Inleiding

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) staat voor een ondernemend en duurzaam Nederland. Samen met zijn partners werkt EZK aan de welvaart van alle Nederlanders, nu en later. Wij spannen ons in om de Nederlandse economie te versterken en weerbaar te maken voor de toekomst. Het belang van een weerbare en wendbare economie is afgelopen jaar nog nadrukkelijker naar voren gekomen. Terwijl de hevigheid van de coronacrisis afnam diende de volgende crisis zich alweer aan na de Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende energieschaarste. Het adresseren van deze energieschaarste en bijbehorende economische problemen is en blijft een belangrijke opgave. Dit onderstreept nog sterker het belang van een succesvolle klimaat- en energietransitie, op weg naar een duurzame samenleving met schone, betrouwbare en betaalbare energie en industrie. We staan voor een open economie met een sterke internationale concurrentiepositie. We stimuleren innovatie en benutten de economische en maatschappelijke kansen. We geven ondernemers de ruimte en borgen de balans tussen de belangen van bedrijven en consumenten. Deze opgaven vragen erom dat verduurzaming en economische ontwikkeling waar mogelijk hand in hand gaan. We moeten de economische kansen van verduurzaming waar mogelijk verzilveren. Juist ook om de transities waar we voor staan succesvol te volbrengen, hebben we een sterke economie met vindingrijke ondernemers hard nodig.

Macro-economisch beeld en uitdagingen voor EZK

De Nederlandse economie herstelde zich in 2022 sterk, mede geholpen door het aflopen van de maatregelen die nodig waren vanwege COVID-19. Door de sterke economische groei van 4,2 procent in 2022 is de economie weer groter dan voor de coronacrisis, en kwam de economie zelfs ongeveer weer op het oude groeipad terecht. Het herstel was daarmee krachtiger dan in de meeste andere Europese landen. De veerkracht van Nederlandse ondernemers is hierin bepalend geweest, en ook de steunpakketten hebben een bijdrage geleverd aan het bestendigen van de economie. Waakzaamheid ten aanzien van corona blijft nodig: de pandemie is meermaals onvoorspelbaar gebleken.

Het bekoelen van de coronacrisis viel samen met een snel stijgende inflatie in het begin van 2022. Tekorten van aardgas, onder andere veroorzaakt door afnemende winning in Noordwest-Europa en de sterk gestegen vraag in Azië, leidden in 2021 al tot oplopende energieprijzen; de coronacrisis en bijbehorende problemen in internationale waardeketens zorgden voor prijsstijgingen bij tal van goederen. Hier bovenop kwam in februari 2022 de Russische invasie van Oekraïne. De oorlog in Oekraïne is uiteraard in de eerste plaats een catastrofe voor de Oekraïense bevolking. Naast het grote leed daar heeft de oorlog ook economische gevolgen voor de wereldeconomie, ook in Nederland. Het heeft geleid tot grotere energieschaarste, en tot prijsstijgingen van voedsel en andere producten. Deze combinatie van factoren heeft geleid tot een inflatie van circa 10 procent in 2022.1

Een belangrijke opgave voor EZK in 2022, maar ook in de komende jaren, is het verminderen van de energieschaarste. Hierin zijn in 2022 al belangrijke stappen gezet. Spaarzaamheid van huishoudens en innovatie van ondernemers hebben de energievraag in 2022 met tientallen procenten gedrukt. Ook aan de aanbodzijde is er veel werk te verzetten om de energieschaarste te verminderen. De snelle groei van hernieuwbare energiebronnen heeft de hoeveelheid aardgas die nodig is voor elektriciteitsopwekking substantieel verminderd. De krachtige inzet van het kabinet op expansie van deze energiebronnen heeft zo bijgedragen aan het tegengaan van energieschaarste. Met het oog op de klimaatdoelstellingen en een onafhankelijkere energievoorziening zal EZK hier de komende jaren op blijven inzetten. Ook de ingebruikname van twee drijvende LNG-terminals in de Eemshaven is belangrijk geweest voor het terugdringen van schaarste. Mede dankzij de grotere import van LNG in Europa daalde de aardgasprijs na de zomer van 2022 sterk. Tegelijkertijd blijft het verloop van energieprijzen onzeker. Om deze onzekerheid voor huishoudens te verminderen en de koopkrachtdaling te beperken is daarom gekozen voor een prijsplafond voor energie in 2023. De prijzen die huishoudens en andere kleine verbruikers moeten betalen voor energie worden hiermee gemaximeerd. Ook voor het mkb worden de gevolgen van hoge energiekosten gedempt, middels de Tegemoetkoming Energiekosten (TEK).

Naast de oplopende inflatie is een belangrijk knelpunt voor de economie de krapte op de arbeidsmarkt. Zelfs de kentering in de conjunctuur in de tweede helft van 2022, die onder andere volgde uit de oplopende inflatie, verminderde deze krapte nauwelijks. De krapte op de arbeidsmarkt is een gevolg van een nog steeds krachtige economie. De krapte gaat echter gepaard met serieuze problemen. Het maakt het lastiger voor bedrijven om te groeien, bemoeilijkt publieke dienstverlening en kan belangrijke transities in de weg staan. Het is voor EZK belangrijk dat deze krapte een stimulans is voor innovatief ondernemerschap en de inzet van arbeidsbesparende technologie. Dit vermindert niet alleen de krapte, maar is ook een belangrijke motor van economische groei.

Zonder economische groei is het niet mogelijk om de collectieve voorzieningen - van de zorg, AOW en defensie tot het onderwijs - op peil te houden, laat staan te verbeteren. Daarnaast is productiviteitsgroei bepalend voor loongroei, zodat huishoudens ook de economische groei terugzien in hun portemonnee. Groei is daarnaast nodig voor belangrijke maatschappelijke transities, en voor de betaalbaarheid hiervan. EZK heeft daarom ook in 2022 onverminderd doorgewerkt aan het verhogen van de duurzame economische groei voor Nederland, ook op de lange termijn. EZK streeft daarbij nadrukkelijk naar duurzame groei, die per saldo én op de lange termijn bijdraagt aan het welzijn van huidige en toekomstige generaties en ook in overeenstemming is met andere beleidsdoelen, zoals het mitigeren van klimaatverandering.

Nationaal Groeifonds

Een van de belangrijkste instrumenten van het kabinet om deze duurzame economische groei een impuls te geven, is via het in 2020 opgerichte Nationaal Groeifonds. In 2022 is het tweede advies van de adviescommissie Nationaal Groeifonds gepubliceerd. Het kabinet heeft op basis van dit advies besloten voor 28 verschillende voorstellen middelen beschikbaar te stellen of te reserveren, met een totale omvang van meer dan € 6 mld.2 Tevens zijn de voorbereidingen gestart van de derde investeringsronde. 

Duurzaam Nederland

Nederland staat voor een ongekende transitie op het gebied van duurzaamheid en een klimaatneutrale economie. EZK kiest daarom voor een realistische, ambitieuze en groene groeistrategie, die het streven naar economische groei en versterking van de concurrentiepositie combineert met het verbeteren van het milieu en gebruikmaakt van initiatieven in de samenleving. De komende jaren zullen onder andere in het teken staan van de groei van hernieuwbare energie, energiebesparing, leveringszekerheid, onafhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen en de transitie naar een circulaire economie.

De energiecrisis

2022 is een bijzonder jaar geweest waarin door de oorlog in Oekraïne Nederland onder andere te kampen heeft gehad met hoge energieprijzen. Er zijn dan ook veel maatregelen genomen ten aanzien van de leveringszekerheid en betaalbaarheid van energie.

In maart 2022, kort nadat de oorlog in Oekraïne is begonnen, werd een pakket aan maatregelen bekendgemaakt: een eenmalige energietoeslag voor lage inkomens, een verlaging van de btw op energie, een accijnsverlaging van benzine en diesel en aanvullende energiebesparende maatregelen. Hierop volgden in september extra maatregelen om Nederlandse burgers meer betalingszekerheid te geven. Er werd bijvoorbeeld aangekondigd dat huishoudens en andere kleinverbruikers in november en december konden rekening op een korting van €190 per maand op de energierekening. In 2023 kwam hiervoor een prijsplafond op energie voor huishoudens en andere kleinverbruikers in de plaats. Al deze maatregelen hebben bijgedragen aan het verlichten van de energierekeningen van de meeste huishoudens.

Naast de betaalbaarheid van energie, kwam ook de leveringszekerheid van energie in gevaar als directie aanleiding van de oorlog in Oekraïne. Als gevolg hiervan heeft zowel op Europees gebied als binnen Nederland veel plaatsgevonden, zoals de eerdergenoemde ingebruikname van twee LNG-terminals in de Eemshaven. Terwijl Russische energie steeds meer werd geboycot op Europees niveau, heeft Nederland onder meer gewerkt aan het verbeteren van de eigen interne energieopslag en het versterken van het Nederlandse energienet.

De oorlog in Oekraïne heeft ook geleid tot versnelling van verduurzaming. Mede hierdoor zit de energietransitie in een stroomversnelling en groeit het aanbod van hernieuwbare energie snel. Ondanks de grote investeringen die zijn gedaan door netbeheerders, loopt het elektriciteitsnet toch tegen zijn grenzen aan. Dit maakt het moeilijker voor bedrijven en industrie om te investeren in verduurzaming, aangezien zij hierbij worden gehinderd door een tekort aan transportcapaciteit. Om deze congestie op het elektriciteitsnet tegen te gaan is in december 2022 het Landelijk Actieprogramma Netcongestie (LAN) gepresenteerd. In dit programma verbinden het Rijk, medeoverheden, de Autoriteit Consument en Markt (ACM), netbeheerders en marktpartijen zich gezamenlijk aan concrete acties.3 Met het actieprogramma willen de betrokken partijen aan meerdere knoppen tegelijkertijd draaien om de problemen met het volle stroomnet zoveel mogelijk te beperken en te voorkomen. Dit is in het bijzonder van belang omdat de komende jaren getekend zullen worden door elektrificatie en het groeiende aandeel van hernieuwbare energie.

Fit-for-55

Om de klimaatdoelstellingen in de EU en in Nederland te kunnen implementeren heeft het kabinet voortvarend gewerkt om belangrijke onderdelen uit het Fit-for-55 pakket af te ronden.4 Zo zijn in 2022 de trilogen afgerond voor de aanscherping van het Europese emissiehandelsysteem (ETS), inclusief opname van de maritieme- en scheepvaartsector. Daarnaast is een nieuw ETS ingericht voor de gebouwde omgeving en mobiliteit met daaraan gekoppeld een Sociaal Klimaatfonds om sociale gevolgen bij armere bevolkingsgroepen op te vangen.5 Ook zijn de nationale doelen voor de individuele EU-lidstaten (ESR) vastgesteld en is er gewerkt aan het inrichten van een koolstofheffing aan de grens (CBAM). EZK heeft zich hierbij ingespannen voor snelle besluitvorming en behoud van het ambitieniveau teneinde het 2030-doel van 55 procent te kunnen halen.

Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (MIEK)

In het Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie & Klimaat (MIEK) werkt de overheid samen met industrie, energieproducenten en netbeheerders om projecten voor de infrastructuur van energie en grondstoffen te versnellen. Dit zijn projecten die belangrijk zijn voor de verduurzaming van de industrie, gebouwde omgeving, landbouw en mobiliteit en voor de realisatie van windenergie op zee. In 2022 zijn vijf nieuwe projecten toegelaten tot het MIEK: aanlanding wind-op-zee projecten, H-Vision, importterminals van waterstof in Rotterdam, het Noordzeekanaalgebied en Aramis. Deze projecten dragen onder andere bij aan het behalen van de vastgestelde klimaatdoelen. Naast nieuwe projecten heeft er ook voortgang plaatsgevonden op een aantal huidige MIEK-projecten. De landelijke waterstofinfrastructuur en de Deltacorridor gaan bijvoorbeeld door naar de volgende fase binnen het MIEK. Voor de Deltacorridor is hierbij een besluit genomen tot het oprichten van een publieke projectorganisatie om zo vanuit het Rijk het project te ondersteunen.

Wind Op Zee

Met het programma Noordzee en de Aanvullende Routekaart Windenergie op Zee 2030 is in 2022 de ambitie voor windenergie op zee rond 2030 verdubbeld naar circa 21 GW. Dit is een enorme klus, omdat deze aanvullende ambitie parallel aan de reeds geplande windparken moet worden gerealiseerd in een korter tijdsbestek. Door processen parallel te plannen en meer risico’s bij het Rijk en bij TenneT neer te leggen, streeft het kabinet er niettemin naar deze doelstellingen te halen. Tegelijkertijd wordt er ook al vooruitgekeken naar en gewerkt aan de plannen voor windparken na 2030. Daarbij zullen grotere gebieden verder op zee worden benut voor de productie van elektriciteit en waterstof uit windenergie op zee.

In 2022 hebben ten slotte meerdere tenders plaatsgevonden voor de exploitatie van windenergiegebieden: Hollandse Kust West kavel VI en Hollandse Kust West kavel VII. De twee windparken hebben beide een capaciteit van ten minste 700 MW en zullen hernieuwbare elektriciteit produceren zonder overheidssubsidie. Netbeheerder TenneT gaat twee platforms (stopcontacten op zee) met twee netaansluitingen binnen het gebied plaatsen om de windparken te verbinden met het Nederlandse elektriciteitsnet.

Ondernemend Nederland

EZK staat voor een ondernemend Nederland. Dat is een Nederland vol vernieuwers en toekomstbouwers, een vestigingsplaats voor het mkb, innovatieve starters en grote, productieve internationale bedrijven. Dat is een dynamisch Nederland waarin we met innovatieve oplossingen komen, door nieuwe technologieën toe te passen, effectief op te schalen, en het onbekende aan te gaan. Het EZK-beleid is erop gericht ondernemers de ruimte te geven om tot vernieuwing te komen. Een belangrijk speerpunt voor EZK in 2022 was dan ook het ondernemingsklimaat. Vanwege de grote rol die bedrijven spelen in onze welvaart, moeten we bedrijvigheid behouden, koesteren en aantrekken.

Op tal van beleidsterreinen die raken aan het ondernemingsklimaat heeft EZK in 2022 weer stappen gezet. EZK heeft beleid gevoerd om innovatie aan te jagen, economische veiligheid te borgen, de industrie en het mkb te laten bloeien en regionale ontwikkeling te stimuleren.

Ondernemingsklimaat

In oktober 2022 is de strategische agenda voor het ondernemingsklimaat gepubliceerd.6 EZK zet in op de versterking van het ondernemingsklimaat. Dat betekent én de basis op orde houden én een keuze voor extra inzet van het kabinet op het stimuleren van bedrijfsactiviteiten die substantieel bijdragen aan de digitalisering, verduurzaming en weerbaarheid van onze economie. In de agenda zijn acties genoemd om het inzicht in de ontwikkelingen van het ondernemingsklimaat te verdiepen, zijn de strategische uitgangspunten uiteengezet voor en zijn de acties op bepalende factoren van het ondernemingsklimaat omschreven. Zo is EZK, onder andere, een monitor ondernemingsklimaat en een impacttoets voor ‘nationale koppen’ op Europese regelgeving aan het uitwerken. Deze toets zal, ten behoeve van het besluitvormingsproces van het kabinet, inzichtelijk maken hoe de Nederlandse vertaling van EU-regels zich verhoudt tot vergelijkbaar beleid in andere (Europese) landen en wat het effect hiervan is op onze concurrentiepositie.

Innovatie

Innovatie draagt bij aan oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen, is een belangrijke aanjager voor productiviteitsgroei en levert een grote bijdrage aan onze concurrentiekracht. Het Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid (MTIB) versnelt de transitie naar een duurzame, gezonde, veilige en klimaatneutrale samenleving én versterkt de concurrentiekracht van ons land.

EZK heeft in 2022, gezamenlijk met het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, de kabinetsinzet ter versterking van het innovatiebeleid kenbaar gemaakt. 7 De drie speerpunten zijn het scheppen van de juiste randvoorwaarden voor R&D en innovatie, strategische keuzes bij de inzet van middelen en een doelmatig en toegankelijk instrumentarium. De richting en uitgangspunten die in deze brief kenbaar zijn gemaakt zijn leidend voor het proces om dit jaar tot herijkte missies, nieuwe Kennis- en Innovatieagenda’s (KIA’s) en het Kennis- en Innovatieconvenant (KIC) te komen. Ook zijn stappen gezet bij de besteding van middelen uit het fonds Onderzoek en Wetenschap voor TO2-faciliteiten, EU-matching en EU-partnerschappen.

Een belangrijk instrument voor innovatie is het in 2020 opgerichte Nationaal Groeifonds. In 2022 besloot het kabinet dat zes investeringsvoorstellen die EZK had ingediend bij het fonds op het terrein van R&D en Innovatie bekostigd gaan worden.8 Het gaat om de projecten Circulaire Plastics NL (€ 220 mln), Groenvermogen II (€ 250 mln), Nieuwe Warmte Nu! (€ 200 mln), NXTGEN HIGHTECH (€ 450 mln), Oncode-PACT (€ 164 mln) en PhotonDelta (€ 471 mln), met als totale som ruim € 1,75 mld. Hiermee kunnen de komende jaren grote investeringen worden gedaan om kansrijke ecosystemen in Nederland te versterken. Daarmee wordt geïnvesteerd in het toekomstig verdienvermogen van Nederland en bijgedragen aan het vinden van oplossingen voor belangrijke maatschappelijke vraagstukken.

In 2022 is ook de bilaterale en trilaterale innovatiesamenwerking verder ontwikkeld. Door de Nederlandse inschrijving van €389 mln bij de Ministeriële Conferentie van de European Ruimteagentschap (ESA) nemen de investeringen van Nederland via ESA ten opzichte van 2019 met 37 procent toe. Deze inschrijving maakt het mogelijk dat Nederlandse overheden en bedrijven ruimtevaarttechnologie bij de grote transities kunnen inzetten.9 

Economische veiligheid

Een open economie en vrije handel vergroten de Nederlandse welvaart. Goede afspraken over concurrentieverhoudingen via multilaterale organisaties hebben daarvoor een basis gelegd. Geopolitieke ontwikkelingen en haperingen in mondiale waardeketens leggen echter kwetsbaarheden van open en vrije markten bloot. Zo zien we dat ons omringende machtsblokken protectionistisch handelen en proactief – soms ook agressief – beleid voeren om hun technologische positie te versterken en via economie hun geopolitieke invloed proberen te vergroten.

Tegen deze achtergrond spannen we ons in om onze economische veiligheid te beschermen en streven we op Europees niveau naar ‘open strategische autonomie’. Dat stelt ons in staat om onze publieke belangen te blijven borgen in een onderling verbonden wereld. ‘Open’ staat voor open economie, waarbij de EU een wereldwijde speler is met wederzijdse afhankelijkheden, die bij voorkeur multilateraal samenwerkt en waar handel op regels gebaseerd is. De veranderde geopolitieke context vraagt echter ook om waakzaamheid. Door ongewenste overnames kunnen ongewenste strategische afhankelijkheden ontstaan en kan hoogwaardige kennis weglekken, met gevolgen voor onze concurrentiekracht of zelfs nationale veiligheid.

Een belangrijk resultaat voor EZK rondom economische veiligheid is de Wet Veiligheidstoets voor investeringen, fusies en overnames (Vifo), die in 2022 door de Tweede en Eerste Kamer is aangenomen. De wet zorgt voor een veiligheidstoets voor investeringen, fusies en overnames die een risico kunnen vormen voor de nationale veiligheid. 10 De veiligheidstoets geldt voor drie soorten bedrijven en organisaties in Nederland: vitale aanbieders, ondernemingen met sensitieve technologie en beheerders van bedrijfscampussen. Deze actoren dienen investeringen, fusies en overnames te melden bij het Bureau Toetsing Investeringen (BTI) van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Het BTI beoordeelt vervolgens of een risico ontstaat voor de nationale veiligheid. Met deze wet is een belangrijke waarborg ingebouwd om ongewenste investeringen, fusies en overnames te voorkomen.

Ten slotte is in december 2022 de Nationale Grondstoffenstrategie gepresenteerd aan de Tweede Kamer.Met deze strategie wordt ingezet op voldoende beschikbaarheid van kritieke mineralen en metalen, circulariteit, op het vinden van minder schaarse alternatieven en verkleinen van de impact op mens en milieu. Dit is van belang voor zowel het voorkomen van eenzijdige afhankelijkheden als voor het duurzaam verdienvermogen en de omslag naar circulariteit.

Industriebeleid

Voor de toekomst van de Nederlandse industrie is het essentieel dat de omslag naar circulariteit en klimaatneutraliteit wordt ingezet. Een succesvolle verduurzaming van de industrie dient verschillende doelen: de industrie is een hoogproductieve sector met veel economische waarde, onze open strategische autonomie is erbij gebaat en het is nodig voor de brede transities naar circulariteit en klimaatneutraliteit. Een succesvolle groene industrie in Nederland is niet alleen goed voor onze eigen duurzaamheidsdoelen, maar ook voor de mondiale omslag die nodig is.

Vanuit deze gedachte heeft het kabinet besloten om maatwerkafspraken te maken met de twintig grootste industriële uitstoters van broeikasgassen van Nederland. Deze bedrijven worden hierbij uitgedaagd zelf met ambitieuze plannen te komen om uitstoot te reduceren, bij henzelf en in de keten, en de impact op de leefomgeving te verbeteren. In 2022 zijn met drie bedrijven hiertoe ‘expressions of principles’ getekend: Tata Steel, DOW en Nobian. Hiermee wordt de eerste concrete stap naar juridisch afdwingbare maatwerkafspraken gezet.

Een ander speerpunt was het opstellen van sectorplannen voor corona. Hoewel corona in 2022 geen grote belemmering meer was voor de economie, is het belangrijk om voorbereid te zijn op eventuele oplevingen van het virus. Hiertoe zijn in september de sectorplannen opgeleverd die schetsen welke maatregelen goed aansluiten bij de sector. Sectoren weten door hun ervaringen uit de afgelopen jaren immers het beste wat wel en niet werkt om verspreiding van het virus tegen te gaan en tegelijkertijd economische activiteit te behouden.

Ten slotte is voortgang geboekt rond de Chips Act. Dit Europese initiatief is gericht op onderzoek naar, ontwikkeling van en productie van halfgeleiders (chips). Halfgeleiders zijn essentieel in allerlei producten, en de innovaties in deze sector zijn ook hard nodig voor andere technologieën zoals kwantum, kunstmatige intelligentie en fotonica. Europese samenwerking is nodig voor de competitiviteit van deze sector en het behoud van onze welvaart en veiligheid. De Europese Commissie heeft in maart 2022 een voorstel voor de Chips Act gepresenteerd, waarover in december 2022 een algemene oriëntatie is bereikt.

Midden- en kleinbedrijf

Het mkb zorgt voor werkgelegenheid, levert nieuwe producten en diensten, en draagt bij aan oplossingen voor alledaagse en maatschappelijke uitdagingen. Om mkb’ers nog beter in staat te stellen de vruchten te plukken van de groeiende en snel veranderende economie heeft EZK ook in 2022 veel aandacht voor het mkb gehad.

De sterke stijging van de energieprijzen was voor het mkb een belangrijke uitdaging. Dit geldt in het bijzonder voor het energie-intensieve mkb. Om de gevolgen van de prijsschok voor deze groep bedrijven te dempen is de tijdelijke Tegemoetkoming Energiekosten (TEK) aangekondigd. In het eerste kwartaal van 2023 kunnen bedrijven waarvoor de energiekosten ten minste 7 procent van de omzet beslaan zich aanmelden voor een tegemoetkoming met terugwerkende kracht tot 1 november 2022.11 Met deze regeling voorkomen we dat bedrijven in grote getale omvallen als gevolg van de extreme energieprijzen in 2022. Met de tijdelijkheid wordt tegelijkertijd gestimuleerd dat bedrijven zich blijven aanpassen aan de veranderde omstandigheden en dat de kosten voor de regeling niet te veel oplopen.

In 2022 zijn eveneens stappen gezet rond de Borgstelling MKB-Krediet Groen (BMKB-Groen).12 Dit instrument helpt ondernemingen bij verduurzaming door tegen gunstige voorwaarden garanties te bieden voor groene investeringen, bijvoorbeeld in hernieuwbare energie of energiebesparing. Per november 2022 kunnen mkb’ers gebruikmaken van de regeling via non-bancaire financiers. Banken sluiten hier in 2023 bij aan. Ten slotte heeft EZK, in samenwerking met SZW en OCW, in 2022 gewerkt aan het Actieplan Groene en Digitale banen.13 Dit actieplan is erop gericht de arbeidsmarktkrapte rond de klimaattransitie en de digitale transitie te verlichten. De pijlers onder het actieplan zijn het verhogen van de instroom in bètatechnisch onderwijs, behoud en vergroten van de instroom in de bètatechnische arbeidsmarkt, het verhogen van arbeidsproductiviteit en het versterken van de governance en het tegengaan van versnippering.14

Regionale ontwikkelingen

Provincies, gemeenten en andere regionale stakeholders zoals ROM’s zijn belangrijke partners bij thema’s als het Missiegedreven Topsectoren- en innovatiebeleid (MITB), de energietransitie, verduurzaming van de industrie, scholing, digitalisering van het mkb en het benutten van innovaties. Door gezamenlijk op te trekken wordt de effectiviteit van zowel het EZK-beleid als dat van de regionale overheden versterkt. In 2022 zijn regionale partners, met name provincies en ROM’s, betrokken bij het Actieplan Innovatie & Valorisatie. In dit actieplan is de cruciale rol van regio’s in het innovatiebeleid voor valorisatie en de aansluiting van het mkb geduid. In de uitvoering van het actieplan komen de ROM’s nadrukkelijker in beeld doordat meer aandacht wordt besteed aan bovenregionale samenwerking. Voorts hebben EZK en provincies eind 2022 afgesproken om de gezamenlijke financiering van de Mkb-innovatiestimulering Regio en Topsectoren in 2023 te continueren.

De energietransitie, de transitie naar een circulaire economie, de ontwikkeling van campussen: allemaal vragen ze om voldoende ruimte. Een goede ruimtelijke inrichting, waarin ruimte is én blijft voor economische activiteiten, is belangrijk voor onze welvaart. In 2022 is het programma werklocaties aangekondigd, gericht op het samen met provincies toekomstbestendig maken van werklocaties. Het in samenwerking met BZK opgezette programma werkt langs een aantal programmalijnen, waaronder het borgen van voldoende ruimte voor economie, het verduurzamen en innoveren van bestaande bedrijventerreinen en het clusteren van grootschalige bedrijfsvestigingen.

De hoogwaardige technologische productie in de Brainportregio versterkt onze eigen internationale concurrentiepositie, de Europese interne markt en geopolitieke autonomie van Nederland en Europa. Het behoud van deze internationale positie is ook van belang voor economische groei in Nederland, maar is zeker geen vanzelfsprekendheid. Daarom is in 2022 met de Brainportregio afgesproken een strategische agenda op te stellen, die zichtbaar maakt hoe economische inhoud, functies en ruimtegebruik zich tot elkaar verhouden in het vestigingsklimaat. Principebesluiten worden door EZK gecoördineerd vanuit het Bestuurlijk Overleg Brainport. Daardoor konden het kabinet en de Brainportregio afspreken om tot 2030 bijna € 1,6 mld te investeren in regionale ontwikkeling en mobiliteit.

Digitale economie

Een succesvolle transitie naar een digitale economie behoort tot de strategische doelen van EZK. De Nederlandse uitgangspositie is uitstekend: onze digitale infrastructuur is van wereldklasse, we hebben ecosystemen met succesvolle startups, scale-ups en innovatieve Nederlandse techbedrijven en een unieke traditie van publiek-private samenwerking. Daardoor behoort Nederland volgens verschillende indices tot de best presterende digitale economieën van Europa. Het behoud van die goede uitgangspositie is echter geen vanzelfsprekendheid, en de belangen zijn groot. Digitalisering is steeds bepalender voor duurzame economische groei, innovatie en een succesvol bedrijfsleven; voor het verminderen van arbeidsmarktkrapte is het een essentiële oplossingsrichting. Technologisch leiderschap heeft bovendien steeds meer een geopolitieke dimensie, vanwege een verhard internationaal speelveld.

Digitale strategie

Om deze uitdagingen te adresseren en de vruchten van de digitale transitie te blijven plukken, heeft EZK in november 2022 een strategie voor de digitale economie uitgebracht.15 Deze strategie geeft nadere invulling aan de ambities, doelstellingen en acties van EZK op het terrein van de digitale economie richting 2030. De strategie zet in op het versterken van ons verdienvermogen, het borgen van publieke waarden en het zorgvuldig afwegen van publieke belangen in een steeds geopolitiekere context.

De strategie heeft een vijftal prioriteiten. Ten eerste zet EZK in op het creëren van de juiste randvoorwaarden voor goedwerkende digitale markten en diensten. Een tweede prioriteit is het stimuleren van digitale innovatie en vaardigheden. Behoud en versterking van veilige, betrouwbare en hoogwaardige digitale infrastructuur is een ander speerpunt van de digitale strategie. Gelet op toenemende zorgen rondom cybersecurity, zowel in de private als publieke sector, is borging hiervan eveneens een prioriteit binnen de digitale strategie. Het laatste speerpunt is het versnellen van de digitalisering van het mkb. Dit is nodig voor zowel de competitiviteit van ons mkb als voor de breedte van de digitale transitie.

Ontwikkeling RDI

Om beter geëquipeerd te zijn voor het groeiend aantal (toezichts-)opgaven is Agentschap Telecom in 2022 begonnen met de reorganisatie naar Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI). In januari 2023 is de organisatie omgegaan naar de nieuwe structuur. Dit betekent onder meer dat RDI vanuit drie themadirecties Apparatuur, Infrastructuur en Digitale Weerbaarheid werkt, ondersteund door de directie Bestuur, Juridische Zaken en Communicatie (BJC) en de directie Mens en Middelen (MM). Uitvoerende taken en toezichtstaken worden op het functioneel niveau gescheiden.

Implementatie Europese wet- en regelgeving

In 2022 zijn mijlpalen bereikt bij verschillende Europese wetstrajecten. Op 26 november trad de Digital Services Act (DSA) in werking, grotendeels in lijn met de Nederlandse inzet. De DSA is gericht op een goede werking van de interne markt en een veilige, voorspelbare, en betrouwbare online omgeving, waarin grondrechten effectief worden beschermd. Op 17 februari 2024 zullen alle dienstverleners die onder de DSA vallen aan de daarin gestelde regels moeten voldoen. Voor zeer grote online platforms en zoekmachines wordt de DSA al eerder van kracht. De Autoriteit Consument en Markt en naar verwachting ook de Autoriteit Persoonsgegevens zullen een rol krijgen bij het toezicht op de DSA.16

Ook zijn vorderingen geboekt rond de Data Governance Act (DGA), waar in 2022 een akkoord over is bereikt in de Europese triloog. De DGA zorgt voor een helder kader voor het vertrouwd delen van data. De DGA maakt het voor consumenten en bedrijven gemakkelijker om hun data vertrouwd te delen en te gebruiken, waarbij wordt voorkomen dat er ongewenste dataconcentraties ontstaan en data op oneigenlijke manier wordt gebruikt. Hiermee zorgt het voor een eerlijker speelveld voor verantwoorde datadeling. De Europese Commissie heeft daarnaast een voorstel gepubliceerd voor de Data Act. Deze beoogt het gebruik van data uit Internet of Things-producten te bevorderen zodat de waarde uit deze data eerlijk wordt verdeeld. In de compromistekst van eind 2022 worden in lijn met de Nederlandse inzet nieuwe maatregelen opgenomen om de interoperabiliteit van clouddiensten te bevorderen. Ten slotte hebben Europese telecomministers in december 2022 een akkoord bereikt over de Artificial Intelligence (AI) Act. De AI Act draagt zorg voor de veiligheid van AI-systemen op de interne markt, met waarborgen voor de bescherming van fundamentele rechten. Daarmee krijgt mensgerichte AI voor ontwikkelaars, ondernemers en consumenten in de EU een impuls. In 2023 start naar verwachting de Europese triloog.

Digitale innovatie, vaardigheden en veiligheid

Voor het versterken van de kennis- en innovatiebasis en het verzilveren van economische kansen rond AI, zijn middelen uit het Nationaal Groeifonds toegekend aan het AiNed-investeringsprogramma. Dit heeft in 2022 geresulteerd in verschillende labs, R&D-projecten en initiatieven rond menselijk kapitaal. Daarnaast heeft EZK geïnvesteerd in het versterken van digitale vaardigheden door het samenwerkingsverband met de Human Capital Agenda ICT te ondersteunen. Ook vond in oktober de lancering van het Nationaal Onderwijslab AI plaats. Dit ontwikkelt de komende tien jaar met onderwijs, wetenschap en bedrijfsleven intelligente digitale onderwijsinnovaties gericht op de verbetering van het primair en voortgezet onderwijs.

EZK heeft daarnaast bijgedragen aan de Nederlandse Cybersecurity Strategie, die onder regie van het Ministerie van Justitie en Veiligheid in 2022 is ontwikkeld.17 EZK richt zich op de thema’s consumentenbescherming en de versterking van de digitale weerbaarheid van het bedrijfsleven. Dit betekent dat het aanbod van ICT-producten en -diensten veiliger moet worden en dat consumenten en bedrijven zich bewuster moeten worden van digitale dreigingen en risico’s en daar meer weerbaar tegen worden.

Mededingings- en consumentenbeleid

Ook in 2022 heeft EZK zich ingezet voor het borgen van concurrentie tussen bedrijven, de bescherming van consumenten en goed functionerende markten. Goed functionerende markten zijn een onmisbaar ingrediënt voor economische ontwikkeling, innovatie en brede welvaart in Nederland. Soepel werkende markten zijn bijvoorbeeld nodig om complexe transities op een efficiënte en werkbare manier vorm te geven, zoals de klimaat- en energietransitie en digitalisering.

In 2022 zijn verschillende resultaten geboekt die bijdragen aan deze doelstellingen. Een belangrijk resultaat was het akkoord in de zomer over de Digital Markets Act (DMA), die 1 november 2022 in werking is getreden. De DMA bevat regels voor grote digitale platforms waar consumenten en ondernemers nauwelijks omheen kunnen (poortwachters). Het doel van de DMA is om consumenten en ondernemers te beschermen en te zorgen voor meer concurrentie op digitale markten. Naar verwachting worden de eerste poortwachters in september 2023 aangewezen en moeten zij vanaf maart 2024 aan de verboden en verplichtingen uit de DMA voldoen. Dit zorgt ervoor dat ondernemers en consumenten minder afhankelijk zijn van poortwachters en bedrijven makkelijker toegang krijgen tot de markt.

Zo is de kabinetsbrede actieagenda voor de interne markt uitgegaan, met een aantal acties op Europees, Benelux en nationaal niveau die belemmeringen op de interne markt wegnemen.18 Ook is een Europees akkoord bereikt over de Verordening verstorende buitenlandse subsidies, die vanaf 12 januari 2023 van kracht is.19 EZK heeft zich de afgelopen jaren actief ingezet voor een dergelijk instrument. Het doel van de verordening is om concurrentieverstoringen op de interne markt als gevolg van subsidies van niet-EU-landen beter aan te kunnen pakken. Daarnaast is een akkoord bereikt over de Verordening Instrument voor Internationale Overheidsopdrachten, waarmee wederkerigheid voor EU-bedrijven op de markt voor overheidsopdrachten kan worden afgedwongen in derde landen.20

Ten slotte heeft EZK zich ingezet voor meer transparantie bij prijsverlagingen. Vanaf 2023 moet bij aanbiedingen de oorspronkelijke prijs (de ‘van-prijs’) de laagste prijs zijn die de verkoper in de 30 dagen voorafgaand aan de kortingsactie heeft gevoerd, behoudens enkele uitzonderingen zoals beperkt houdbare producten. Dit voorkomt dat consumenten misleid worden door aanbiedingen die aantrekkelijk lijken, maar in feite niet of nauwelijks afwijken van de oorspronkelijke prijs.

Gaswinning Groningen

De inwoners van Groningen hebben dagelijks te maken met de gevolgen van de gaswinning. Dit brengt gevoelens van angst, frustratie en onzekerheid met zich mee. Het Kabinet heeft besloten om de gaswinning in Groningen zo snel mogelijk definitief te beëindigen. Met het vaststellingsbesluit voor gasjaar 2022/2023, dat op 26 september 2022 aan de Kamer is gestuurd, is de gaswinning uit het Groningenveld teruggebracht naar een waakvlamniveau.21 Het Groningenveld dient daarmee als reservemiddel voor het borgen van de leveringszekerheid, waarmee de gaswinning in Groningen in de eindfase komt.

De schadeafhandeling vindt plaats onder verantwoordelijkheid van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. In 2022 is de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de versterkingsopgave en het toekomstperspectief van de regio overgegaan van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties naar het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Daarmee is de Staatssecretaris Mijnbouw verantwoordelijk geworden voor al het beleid dat met schade, versterken én toekomstperspectief van de regio te maken heeft.

De schade-afhandeling van de gevolgen van de gaswinning is in 2022 onverminderd doorgegaan. Circa 29.000 huishoudens kozen voor een nieuwe vorm van afhandeling van fysieke schades door middel van een vaste vergoeding van € 5000. Deze vorm van schade-afhandeling wordt sinds november 2021 aangeboden. Daarnaast is de regeling voor vergoeding van immateriële schade opengesteld voor alle postcodes in de gemeenten Eemsdelta, Het Hogeland en Midden-Groningen. Op 5 december 2022 is bovendien de herbeoordelingsregeling waardedaling van kracht geworden, waarmee het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) bewoners die eerder van de NAM een vergoeding voor waardedaling ontvingen een herbeoordeling aanbiedt op basis van de huidige criteria.22 In 2022 is in totaal € 265 mln uitgekeerd door het Ministerie aan vergoedingen voor fysieke schade, € 35 mln voor waardedaling en € 55 mln voor immateriële schade.

NCG heeft in 2022 ruim 1.000 woningen bouwkundig versterkt. Daarnaast heeft de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) voor ongeveer 3.500 woningen vastgesteld dat deze aan de veiligheidsnorm voldoen. Daarmee heeft de NCG voor 4.500 woningen het versterkingstraject afgerond. Met de gerealiseerde aantallen van de afgelopen jaren voldoen hiermee ruim 8.000 van de oorspronkelijk 27.000 woningen aan de veiligheidsnorm en is de resterende werkvoorraad inmiddels verkleind tot 19.000. NCG heeft hiermee haar doelstellingen uit het jaarplan 2022 gehaald.

Er is in 2022 een start gemaakt met de dorpenaanpak om verbeteringen te realiseren in de uitvoering van de versterkingsopgave. Bernard Wientjes heeft hierover in zijn rol als ‘verbinder’ op 24 november 2022 advies uitgebracht. Hij adviseert voor een meer resultaatgerichte aanpak van de versterking van huizen in het aardbevingsgebied en het meer in positie brengen van bewoners. Dit wordt opgepakt door NCG. Op advies van de heer Wientjes heeft het Kabinet ook besloten een externe commissie opdracht te geven om een nadere analyse te maken van moeilijk uitlegbare verschillen binnen de hele versterkingsoperatie en de schadeafhandeling.23

Verder is in 2022 de subsidieregeling voor waardevermeerdering verlengd tot 30 juni 2023. Ook is € 350 mln beschikbaar gekomen voor duurzaam schadeherstel. Tot slot is € 250 mln extra beschikbaar gesteld voor een extra aanvraagronde van de subsidieregeling voor woningverbetering en verduurzaming, zodat bewoners die in de eerdere aanvraagrondes geen subsidie hadden ontvangen alsnog een subsidie konden ontvangen.

In 2022 is een zesde tranche van het Nationaal Programma Groningen (NPG) overgemaakt naar de provincie en gemeenten. Deze projecten dragen bij aan een toekomstbestendig en leefbaar Groningen. In 2022 is in totaal € 20 mln aan projecten uitgekeerd. Het NPG heeft een jaarverslag opgeleverd.24 Bij de bestuurlijke afspraken van november 2020 over de versterkingsoperatie is ook besloten dat Rijk en Regio samen werken aan een toekomstagenda voor de hele provincie Groningen. Inzet van de toekomstagenda is de economische en duurzame ontwikkeling van de regio op thema’s zoals woningbouw, leefbaarheid, energietransitie, regionale economie en verduurzaming van de landbouw. Op basis van de Toekomstagenda worden Rijksbreed samen met de regio vijf Masterplannen uitgewerkt.

De parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen onderzocht de besluitvorming over de aardgaswinning, aardbevingen, schadeafhandeling en versterking in Groningen. In 2022 vonden de besloten voorgesprekken en openbare verhoren plaats. Het rapport van de commissie wordt op 24 februari 2023 aan de Tweede Kamer aangeboden.

Europese en internationale samenwerking

Nederland staat voor veel uitdagingen die om oplossingen op Europees en wereldniveau vragen. In 2022 was de belangrijkste opgave in dit domein het adresseren van de Russische inval in Oekraïne en de gevolgen hiervan voor de energiemarkt. Naar aanleiding van de invasie zijn negen Europese sanctiepakketten geïmplementeerd, waar EZK nauw bij betrokken is geweest. Ook zijn de eerste stappen gezet bij de wederopbouw van de Oekraïense economie.

Om de schok op de energiemarkt te dempen zijn niet alleen op nationaal maar ook op Europees niveau verschillende maatregelen genomen. In mei 2022 heeft de Europese Commissie het REPowerEU-programma gepubliceerd, dat gericht is op onafhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen en het versnellen van de transitie naar een hernieuwbare energievoorziening. REPowerEU is gericht op energiebesparing, diversificatie van energieaanbod, afbouw van fossiele energie ten faveure van hernieuwbare energie, het verbinden van investeringen en hervormingen en ten slotte het vergroten van de paraatheid bij verstoringen van de energievoorziening.25 Specifiek omvat REPowerEU onder andere een verhoging voor de doelstelling voor energiebesparing, gezamenlijke inkoop van ten minste 15 procent van ons gas en meer inzet en productie van groene waterstof. Het kabinet heeft een positieve grondhouding ten aanzien van het REPowerEU-plan en is daarom optimistisch gestemd over het akkoord tussen de Europese Raad en de Europese Commissie dat in december 2022 is gesloten.

Het kabinet hecht waarde aan een zorgvuldige implementatie van de nationale plannen met hervormingen en investeringen in het kader van de Herstel- en Veerkrachtfaciliteit. In dat kader heeft EZK in 2022 de voorstellen van verschillende lidstaten (Portugal, Kroatië, Frankrijk, Bulgarije, Slowakije en Roemenië) geanalyseerd en van een kabinetsstandpunt voorzien.

Tot slot

De energieschaarste en hiermee samenhangende inflatie stelt de Nederlandse economie en ondernemers nog steeds voor grote uitdagingen. Tegelijkertijd heeft EZK met bedrijven, kennisinstellingen en medeoverheden voortgang geboekt op het gebied van verduurzaming en vernieuwing van de economie. Succesvolle transities op het gebied van klimaat, energie en digitalisering zijn doorslaggevend voor de toekomst van de Nederlandse economie, en dus is het belangrijk dat alle Nederlanders zich betrokken en gehoord blijven voelen. Hieraan werkt EZK in grote, complexe trajecten zoals de strategie voor de digitale economie tot concrete initiatieven, zoals de BMKB-Groen. Dit alles doen we om onze welvaart en welzijn nu, en van toekomstige generaties, veilig te stellen.

Realisatie periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen

Goed functionerende markten voor bedrijven en consumenten: De beleidsdoorlichting van voormalig artikel 11 is in april 2016 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 31). In 2021 is een volgende beleidsdoorlichting van artikel 1 Goed functionerende economie en markten uitgevoerd en deze is in juni 2022 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 37).

Goed werkende (digitale) economie en markten: De beleidsdoorlichting inzake artikel 1 Goed functionerende economie en markten is in 2022 afgerond. Een belangrijk deel van het digitale economie beleid is hierin meegenomen. Een ander deel, het ICT-innovatiebeleid, was betrokken in de doorlichtingen van artikel 2 en 3 van de EZK begroting in 2020. Inmiddels is een groot deel van het digitale economie beleid samengebracht op artikel 1 van de EZK begroting waarvoor conform de ontwerpbegroting EZK 2023 een synthese wordt voorzien in 2027.

Steun- en herstelbeleid Corona: Dit beleid dient ter ondersteuning en herstel van het bedrijfsleven tijdens en na Covid-19. Hierbij wordt samen opgetrokken met FIN en SZW. Een synthese wordt conform de ontwerpbegroting EZK 2023 voorzien in 2026.

Ondernemerschap: Omdat het beleid onder artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

Innovatiebeleid: Omdat het beleid onder artikel 3 Toekomstfonds met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

De Expertcommissie evaluatiemethoden heeft in oktober 2022 het rapport «Durf te leren, ga door met meten» opgeleverd aan EZK over kaders en methoden voor de evaluatie van systeem- en transitiebeleid.

Klimaatbeleid: De beleidsdoorlichting Klimaat is in december 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 34). De lerende evaluatie klimaatbeleid is voorzien in 2024. In 2022 is hiervoor in samenspraak met betrokken partijen de scope bepaald (zie: Scoping lerende evaluatie klimaatbeleid; Planbureau voor de Leefomgeving). Dit wordt vervolgens in 2023 en 2024 uitgevoerd. Jaarlijks wordt bij de Klimaatnota gerapporteerd over de uitvoering van de lerende evaluatie.

Evaluaties van herziening in regelgevend kader (o.a. Energiewet en Warmtewet): Dit betreft een synthese van evaluaties van de gewijzigde Elektriciteit- en gaswet en Warmtewet die conform de ontwerpbegroting EZK 2023 waarschijnlijk voorzien is in 2029.

Een veilig Groningen met perspectief: Voor artikel 5 is in 2021 een parlementaire enquête gaswinning Groningen gestart waarmee de geplande beleidsdoorlichting is komen te vervallen. Oplevering van de parlementaire enquête wordt voorzien in 2023.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen, klik op deze link.Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 3 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Een risicovoorziening is een begrotingsreserve die altijd gekoppeld is aan een risicoregeling en wordt door de verantwoordelijke ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën aangehouden. In de tabel ‘Overzicht verstrekte garanties’ wordt met ‘totaalstand risicovoorziening’ het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2022 bedoeld. In de tabel ‘Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties’ wordt met ‘mutatie risicovoorziening’ de storting (+) dan wel de (-) aan deze begrotingsreserve bedoeld. De mutaties op de begrotingsreserves worden in het betreffende beleidsartikel toegelicht.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZK- en LNV-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB gelden andere verhoudingen.

BMKB-groen

De BMKB-Groen is een nieuw luik onder de BMKB geintroduceerd in 2022. Voor de BMKB-Groen is een aparte risicoreserve ingericht waarin € 15,2 mln gestort is. Doordat de regeling relatief laat open ging in 2022 zijn er nog geen provisies ontvangen of claims binnen gekomen. Doordat er geen claims zijn binnen gekomen is het gerserveerde kasbudget bij de slotwet in de risicoreserve gestort.

BMKB-Corona

Na de uitbraak van de COVID-19 pandemie heeft het kabinet een coronaluik toegevoegd aan de BMKB. Hierbij staat de overheid voor per saldo 67,5% borg op krediet aan in de kern gezonde mkb-bedrijven. Er is in 2022 in totaal voor €1,1 mln aan borgstellingen onder het coronaluik in de BMKB verstrekt. Er is in 2022 een bedrag van €0,3 mln aan provisie ontvangen voor BMKB-C aanvragen. Er is voor de BMKB-Corona in 2022 geen beroep gedaan op de begrotingsreserve. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 12,5 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de BMKB-Corona, deze is teruggevloeid naar de generale middelen. De BMKB-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. In 2013 is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van garanties aan bedrijven.

GO-Corona

Het kabinet steunt bedrijven die krediet nodig hebben als gevolg van de Coronacrisis met een Staatsgarantie op bankleningen via de GO-C. Het betreft 80% garantie voor het grootbedrijf en 90% voor mkb-ondernemingen op leningen van maximaal € 150 mln. Er zijn in 2022 geen nieuwe garanties verstrekt onder de GO-C. Er is 2022 een bedrag van € 9,1 mln aan provisie ontvangen voor GO-C aanvragen. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 85 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de GO-Corona, deze is teruggevloeid naar de generale middelen. De GO-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal. De regeling kent een horizonbepaling van 1 juli 2023.

Klein Krediet Corona (KKC)

Om getroffen ondernemers te helpen die geen kredietrelatie hebben met een bank of maar een kleine kredietbehoefte hebben is de garantieregeling KKC gestart voor kredieten tot € 50.000, met een looptijd van 5 jaar, 95% garantie en een premie van 2%. Er is in 2022 in totaal € 0,2 mln aan garantieverplichtingen verstrekt. Er is in 2022 een bedrag van € 0,1 mln aan premie ontvangen voor KKC aanvragen. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 7,5 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de KKC.

Microkredieten

In het Aanvullend Actieplan MKB-financiering uit 2014 is € 100 mln beschikbaar gesteld voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits van € 100 mln voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB-krediet tot € 150.000) als de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits. In 2019 is daarnaast een garantie verstrekt van € 25 mln aan de Bank Nederlandse Gemeenten voor de funding van Qredits. In 2020 is een aanvullende garantie verstrekt van € 5 mln aan CEB.

Garantie MKB-financiering

In het kader van het Actieplan MKB-financiering uit 2014 is in totaal € 268,2 mln aan garanties verstrekt aan alternatieve financiers van het MKB.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd aan de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).

1 Biopartner

Dit betreft een in het jaar 2000 verstrekte lening ten behoeve van een start-up participatiefonds life sciences. De lening is verlengd tot 1 juli 2021 om tot een definitieve afwikkeling te komen. Het doel is om de lening begin 2023 afgewikkeld te hebben.

2 MARIN

De lening van € 6,8 mln is in 2003 tussen de Staat en MARIN vastgelegd in een aangepaste overeenkomst van geldlening, in verband met de in 2003 opgerichte MARIN Stakeholders Association (MSA). In deze overeenkomst is bepaald dat MARIN is vrijgesteld van aflossingsverplichting voor zover de MSA voor ten minste het bedrag van de lening deelnemersovereenkomsten heeft gesloten. Ultimo 2022 was dit het geval.

3 Microkrediet Nederland (Qredits)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van micro- en mkbkrediet aan ondernemers.

4 Microkrediet Nederland (Qredits SZW)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van microkrediet aan ondernemers.

5 Onelogistics

Dit betreft een in 2018 verstrekte lening aan Onelogistics ten behoeve van de voorbereidingen van een warehouse voor de opslag, het beheer en verzending van F-35 onderdelen op het Logistiek Centrum Woensdrecht.

6 Provincie Limburg

Dit betreft een lening aan de Provincie Limburg in het kader van Industriepark Swentibold.

7 Qredits (pilot achtergestelde leningen fonds)

Dit betreft een subsidie met terugbetaalverplichting in het kader van de pilot achtergestelde leningenfonds van Qredits.

8 Stichting Qredits microfinanciering

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van overbruggingskredieten aan ondernemers.

9 B.V. Finance Continuïteit IHC

Dit betreft een overbruggingslening voor onbepaalde tijd aan de B.V. Finance Continuiteit IHC.

10 Stichting Garantiefonds Reisgelden

Dit betreft een lening aan SGR voor liquiditeitsleningen van SGR aan reisorganisaties, die tijdelijk onvoldoende middelen hebben om vouchers terug te betalen aan consumenten.

11 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland Corona overbruggingskrediet

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingskredieten aan startende ondernemers.

12 Stichting Garantiefonds Gespecialiseerde Touroperators (GGTO)

Dit betreft een lening aan GGTO zodat deze stichting een vergoeding kan verstrekken in geval van insolventie van deelnemers en de liquiditeit van deelnemers kan borgen door coronavouchers onder de garantieregeling te brengen.

13 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland TOA-krediet

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingskredieten aan mkb-ondernemers die hun bedrijf willen doorstarten.

14 VZR Garant Onderlinge Verzekeringen U.A. (VZR)

Dit betreft een lening aan VZR zodat deze stichting een vergoeding kan verstrekken in geval van insolventie van deelnemers en de liquiditeit van deelnemers kan borgen door coronavouchers onder de garantieregeling te brengen.

15 BOM BioConnection

Dit betreft een in 2005 aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) verstrekte lening ten behoeve van BioConnection B.V.

16 BOM Capital I B.V. COL 1

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

17 BOM Capital I B.V. COL 2

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

18 BOM Capital I B.V. Smart Photonics

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) ten behoeve van de investering in Smart Photonics, een Eindhovense scale-up voor de productie van fotonische chips.

19 BOM Life Sciences & Health Fund

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij die in 2013 is verstrekt ten behoeve van de ontwikkeling van de Life Sciences & Health sector in Noord-Brabant. De lening wordt in 2023 terugbetaald.

20 Corona OverbruggingsLening Regio Utrecht B.V. (COL 2)

Dit betreft een lening aan COL RU ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

21 Horizon de Aanjager (COL 2)

Dit betreft een lening aan Horizon de Aanjager ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Flevoland.

22 Horizon de Aanjager (COL 1)

Dit betreft een lening aan Horizon de Aanjager ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Flevoland.

23 Innovation Quarter (COL 1)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

24 Innovation Quarter namens Noord Holland (COL 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Noord Holland.

25 Innovation Quarter (COL 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

26 Innovation Quarter namens Utrecht (COL 1)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Utrecht.

27 Innovation Quarter namens Noord Holland (COL 1)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Noord Holland.

28 Innovation Quarter (Innogenerics)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter voor de investering in Innogenerics B.V. ten behoeve van de overname van de geneesmiddelen fabrikant Apotex.

29 Investeringsfonds Zeeland B.V. (COL 1)

Dit betreft een lening aan Investeringsfonds Zeeland B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

30 LIOF (COL 1)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

31 LIOF OverbruggingsFonds (COL 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

32 Investeringsfonds Zeeland (COL 2)

Dit betreft een lening aan Investeringsfonds Zeeland B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

33 Nedermaas Hightech Ventures

Dit betreft een in 2009 aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF verstrekte lening ten behoeve van Nedermaas Hightech Ventures, een nieuw venture-capital fonds dat zich richt op de vroege financiering van hightech start up's in de Provincie Limburg.

34 NOM (COL 2)

Dit betreft een lening aan de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM B.V.) ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

35 NOM (COL 1)

Dit betreft een lening aan de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM B.V.) ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

36 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2019, 2020 en 2021

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

37 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2018, 2019

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

38 Oost NL N.V. (COL 1)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Oost. N.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

39 Oost NL N.V. (COL 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Oost. N.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

40 Oost NL N.V. DVI-2

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative II.

41 Oost NL N.V. DVI

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative.

42 StW 2014-2015

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

43 StW 2016-2017

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

44 Invest-NL Capital N.V.

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Fonds Alternatieve Financiering.

45 Invest-NL Capital N.V. Dutch Future Fund

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Dutch Future Fund.

46 NWO 2022/2023/2024

Betreft een lening aan NWO ten behoeve van take-off fase 2.

47 EBN

De achtergestelde lening tegen 0% rente van in totaal € 48 mln van EZK is bedoeld voor investeringen in geothermieprojecten in Nederland volgens het businessplan genaamd ‘Masterplan Aardwarmte’. Er is door EZK gekozen voor verplichte deelname van EBN in deze geothermieprojecten. De lening is verstrekt aan EBN bv, die deze lening heeft doorgestort als agio in EBN Aardwarmte bv. EBN zal samen met professionele marktpartijen risicodragend deelnemen in projecten via haar dochter voor 20% tot 40%.

48 ECN

In 2016 is aan ECN een lening verstrekt van € 40 mln voor het verwerken en afvoeren van historisch radioactief afval in Petten.

49 NRG

Aan Stichting Nuclear Research and Consultancy Group (NRG) is een lening verstrekt voor het uitwerken en uitvoeren van een Herstelplan, in algemene zin gericht op de continuïteit van de bedrijfsvoering van NRG en in het bijzonder op het scheppen van de noodzakelijke financiële, technische, commerciële en organisatorische voorwaarden voor het in bedrijf houden van de Hoge Flux Reactor (HFR).

50 t/m 52 Fibrant

De leningen aan Fibrant zijn verstrekt vpor investeringen in (de ombouw van) installaties teneinde de uitstoot van lachgas (als CO2 equivalent) te reduceren. Hiermee worden drie projecten uitgevoerd met een totale lachgasreductie van ruim 0,6 Mton CO2 equivalent.

53 Pallas

Aan de Stichting Voorbereiding Pallas-reactor is een lening verstrekt voor fase 1 van de totstandkoming van een nieuwe hoge fluxreactor (de Pallas-reactor), die bestemd is voor de productie van medische en industriële radio-isotopen en voor nucleair technologisch onderzoek.

54 EBN BV

Dit betreft een in 2022 verstrekte lening aan EBN, tegen marktconforme rente, voor hun deelname aan de realisatiefase van het CCS-project Porthos, samen met de andere Staatsdeelnemingen HbR en GasUnie.

55 St. Woonbedrijf Aardbevingsgebied Groningen

Deze lening dient ter financiering van de aankoop van langdurig te koop staande particuliere woningen in het aardbevingsgebied.

Openbaarheidsparagraaf

Dit is de openbaarheidsparagraaf van het Ministerie van EZK en de bijbehorende dienstonderdelen26. De verplichting voor het schrijven van de paragraaf, om inzicht te bieden in de inspanningen rondom informatiehuishouding en openbaarmaking, komt voort uit artikel 3.5 van de Wet open overheid (Woo).

Context

Het verminderde vertrouwen in de overheid blijft onderwerp van gesprek in de samenleving, media en politiek. Transparantie speelt hierin een belangrijke rol. In 2022 stond die transparantie opnieuw in de schijnwerpers met onder andere het gebrek aan archivering van chatberichten en het niet halen van de afhandelingstermijnen van de Woo. Vanuit deze ontwikkelingen en de reeds gestelde kaders (Wet Open Overheid, de Beleidslijn Actieve Openbaarmaking Beslisnota’s en het interdepartementaal programma Open op Orde) is ook in 2022 gewerkt aan de vraagstukken op het gebied van informatiehuishouding, openbaarmaking en transparantie. Hiermee willen we bijdragen aan het herstel van het verminderde vertrouwen.

Deze openbaarheidsparagraaf beschrijft op hoofdlijnen de activiteiten die in 2022 zijn gerealiseerd op de thema’s 1) verbetering van de informatiehuishouding; 2) actieve openbaarmaking en 3) passieve openbaarmaking27. Het geheel van deze activiteiten is erop gericht om de omslag te maken naar een meer open departement dat zo veel mogelijk transparantie biedt in handelen, besluitvorming en verantwoording. Deze omslag is een lang traject, wat continu in ontwikkeling blijft.

Verbetering van de informatiehuishouding

De inhaalslag om de informatiehuishouding op orde te brengen is een stap in de juiste richting. Het Departementaal Actieplan Informatiehuishouding vormt het kader voor deze inhaalslag, waarin de belangrijkste doelstellingen zijn opgenomen. Relevante kaders zijn daarnaast: het generieke actieplan Open op Orde, de Kaderbrief Open op Orde, het Informatieplan van EZK en de I-strategie.

Actieve openbaarmaking

Actieve openbaarmaking houdt in dat de overheid uit eigen beweging informatie openbaar maakt voor de samenleving en politiek. Dit is een thema dat in ontwikkeling is en waarbij we zo goed mogelijk willen aansluiten op de behoefte van samenleving, politiek en media.

Passieve openbaarmaking

Passieve openbaarmaking is openbaarmaking van informatie naar aanleiding van een verzoek28. Het Woo-verzoek is hierin de meest bekende vorm. Vanuit een integrale aanpak lag in 2022 de focus op het terugdringen van de afhandelingstermijn van Woo-verzoeken.

Overkoepelende inspanningen

Financiële toelichting

De activiteiten op het gebied van openbaarmaking en verbetering van de informatiehuishouding worden deels gefinancierd uit de POK-gelden (vanaf 2021) en Woo-gelden (vanaf 2022) en deels uit eigen middelen van het departement. De POK- en Woo-gelden zijn meerjarig toegekend door het Ministerie van BZK. In 2022 was er vanuit POK- en Woo-gelden een totaalbudget van ruim € 17 mln voor EZK en LNV. Hiervan is ruim € 10 mln gealloceerd aan dienstonderdelen.