Een duurzaam en veilig beheer en gebruik van het water-bodemsysteem met als doel richting en invulling te geven aan vraagstukken op het gebied van bodemkwaliteit, drinkwatervoorziening, grondwater, bodemdaling, duurzaam bodembeheer in de landbouw, kabels en leidingen en bodemenergie. Dit dient te gebeuren in relatie met maatschappelijke opgaven als energietransitie en klimaatadaptatie en vanuit de bredere samenhang met de structurerende keuzes van Water en Bodem Sturend in vertaling naar uitvoerbaar en toekomstbestendig beleid. Daarnaast is het beleid gericht op het tot stand brengen van een betrouwbare en betaalbare drink- en afvalwatervoorziening in Caribisch Nederland.

Samenvatting budgettaire gevolgen van beleid

In onderstaande tabel is een samenvatting opgenomen van de totale verplichtingen, uitgaven en ontvangsten van dit artikel. De onderverdeling naar de financiële instrumenten is opgenomen in de totaal tabel van de budgettaire gevolgen van beleid.

In onderstaande tabel is een overzicht en toelichting opgenomen op de rol en verantwoordelijkheid van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat bij Bodem en Ondergrond. Voor een nadere toelichting op de verschillende typologieën stimuleren, regisseren, financieren en (doen) uitvoeren wordt verwezen naar de leeswijzer

De budgetten voor de afspraken over Bodem en Ondergrond worden deels verdeeld via het Provincie- en Gemeentefonds en deels via subsidies en specifieke uitkeringen. Gedurende de looptijd van de afsprakenperiode wordt aan RWS gerapporteerd over de bereikte resultaten. RWS monitort de voortgang van de aanpak van bodemverontreiniging met onaanvaardbare risico’s en publiceert hierover jaarlijks een rapportage. Actuele beleidsinformatie is beschikbaar op de website van IPLO.

Door de bevoegde overheden wordt in het kader van Wet bodembescherming28aan RWS gerapporteerd over de voortgang van de aanpak van de zogenaamde spoedopgave. Verder verstrekken de bevoegde overheden jaarlijks informatie aan de minister over de voortgang van de activiteiten waarover subsidie is ontvangen.

De aangekondigde pilot van de Algemene Methodiek voor niet-genormeerde stoffen heeft vertraging opgelopen in 2022 en 2023 als gevolg van oorzaken van interne, externe en inhoudelijke aard. Zo bestaat de pilot uit een omvangrijk (water)bodemonderzoek. Begin 2024 is de opdracht gegeven voor het pilot onderzoek en is dit nominaal verlopen. Het RIVM verwacht dat de resultaten begin 2026 beschikbaar zullen zijn.

Onderstaand wordt ingegaan op de beleidsconclusies ten aanzien van bodem en ondergrond.

Programma Bodem en Ondergrond

Het Programma Bodem, Ondergrond en Grondwater, zoals aangekondigd in de NOVI, heeft als doel het duurzaam veilig en efficiënt gebruik van bodem, ondergrond en grondwater te bevorderen. Het ministerie van IenW is coördinator van het programma, vanuit zijn systeemverantwoordelijkheid voor het bodem-watersysteem. Het programma wordt in samenwerking met betrokken departementen en decentrale overheden ingevuld. Het programma bouwt voort op de structurerende keuzes uit «Water en Bodem Sturend» en het convenant en de bestuurlijke afspraken en samenwerkingsagenda Bodem en Ondergrond 2022-2030.

In 2024 hebben verschillende werksessies plaatsgevonden. Op 25 april 2024 vond er via een webinar een brede stakeholdersessie plaats en op 21 mei 2024 een expertbijeenkomst. Bij deze bijeenkomsten is noodzakelijke input opgehaald voor de uitwerking van de programmalijnen. Deze worden in de volgende stappen verder uitgewerkt. Het eerste resultaat hiervan is de contourennotitie die in november 2024 met de Tweede Kamer gedeeld is.

Vitale bodems

In 2024 zijn de onderhandelingen over een voorstel voor een bodemmonitoringsrichtlijn onder het Belgisch voorzitterschap voortgezet en is er een akkoord over de richtlijn bereikt in de milieuraad van 17 juni. Het Pools Voorzitterschap heeft aangegeven het voorstel verder te willen brengen in 2025. Uitgangspunt van de richtlijn is dat de bodem dezelfde bescherming verdient als water en lucht. Schattingen geven aan dat 60-70% van de bodems in de EU niet vitaal zijn.  De inzet van de Europese Unie is dat in 2050 alle bodemecosystemen weer vitaal zijn. Vitale bodems zijn essentieel om klimaatneutraliteit te bereiken en weerbaarder te worden tegen klimaatverandering, om een schone en circulaire economie te ontwikkelen, het biodiversiteitsverlies om te buigen, de menselijke gezondheid te beschermen, woestijnvorming te stoppen en bodemdegradatie te keren binnen Europa. De komende jaren zal gewerkt worden aan de uitwerking van deze richtlijn.

Herijking bodemregelgeving

De komende jaren wordt aan de herijking van de bodemregelgeving gewerkt. Solide, toekomstbestendige kaders in de regelgeving zijn nodig om aan te sluiten op de ontwikkelingen waar Nederland voor staat. De herijking bestaat uit twee fases. Fase 1 richt zich op het aanpakken van actuele knelpunten in de huidige uitvoeringspraktijk binnen het huidige wettelijke kader. Fase 2 betreft de noodzakelijke modernisering/ herinrichting van de bodem wet- en regelgeving om deze toekomstbestendig te maken. In 2024 zijn in het kader van fase 1 knelpunten in de uitvoeringspraktijk in beeld gebracht en oplossingsrichtingen geformuleerd. Ook is gestart met de scopebepaling van fase 2.

Programma Kwalibo

Het ministerie van IenW heeft de afgelopen jaren samen met private en publieke partijen gewerkt aan de verbetering van het Kwalibo-stelsel (Kwaliteitsborging bij bodemintermediairs). Eind 2024 is dit verbetertraject afgerond. De meeste verbetermaatregelen zijn geïmplementeerd. Tevens is de samenwerking geïntensiveerd. Deze publiek-private samenwerking wordt voortgezet.

Hersanering EMK-terrein

In 2024 is na een lange aanloopfase en heroriëntatie gestart met de hersanering van het EMK-terrein. De heroriëntatie heeft ertoe geleid dat er aanvullende werkzaamheden nodig zijn. De oorspronkelijke overeenkomst met de opdrachtnemer is daarvoor in 2024 gewijzigd. De Tweede Kamer is hierover in juni geïnformeerd (30 015, 35 334, nr. 122). Het betreft één van de grootste en meest complexe bodemsaneringen van Nederland. Er wordt gesaneerd in een hal om de overlast voor de omgeving zo beperkt mogelijk te houden. De hal wordt gedurende de totale looptijd van de bodemsanering in totaal vijf keer verplaatst. De eerste halfase is in november afgerond. Voorafgaand aan de start van de sanering zijn op 12 en 13 april vorig jaar open dagen georganiseerd. Na afloop van de sanering wordt het terrein overgedragen aan de gemeente Krimpen a/d IJssel en krijgt het een nieuwe bestemming als bedrijventerrein.

Subsidies drink- en afvalwatervoorziening Caribisch Nederland

• – DrinkwaterDoor de kleinschaligheid en dure processen om drinkwater uit zeewater te maken, zijn de kosten voor drinkwater op Bonaire, Sint Eustatius en Saba hoog. Om de toegankelijkheid van drinkwater te borgen en de inwoners tegemoet te komen in de hoge kosten van drinkwater, is er de afgelopen jaren door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat subsidie verleend. Dit betekent dat het vaste tarief voor drinkwater op Bonaire en Sint Eustatius ongeveer $ 7,50 bedraagt (in plaats van het werkelijke tarief van respectievelijk $ 47 en $ 95). Voor Saba wordt de prijs van 3 en 5 gallon flessen verlaagd van resp. $ 16 en $ 19 naar $ 2,50 en $ 3,25.

  Met het koopkrachtpakket van de Miljoenennota 2024 is de subsidie in 2024 eenmalig aangevuld om de vaste kosten voor drinkwater met 40-50% te verlagen ten opzichte van de reeds gesubsidieerde tarieven.

  Het ministerie van IenW kan ook subsidies verstrekken voor incidentele investeringen in de drinkwatervoorziening in Caribisch Nederland. In 2024 zijn o.a. investeringen gedaan voor het verbeteren en uitbreiden van het  drinkwaternet op Sint Eustatius. Deze investeringen dragen bij aan een betrouwbare, toegankelijke en duurzame voorziening zoals bedoeld in de Wet elektriciteit en drinkwater BES.

• – AfvalwaterHet Ministerie van IenW heeft in het kader van de Wet Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer BES (Wet VROM BES) het Natuur- en mileubeleidsplan 2020-2030 (NMBP) medeondertekend en staat daarmee mede aan de lat om de doelen daarin te realiseren. Hieronder valt ook het duurzamer maken van het afvalwaterbeheer.

  In 2024 is een bijzondere uitkering van € 2.342.000,- verstrekt aan het Openbaar Lichaam Sint Eustatius voor de aanleg en implementatie van een centrale afvalwaterzuiveringsinstallatie. Ook is USD 135.000,- verstrekt aan het Openbaar Lichaam Saba voor een analyse van het grondwatersysteem op het eiland en hoe verontreiniging uit beerputten zich via die route verspreidt naar het (mariene) milieu. Aan het Openbaar Lichaam Bonaire is een bijdrage van 1 miljoen euro geleverd voor de exploitatiekosten van de rioolwaterzuiveringsinstallatie.

Grondwater

Zoals in het advies van de Studiegroep Grondwater reeds werd aangegeven, staat de beschikbaarheid van zoet grondwater van voldoende kwaliteit voor toekomstige generaties onder druk. Ook uit de Tussenevaluatie van de Kaderrichtlijn Water (2024) blijkt dat situatie van het grondwater, zowel kwaliteit als kwantiteit, steeds verder verslechterd. Een omslag is nodig om de duurzame bescherming van de grondwater te borgen. Er is onvoldoende zicht op de hoeveelheid grondwater die wordt onttrokken, waardoor het lastig is hier beter grip op te krijgen. Ook ontbreekt het aan voldoende zicht op de verontreiniging van het bovenste grondwater. Verontreinigingen van het grondwater verplaatsen zich ondertussen langzaam naar diepere lagen en vormen een bedreiging o.a. drinkwatervoorziening uit grondwater. Om deze knelpunten aan te pakken zijn, vaak samen met de regionale grondwaterbeheerders, de eerste stappen gezet. Zo is er instemming om samen tot een ‘signaleringsmeetnet’ voor grondwaterkwaliteit te komen in het bovenste grondwater, om zo eerder de grondwaterverontreinigingen in beeld te krijgen en hierop te kunnen acteren. Daarnaast is onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om de vergunning-meldingsplicht voor grondwateronttrekkingen meer uniform te maken. Daarbij is ook gekeken naar de mogelijkheden voor het periodiek herzien van deze vergunningen. IenW werkt op dit moment aan het programma Bodem, Ondergrond en Grondwater. In dit programma worden onder andere de begrenzing en bescherming van de Nationale Grondwater Reserves (NGR) vastgelegd. Deze diepe en schone grondwatervoorraden kunnen ingezet worden voor de drinkwatervoorziening op de langere termijn (na 2050) en tijdens extreme crisisscenario’s als calamiteitenvoorziening. Vanwege de toenemende druk op de drinkwatervoorziening, is dit van groot belang.

Onderstaand is per artikelonderdeel, zoals opgenomen in de budgettaire tabel, voor de financiële instrumenten zoveel mogelijk aangegeven waarvoor de financiële overdracht in het jaar 2024 is aangewend.

4. Ruimtegebruik bodem (€ 140,4 miljoen)

De volgende financiële instrumenten zijn ingezet:

Opdrachten (€ 21,5 miljoen).

• – Bodem en STRONG (€ 17,6 miljoen). De uitgaven voor opdrachten hadden met name betrekking op de sanering van het Stormpolderdijk terrein te Krimpen aan den IJssel waarvoor het ministerie zelf opdrachtgever is.

• – RWS Leefomgeving (€ 2,1 miljoen). Betreft uitgaven ter dekking van de opdrachten aan RWS in het kader van de Fysieke Leefomgeving en de Omgevingswet voor BOA en onderzoeken omtrent waterkwaliteit.

• – Fysieke Leefomgeving en de Omgevingswet (€ 0,1 miljoen).

  Hieronder waren onder andere geraamd de bijdragen aan het Serviceteam Rijk Omgevingswet (BZK) dat als opdracht heeft de regelgeving van het Rijk onder de Omgevingswet te digitaliseren, de kosten inzake de beheerovereenkomst Digitaal Stelsel Omgevingswet-Landelijke Voorziening en het Informatiepunt Leefomgeving, waarvoor de middelen zijn overgeboekt naar BZK.

• – Overige opdrachten (€ 1,7 miljoen). Tenslotte zijn opdrachten verleend voor beleidsinhoudelijke onderzoeken en evaluaties aan derden op het gebied van bodem, ondergrond, bodemenergie en Caribisch Nederland.

Subsidies (€ 26,5 miljoen).

• – Bedrijvenregeling (€ 16,1 miljoen). Op grond van de Wet bodembescherming en het Besluit financiële bepalingen bodemsanering zijn subsidies ten behoeve van saneringsmaatregelen van bedrijven verstrekt.

• – Subsidies voor Caribisch Nederland (€ 9,3 miljoen).Betreft subsidies voor een betaalbare drinkwatervoorziening in Caribisch Nederland. De subsidies zijn verleend aan de nutsbedrijven op Bonaire en Sint Eustatius, zodat zij de vaste drinkwatertarieven per maand kunnen verlagen t.o.v. de kostprijs. Op Saba is de subsidie verleend aan het Openbaar Lichaam (dat zelf de drinkwatervoorziening beheert) ten einde de distributiekosten van Reverse Osmosis en de kosten van gebotteld drinkwater te verlagen en daarmee ook de tarieven voor de inwoners t.o.v. de kostprijs te verlagen. Tevens zijn er subsidies verleend voor investeringen in de drinkwatervoorziening op Bonaire en Sint Eustatius en voor de afvalwatervoorziening op Bonaire (RWZI).

• – Overige subsidies (€ 1,1 miljoen). Betreft subsidies aan de Land-en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO) om de financiering voor de bemensing van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) te verlengen. Het DAW is een programma om agrariërs te stimuleren om maatregelen te nemen voor schoner en voldoende water, o.a. door middel van demobedrijven, pilotprojecten en communicatie met en naar boeren.

Bijdragen aan agentschappen (€ 8,0 miljoen).

• – Rijkswaterstaat (€ 4,4 miljoen). Aan de Uitvoeringsorganisatie bodem en ondergrond van Rijkswaterstaat zijn bijdragen verstrekt voor het verrichten van en ondersteuning van de beleidsontwikkeling op het gebied van bodem en ondergrond en voor de ondersteuning van de uitvoering van de bodemtaken onder de omgevingswet.

• – RIVM (€ 3,6 miljoen). De bijdrage aan het RIVM is ingezet voor opdrachten met betrekking tot Bodem en Ondergrond, waaronder onderzoeken naar zeer zorgwekkende stoffen zoals PFAS.

Bijdragen aan medeoverheden (€ 84,3 miljoen).

• – Meerjarenprogramma Bodem (€ 81,9 miljoen)Tussen het Rijk en de andere overheden (Het Interprovinciaal Overleg (IPO), de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Unie van Waterschappen (UvW) ) zijn eind 2022 bestuurlijke afspraken gemaakt over een meerjarige aanpak voor de uit te voeren saneringen. De uitgaven hebben betrekking op de afronding van de aanpak van de historische bodemverontreinigingen en op de aanpak van andere bodemverontreinigingen waarvan de problematiek niet door een lokale overheid alleen gedragen kan worden, waaronder ook PFAS en lood. Daarnaast heeft het Rijk in het verleden afspraken gemaakt met individuele lokale overheden over de financiering van enkele specifieke bodemsaneringslocaties, die ook in 2024 nog doorliepen.Tevens zijn er bijdragen verleend in het kader van de bestuurlijke afspraken bodem en ondergrond ten behoeve van kennisontwikkeling en -deling en een efficiencyimpuls in de dagelijkse uitvoering van bodemtaken door bevoegde gezagen en omgevingsdiensten.

• – Bijdragen Caribisch Nederland (€ 2,5 miljoen)In 2024 zijn bijdragen verstrekt aan Caribisch Nederland ten behoeve van een centrale afvalwaterzuiveringsinstallatie op St Eustatius en afvalwater- en regenwaterbeheer op de eilanden.