn de mutaties gesplitst in mutaties uit hoofde van de Voorjaarsbesluitvorming, overige meeen tegenvallers en beleidsmatige mutaties.

De belangrijkste ontwikkelingen binnen de budgetdisciplinesectoren worden toegelicht. De tabellen zijn netto-gepresenteerd (uitgaven minus niet-belastingontvangsten) en luiden in miljoenen euro's. De Verticale Toelichting «oude stijl», waarin een cijfermatig overzicht per begrotingshoofdstuk wordt gepresenteerd, wordt op de derde woensdag in mei gepubliceerd op de internetsite van het ministerie van Financiën.

Voorjaarsnotabesluitvorming

Bij Voorjaarsnota bleek er sprake te zijn van uitvoeringsproblematiek binnen de rijksbegroting van ruim 1 miljard euro, vooral door tegenvallers in de huursubsidie, door exploitatietekorten en een hogere bezetting bij het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers en door de kosten als gevolg van de uitbraak van de vogelpest. Om deze problematiek het hoofd te bieden is 60% van de prijsbijstelling en de incidentele loonontwikkeling tranche 2003 niet uitgekeerd. Daarnaast zijn de niet-belastingontvangsten verhoogd en is voor 300 miljoen aan schuldkwijtscheldingen aan ODA toegerekend.

Overige mutaties

Onder het kader «Rijksbegroting in enge zin» zijn in 2003 meevallers opgetreden, voornamelijk als gevolg van wijzigingen in de raming van macro-economische variabelen zoals de economische groei, de dollarkoers en de rente. De belangrijkste macro-mutatie betreft de rente op de staatsschuld. Hoewel het kapitaalmarktberoep van de staat in 2003 groter was dan geraamd als gevolg van een hoger feitelijk tekort, is er per saldo toch sprake geweest van meevallende rentelasten door de lagere korte en lange rekenrente. De verslechterde economische omstandigheden hebben ook geleid tot een verlaging van de afdrachten aan Brussel. De BNP-afdrachten zijn lager uitgevallen omdat het Nederlandse BNP minder is gegroeid dan gemiddeld in de Europese Unie. De BTW-afdracht is afgenomen door de lage consumptiegroei en de invoerrechten zijn gedaald doordat de import is teruggelopen. Ook de omvang van de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS) is in 2003 gekrompen door een lager dan geraamd BNP. Tevens zijn er lagere uitgaven voor studiefinanciering en de Wet tegemoetkoming studiekosten gerealiseerd. Tot slot hebben de verlaging van de contractloonstijging in de markt en de lage inflatie hebben geleid tot neerwaartse aanpassingen van de loon- en prijsbijstelling. Naast deze meevallende ontwikkelingen zijn er in 2003 ook tegenvallers opgetreden. De belangrijkste hiervan betreft het niet realiseren van de in het voorjaar verwachte schuldkwijtscheldingen. Dit heeft geleid tot een tegenvaller binnen de homogene groep internationale samenwerking. De uitgaven voor asiel en het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers zijn in 2003 nog meer tegengevallen dan bij Voorjaarsnota reeds werd verwacht. De winstafdracht van de Nederlandse Bank is iets lager uitgevallen dan geraamd, voornamelijk als gevolg van de depreciatie van de dollar. Bij Defensie gereserveerde middelen voor arbeidsvoorwaarden zijn dit jaar niet tot besteding gekomen en schuiven door naar het volgend jaar. Een deel van deze middelen zal worden gebruikt voor het Sociaal Beleidskader. De rentevergoeding aan de sociale fondsen is omgelabeld van het kader Rijksbegroting naar de niet relevante uitgaven.

De beleidsmatige mutaties onder het kader rijksbegroting in enge zin hebben betrekking op enkele posten voor ontwikkelingssamenwerking, een versnelling van de verkoop van landbouwgronden en de overheveling van de jeugdgezondheidszorg naar VWS. Bij Strategisch akkoord is de hoogte van de HGIS bijgesteld. Gezien de budgettaire krapte is onder andere gekozen voor lagere landenallocatie. Van deze allocatie maakt ook de structurele macrosteun deel uit. Dientengevolge is het budget voor macrosteun en schuldverlichting bij SA neerwaarts bijgesteld. Omdat de gemeenten sinds 2003 verantwoordelijkheid dragen voor de jeugdgezondheidszorg zijn de middelen hiervoor overgeheveld naar de begroting van VWS.

Voorjaarsnotabesluitvorming

Bij Voorjaarsnota hebben zich een aantal onvermijdelijke tegenvallers voorgedaan. Zo is de structurele doorwerking van de afrekening over het jaar 2002 verwerkt. Deze tegenvaller werd deels veroorzaakt door een toename in de kosten van specialistische zorg. Dit betreft de doorwerking van het besluit dat met ingang van 2000 nieuwe specialisten konden worden aangetrokken. Daarnaast was sprake van kostenstijgingen in ziekenhuizen en meeruitgaven voor dieetadvisering en tandheelkundige hulp.

In de geestelijke gezondheidszorg konden met ingang van 2003 extra productieafspraken worden gemaakt als gevolg van de boter-bij-de-vissystematiek. Middels deze systematiek kunnen instellingen extra productieafspraken maken ter verlichting van de wachtlijstproblematiek.

Volgens de inzichten ten tijde van de Voorjaarsnota waren de financieringsachterstanden ultimo 2002 groter dan waarmee bij Miljoenennota 2003 en de MLT-raming van het CPB rekening was gehouden.

Naast het budgettaire beslag van bovengenoemde tegenvallers zijn besparingsverliezen opgetreden bij de geneesmiddelentaakstelling en het overig ziekenvervoer. Zo werd de maatregel om kortingen en bonussen bij apothekers af te romen door een uitspraak van de rechter vertraagd. Omdat in 2003 niet alle trekkingsrechten bij de Meldingsregeling Bouw door de zorginstellingen zijn benut onstond er een budgettaire meevaller.

Mee- en tegenvallers

Het overnemen van de MLT-raming van het Centraal Planbureau had een grote mutatie tot gevolg. Dit is voornamelijk het gevolg van een hogere basisgroeiraming. Daarnaast ontstonden er in 2003 nieuwe tegenvallers, die grotendeels het gevolg waren van extra productie. Naast deze tegenvaller werd de overschrijding in de curatieve zorg voornamelijk veroorzaakt door hogere uitgaven aan extramurale zorg (vooral kraamzorg), ambulancevervoer en de kosten voor huisartsenlaboratoria. De tegenvaller in de financieringsontwikkeling is deels het gevolg van een hogere financieringsontwikkeling dan de budget ontwikkeling bij de ziekenhuizen en deels het gevolg van te laag ingeschatte financieringsachterstanden in de AWBZ.

Uit informatie van het Centraal Administratie Kantoor bijzondere zorgkosten (CAK) bleek dat er als gevolg van vertraging een tegenvaller is ontstaan bij de inning van de eigen betalingen AWBZ. Reden hiervoor is dat sinds 2003 een ander inkomensbegrip wordt gehanteerd.

De hierboven gemelde introductie van het boter-bij-de-visprincipe in de geestelijke gezondheidszorg (ggz) heeft nog niet tot een hogere financiering geleid. Het College Tarieven Gezondheidszorg (CTG) hanteerde namelijk de regel dat de budgetten in de ggz in eerste instantie met niet meer dan 10% per instelling verhoogd werden. Pas als de productiestijging dit percentage daadwerkelijk te boven ging, vond aanpassing van het budget aan de productieafspraken plaats. Door deze methode werd de extra productie niet in de financiering in 2003 zichtbaar, maar pas in 2004.

De tegenvallers bij de gehandicaptenzorg en de verpleging en verzorging worden veroorzaakt door productiestijgingen in het kader van het boter-bij-de-vis-systematiek. Daarnaast treedt in deze sectoren een tegenvaller op dit veroorzaakt wordt door de bovenbudgettaire vergoedingen. Deze hebben wel een rechtsgrond in de AWBZ, maar zijn niet in de budgetten opgenomen. Specifiek gaat het om hulpmiddelen (rolstoelen) en tandheelkundige hulp in de instellingen.

Tenslotte waren er tegenvallers bij de uitgaven voor hulpmiddelen, onder andere als gevolg van pakketactualisatie (mobiliteitshulpmiddelen).

Beleidsmatige mutaties

De gemeenten dragen sinds 2003 de verantwoordelijkheid voor de jeugdgezondheidszorg. De middelen hierna zijn overgeheveld naar de begroting van VWS.

Voorjaarsnotabesluitvorming

In het Strategisch Akkoord werd verondersteld dat het inkorten van de duur van de vervolguitkering al in 2003 tot besparingen zou leiden. Omdat de invoering vertraagd is, zijn er besparingsverliezen opgetreden. Ten behoeve van de affinanciering van het onderhanden werk van Kliq is een voorziening getroffen. De WAO-raming is neerwaarts bijgesteld, omdat de WAO-instroom afneemt a.g.v. de Wet Poortwachter en de Wet Pemba. De eindejaarsmarge is ingezet voor het oplossen van SZA-problematiek.

Overige mutaties

Overige mee- en tegenvallers onder het SZA-kader bedroegen per saldo ruim – € 500 mln. Er was sprake van een meevaller bij de AKW- en de AOW-uitgaven. De bijstandsuitgaven, gefinancierd uit het Fonds Werk en Inkomen (FWI), waren in 2003 lager dan geraamd. De meevaller werd met name veroorzaakt door een lager volume. Uit uitvoeringsinformatie van het UWV bleken tegenvallers bij de REA. De hogere REA-uitgaven werden veroorzaakt door hogere trajectprijzen en een groter aantal trajecten dan geraamd. De daling van de WAO-instroom bleek gedurende het jaar nog groter dan bij Voorjaarsnota al werd verwacht. De WW-uitgaven waren hoger dan geraamd. Dit komt zowel door een hogere gemiddelde uitkering als door een groter aantal uitkeringen. De terugontvangsten van middelen voor scholing en activering in 2003 bleken lager dan geraamd in de begroting 2003. Deze terugontvangsten vinden plaats in 2004. De realisatie van toekenningen op basis van de in 2003 ingestelde landelijke stimuleringsregeling ID-banen in 2003 was lager dan geraamd.

Bij de afwikkeling van Arbvo heeft zich een extra tegenvaller gemanifesteerd van € 103 miljoen. Dit betrof met name uitgaven voor het sociaal plan (de zgn «herplaatsers»). Door de overgang van een declaratiesyteem naar een budgetsysteem, vonden er extra nabetalingen over voorgaande jaren plaats voor ID-banen. Om uitstroom uit ID-banen in combinatie met het regulier financieren van ID-banen te faciliteren werden middelen voor een landelijke stimuleringsregeling ID-banen beschikbaar gesteld. Deze middelen zijn al in de loop van 2003 gedeeltelijk doorgeschoven naar 2004. De ID-Stimuleringsregeling is inmiddels verlengd. Ter flexibilisering van het ID-budget 2003 en vooruitlopend op het vrij besteedbaar reïntegratiebudget, dat vanaf 2004 is ingevoerd, werd in 2003 een deel van het WIW-budget voor scholing en activering overgeheveld naar het ID-budget. Om de doorstroom te bevorderen van werknemers op een arbeidsplaats via de Wet Inschakeling Werkzoekenden en gedwongen ontslagen te voorkomen, vond er compensatie plaats voor gemeenten wegens het terugbrengen van het aantal WIW-plaatsen en de afbouw van de Specifieke Afdrachtskorting (SPAK). De voor de lang laag regeling in 2003 beschikbare middelen vielen vrij. Op basis van het Najaarsakkoord 2002 is € 20 mln beschikbaar gesteld voor een incidentele toeslag voor langdurige minima. Met ingang van 2004 wordt de langdurigheidstoeslag opgenomen in de Wet Werk en Bijstand (WWB). Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen 2002 heeft de Kamer verzocht om een fiscaal vormgegeven levensloopregeling. Tijdens het Najaarsoverleg 2003 is besloten dat de levensloopregeling wordt meegenomen in het per 1 januari 2006 in te voeren fiscale stelsel voor VUT/prepensioen en levensloop. Besparingsverliezen traden op bij de sollicitatieplicht voor 57,5 jaar en ouder, omdat de invoering van deze maatregel een jaar is uitgesteld. De effectuering van de WAO-maatregelen uit het SA heeft vertraging opgelopen.

De uitgaven en ontvangsten in de categorie «niet relevant» vallen niet onder een van de drie uitgavenkaders (RBG-eng, SZA en Zorg). In de categorie «niet-relevant» vallen ook de uitgaven en ontvangsten van de begrotingsfondsen: het Fonds Economische Structuurversterking (FES), het AOW-spaarfonds en het Diergezondheidsfonds (DGF).

Mee- en tegenvallers

De mutaties in rekening-courant betreffen het saldo van de schuldverhoudingen tussen onder meer Agentschappen, RWT's en de Staat. In 2003 De bijdrage in de kosten van kortingen (BIKK) is in 2003 lager uitgevallen dan geraamd in verband met de stijging van de AWBZ-premie medio 2003. De aardgasbaten zijn hoger uitgevallen als gevolg van wijzigingen in de olieprijs en de dollarkoers. Hierdoor is ook de voeding van het FES hoger uitgevallen. De rentevergoeding aan de sociale fondsen is omgelabeld van het kader Rijksbegroting naar de niet relevante uitgaven. De mutatie agio en disagio bij inkoop schuld betreft het saldo van de betaalde premie en de ontvangen korting op de nominale waarde van een obligatie. De aan KPN en TPG verstrekte leningen zijn per ultimo 2003 worden afgelost. De landbouwheffingen vielen in 2003 € 115 mln hoger uit dan geraamd als gevolg van een volume-effect. Het saldo van uitgaven en ontvangsten heffings- en invorderingsrente is lager uitgekomen dan verwacht omdat een gewijzigde verdeelsleutel is vastgesteld voor de inkomensheffing (de gecombineerde heffing van inkomstenbelasting en premies sociale verzekeringen). Een in 2003 verwachte BTW-teruggave bij de Koninklijke marine als gevolg van een gewijzigde systematiek vindt waarschijnlijk plaats in 2004.

Beleidsmatige mutaties

Bij het ouderdomsfonds was sprake van een vermogenstekort. Dit tekort is ten tijde van de nota van wijziging SZW 2003 (TK 2002–2003 28 600 XV nr 22) aangevuld uit de rijksmiddelen. De geraamde opbrengst van de verkoop van staatsdeelnemingen is getemporiseerd om aan te sluiten bij de ontwikkelingen in de markt. Daarnaast heeft de verkoop van aandelen KPN circa € 2 miljard opgeleverd. De mutatie leningen agentschappen betreft het saldo van leningen en aflossingen door agentschappen, RWT's en derden. De middelen voor ICES-KIS 3 zijn in 2003 niet tot besteding gekomen en worden doorgeschoven naar latere jaren.

Bijlage B7 Monitor ombuigingen/intensiveringen Strategisch Akkoord, Hoofdlijnenakkoord en Aanvullende pakketten 2002 en 2003

¹ De totaaltelling in deze tabel komt niet exact overeen met de tabellen in het Hoofdlijnenakkoord en Strategisch Akkoord, omdat technische posten zoals de doorwerking naar het Gemeente- en Provinciefonds niet in de monitor zijn meegenomen.

Afkortingenlijst FJR 2003

Trefwoordenregister

Aandelen 31, 32, 53, 57, 58, 59, 102

Aardgasbaten 53, 89, 101

Accountantscontrole 35

Accountantsverklaring 38, 39, 40

Administratieve lastendruk 13

Administratieve lasten 13, 37

Afdrachtvermindering 92

Agentschappen 34, 53, 70, 101, 102

Algemene Rekenkamer 36, 38, 39

Algemene Zaken 47, 48, 66, 67

AMA 19

Arbeidsdeelname 14

Arbeidskosten 9

Arbeidsmarkt 9, 11, 13, 18, 22, 25, 105, 110

Arbeidsvoorwaarden 37, 95, 96, 109

Armoedeval 14, 109

Asielaanvragen 9, 18, 19

Asielinstroom 106

Asielzoekers 19, 95, 96, 106

Auditdienst 35, 36, 38, 39, 31

Automatische stabilisator 28, 30

Autonomievergroting 9

AWBZ 17, 27, 28, 30, 81, 88, 89, 97, 98, 101

Baseline 39

Baten-lastenstelsel 34, 39, 68, 69, 70

BBP 9, 10, 11, 23–26, 28, 29, 30, 32, 33, 74, 75, 76, 86, 87, 89, 90

Bedrijfsvoering 34, 35, 38, 41, 42

Begrotingselasticiteit 25

Belasting 25, 27, 28, 29, 50, 54, 72, 74–80, 83, 84, 86, 87, 92

Belastingdienst 37, 73, 83, 93, 104

Belastingontvangsten 28, 29, 66, 67, 72–78, 82, 86, 87, 89, 94, 95, 111

Belastingplan 27, 74, 81, 88

Belastinguitgaven 92

Beleidsmaatregelen 28

Beleidsprioriteiten 9

Beroepsonderwijs 15

Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties 13, 18, 38, 104, 110

Bijstand 14, 21, 25, 26, 27, 99, 105, 109

Bijstelling 25, 28–30, 73, 74, 78, 81, 83–85, 88, 95, 106

Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 34, 37, 47, 48, 66, 67, 68, 103, 104, 111, 113

BTW-Compensatiefonds 47, 48

Budgettair beeld 9, 23

Budgettaire tegenvallers 10

Buitenlandse Zaken 47, 48, 66, 67, 68

Bureaucratie 34, 110

CBS 10, 24, 79

Cep 14, 24, 25, 30, 74, 110

Collectieve sector 18, 31, 109, 112

Collegegelddifferentiatie 15, 37

Commissie Tabaksblatt 13

Concurrentiepositie 9, 11

Consumentenvertrouwen 11

Consumptie 11, 75, 78, 96

Controlestructuur 36

Corporate governance 13

CPB 10, 11, 25, 97

Criminaliteit 9, 16, 20, 21

Crisisbeheersingsoperaties 21

Defensie 21, 37, 47, 48, 54, 55, 60, 66–70, 95, 96, 101, 104, 108, 110

Departementale jaarverslagen 13

Deregulering 9, 15, 18, 34, 103, 107

Diensten die een baten-lastenstelsel voeren 35, 36, 39, 42, 70, 71

Diergezondheidsfonds 47, 48, 51, 64, 67, 101

Dividendbelasting 28, 76, 77, 78, 82, 87

Doorstroom 16, 37, 99, 100

Economisch beeld 11, 78, 85, 87

Economische groei 10, 13, 23, 25, 28, 30, 74, 89, 95

Economische Zaken 14, 35, 38, 41, 47, 48, 51, 64, 67, 68, 93, 106, 107, 110, 111, 113

Efficiency 18, 35, 97, 104, 105, 106, 110, 111

EMU-basis 28, 29, 30, 72, 73, 77, 87, 88

EMU-saldo 9, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 70, 73, 90, 104

EMU-schuld 9, 24, 30, 31, 32, 33, 61, 90

EMU-tekort 9, 26, 28, 30, 32

Energiebelasting 28, 76–78, 81, 111, 113

Europese Commissie 11, 32, 41

Europese defensiecapaciteiten 37

Europese geldstromen 41

Europese gemiddelde 23

Europese ontwikkeling 20

Europese Unie 9, 32, 95

Exportkredietvorderingen 21

Financieel beheer 38, 39, 42

Financieel management 34

Financiën 14, 34–37, 38–41, 47, 48, 50, 60, 69–70, 93, 94

Fonds Economische Structuurversterking 47, 48, 51, 64, 67, 101

Geestelijke gezondheidszorg 97, 98

Gehandicaptenzorg 27, 97

Gekozen burgemeester 18

Gemeentefonds 47, 48, 66, 111

Gezondheidszorg 16, 17, 68–70, 95–98

Groei 9, 10, 11, 16, 17, 23, 25, 29–31, 38, 74–76, 78, 79, 86, 87, 95, 96, 98, 103, 108

Groeitegenvaller 25

Groeitraject 35

Handelskredieten 53, 59, 62

Hoge Colleges van Staat en Kabinet der Koningin 47, 48

Hoger onderwijs 15

Hoofdlijnenakkoord 18, 103, 107–112

Huis der Koningin 47, 48, 66

Huurbeleid 19, 112

IMF 11

Immigratie 9, 13, 18, 22, 68–70, 110

Informatievoorziening 37, 68–70, 93

Infrastructuurfonds 47, 48, 51, 66, 67, 104

Infrastructuur 20, 22, 112

Inkomstenbelasting 28, 75, 77, 78,818, 82, 87, 92, 101

Innovatie 15, 16, 22, 103, 106, 107, 111

Integratie 9, 13, 18, 19, 22

Integriteitsaudits 40–42

Integriteitsinbreuken 41

Interdepartementaal beleidsonderzoek 34, 37–39

Internationale ontwikkelingen 12

Internationale samenwerking 95

Internationale schuldenprobleem 21

Internet 34, 36, 94

Investeringen 12, 53, 54, 74, 92, 93

Investeringsbereidheid 19

Investeringsimpuls 16

Jeugdwerkloosheid 15

Justitie 14, 16, 37, 47, 48, 66–70, 73, 84, 103, 107, 108

Kennis 15, 16, 22, 107, 111

Kenniseconomie 16

Kennisinfrastructuur 16, 103, 107

Keuzevrijheid 17

Koers 20, 25, 54, 58, 59, 95, 101, 105

Koninkrijksrelaties 47, 48, 66, 67

Koopkracht 11

Kyoto-afspraken 20

Laagconjunctuur 14

Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit 14, 47, 48, 55, 66, 67, 68, 111

Lastenmaatregelen 27

Lastenontwikkeling 27

Leningen 50, 53, 55, 56, 61, 62, 70, 71, 101, 102, 107

Lerarenaanbod 15

Lerarentekort 15

Levensloop 14, 99, 100, 110

Lokale overheden 23, 31

Lonen 74, 82, 85, 92

Loonmatiging 13, 27

Loonontwikkeling 30, 74, 82, 88, 89, 95, 104, 109, 112

Loonstijging 9, 96, 107

Maatschappelijke knelpunten 9

Macro Economische Verkenning 10, 11, 24, 74

Management controle 42

Management control 35, 38

Milieu 19, 22, 77, 81, 87, 93, 106, 112

Millennium Development Goals 20

Mobiliteit 20, 22, 98, 104, 106

Nationale Rekeningen 24

Nationale Schuld 47, 48, 66, 67

Natuur 19, 22, 41, 106, 111, 113

Nederlandsche Bank 11, 55, 57–60

Nederlandse economie 9–12

Niet-financiële activa 53, 54

Niet-financiële informatie 36

Nominale schuld 31, 60

Normenkader 36

OESO 11, 25

Ombuiging 26, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 113

Omzetbelasting 25, 28, 29, 77–79, 87

Ondernemingsklimaat 13, 106

Onderschrijding 23

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 14, 15, 37, 38, 47, 48, 51, 66, 67, 111

Onderwijs 9, 13, 15, 16, 22, 92, 103, 106, 107, 110, 111

Ontwikkelingsbeleid 19

Ontwikkelingssamenwerking 20, 22, 37, 96, 107

Openbaar bestuur 19, 104

Openbaar Vervoer 110

Ouderenzorg 27

Overheidsfinanciën 9, 12, 23, 27, 30

Overheidsinkomsten 9, 23, 25

Overlast 9, 16

Overschrijding 9, 23, 27, 81, 93, 98

Particuliere consumptie 11, 29, 74, 76, 78, 79, 87

Pensioenfondsen 11, 12

Premieontvangsten 29, 30, 72, 88, 89

Premieverhogingen 11

Prijsbijstelling 95, 96, 107

Primair- en voortgezet onderwijs 15

Probleemwijken 16

Productie 9, 17, 19, 21, 53, 97, 98, 103, 108

Progressiefactor 29, 75, 76, 87, 89

Project Andere Overheid 18

Provinciale Statenverkiezing 12

Provinciefonds 47, 48, 66, 103

Punctualiteitdoelstellingen 20

Rbv 99, 100

Rechtmatigheidsverklaring 40, 42

Rechtsbijstand 18, 104, 108

Reïntegratie 14, 105, 113

Regelgeving 18, 19, 34, 37, 38, 103, 107, 110

Regeling Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek 35, 36

Rentelasten 32, 95

Resultaatgerichte overheid 35

Reviewbeleid 40, 42

Risicoanalyse 35, 38

Rpe 21, 36, 37, 82, 103, 109, 112

Ruimte 15, 16, 19, 22, 27, 106, 108, 109

RWT 39, 40, 42, 101, 102, 107

Saldibalans 49

SARS 11

Schuld 9, 21, 24, 30, 32, 33, 49–51, 53, 56, 60–62, 75, 90, 91, 95, 96, 101, 110

Schuldreductie 27

Sociale fondsen 24, 73, 90, 96, 101

Sociale nota 14

Sociale Zaken en Werkgelegenheid 14, 15, 37, 41, 47, 48, 66–70, 101, 105, 112

Sociale Zekerheid en Arbeidsmarkt 14, 22, 23, 27, 94, 97, 105

Speerpunten 13, 14

Staatsbalans 52, 58, 59

Staatsvermogen 52, 53, 58

Subsidiebeheer 40, 42

Subsidiebeleid 40, 111

Taakstelling 95, 97, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111

Terugkeernota 19

Toelatingsbeleid 9, 18

Toezicht 20, 37, 39, 42, 108

Tweede Golfoorlog 11

Uitgavenkader 9, 23, 26, 27, 101

Uitkering 25, 26, 59, 75, 82, 95, 97, 99, 100, 105, 109, 110, 112

VBTB 13, 34, 35, 92

Veiligheid 9, 11, 13, 16, 19, 20, 21, 22, 103, 104, 107, 108, 113

Vennootschapsbelasting 25, 54, 77, 78, 82, 87

Verkeer en Waterstaat 30, 38, 41, 47, 48, 54, 55, 60, 66–68, 74, 104, 111

Verslechtering 9, 13, 23, 25, 27, 28, 29, 30, 32, 82, 87, 88

Vogelpest 19, 95

Volksgezondheid, Welzijn en Sport 14, 37, 40, 47, 48, 66, 67, 68, 98, 108, 110, 111

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer 14, 35, 47, 48, 66, 67, 68, 106, 111

Volwasseneneducatie 15

Voorlopige Rekening 24

Vorderingen 49, 50, 53, 55, 56, 59, 60, 62

VPB 28, 29, 73, 74, 75, 76, 83, 84, 85, 86, 87

Vrede 21, 22

Wachtlijsten 9, 17

WAO 14, 88, 89, 99, 100, 105, 109, 112

Wereldhandel 11, 21

Werkgelegenheid 30, 74, 82, 88, 89

Werkloosheid 9, 12, 14, 25, 26, 27

Werkloosheidsregelingen 27

Werkloosheidsuitkeringen 25

Werkloosheidsval 14

Wet- en regelgeving 18, 34, 38

Woningbouwproductie 19

ZBO 39, 40, 42

Ziekteverzuim 15, 110

Zij-instromers 15

Zorgaanbieders 17

Zorguitgaven 27

Zorgvragers 17